Τεχνολογικός εθισμός: Πώς θα τον νικήσουμε;

Η δημοσιογράφος της The Guardian Arwa Mahdawi συναντήθηκε με τον συμπεριφορικό επιστήμονα Nir Eyal, για να συζητήσουν το νέο του βιβλίο, «Indistractable: How To Control Your Attention And Choose Your Life» (Απερίσπαστος: Πώς να ελέγξεις την προσοχή σου και να επιλέξεις τη ζωή σου), έναν οδηγό για να μένεις συγκεντρωμένος σε μία εποχή γεμάτη περισπασμούς. Η Mahdawi ελπίζει ότι θα την διδάξει πώς να σταματήσει να χαζεύει στο κινητό της, ώστε επιτέλους να γράψει ένα μυθιστόρημα. Ή τουλάχιστον ώστε να φτάνει στην ώρα της στα ραντεβού της.

Μέχρι προσφάτως, ο Eyal ήταν αυτό που το περιοδικό MIT Techonology Review αποκάλεσε «ο μεγαλύτερος συνήγορος της Silicon Valley υπέρ της μετατροπής της τεχνολογίας σε συνήθεια». Το πρώτο του βιβλίο από το 2013, «Hooked: How To Build Habit Forming Products» (Αγκιστρωμένος: Πώς να κατασκευάσεις προϊόντα διαμόρφωσης συνηθειών) έγινε απαραίτητο ανάγνωσμα για όσους εργάζονται στους χώρους της διαφήμισης και της τεχνολογίας. Ο Eyal πέρασε τα επόμενα χρόνια βοηθώντας εταιρείες – από μικρές εφαρμογές γυμναστικής όπως το Fitbod, μέχρι την Microsoft και την PayPal – να χειραγωγήσουν την συμπεριφορά των χρηστών. Το «μοντέλο αγκίστρωσης» (hook model), που ανέπτυξε, μιλάει για την οικοδόμηση ενός «πνευματικού μονοπωλίου» μέσω της συσχέτισης ενός προϊόντος με εσωτερικά συναισθηματικά εναύσματα, όπως η μοναχικότητα ή ο φόβος μην χάσεις εμπειρίες (FOMO). Στόχος του προγραμματιστή είναι η κινητοποίηση των ανθρώπων να χρησιμοποιήσουν το προϊόν «με λίγη συνειδητή σκέψη». Τώρα που όλοι είμαστε εθισμένοι στις συσκευές μας, βγάζει ένα βιβλίο ώστε να μας βοηθήσει να απαγκιστρωθούμε.

Ο Eyal άρχισε να γίνεται κάπως αμυντικός όταν η Mahdawl του ανέφερε αυτή την ερμηνεία. Με το «αγκίστρωμα», υποστηρίζει, ήθελε να δημιουργήσει θετικές συνήθειες. Ώθησε τις εταιρείες να βελτιώσουν τις ζωές των ανθρώπων. Ανέπτυξε ακόμα και αυτό που ο ίδιος αποκαλεί μία «μάτριξ χειραγώγηση», ένα διάγραμμα ροής που θα βοηθούσε τις εταιρείες να καταλάβουν αν χρησιμοποιούσαν το «μοντέλο αγκίστρωσης» ηθικά. Επιπλέον, σχολιάζει, πρέπει να σταματήσουμε να χρησιμοποιούμε τη λέξη «εθισμένος» όταν αναφερόμαστε στην τεχνολογία – διότι οι περισσότεροι από εμάς δεν είμαστε καθόλου εθισμένοι. Είμαστε μόνο ένοχοι για υπερβολική χρήση. «Ο εθισμός, στο μυαλό των ανθρώπων, συνδέεται με τον έλεγχο του μυαλού», αναφέρει. «Όταν λες στον εαυτό σου ότι κάτι σε εθίζει, ότι κάτι εισβάλει στο μυαλό σου… αποποιείσαι των ευθυνών σου. Αυτό ονομάζεται επίκτητη αίσθηση αδυναμίας». Υπάρχει πολύ κινδυνολογία όσον αφορά την τεχνολογία αυτόν τον καιρό, προσθέτει, «ειδικά από τους ανθρώπους που θέλουν να πουλήσουν κλικ και θριαμβεύουν εντός της οικονομίας του τρόμου». Αλλά η τετριμμένη αλήθεια, λέει, είναι ότι «δεν υπάρχει έλεγχος του μυαλού». Οι εγκέφαλοι μας δεν είναι θύματα «αεροπειρατείας».

«Αεροπειρατεία είναι αυτό που συνέβη την 11^η Σεπτεμβρίου», αναφέρει ειρωνικά ο Eyal. «Δεν είναι το Facebook – δηλαδή ηρεμήστε». Είναι εκπληκτικό, προσθέτει, ότι οι άνθρωποι δεν καταλαβαίνουν πως η ανησυχία απέναντι στην τεχνολογία είναι απλά μία επανάληψη του παρελθόντος. «Τη δεκαετία του ’50, οι κινδυνολόγοι έλεγαν ακριβώς τα ίδια πράγματα για τα κόμικς, οι λέξεις τους ακριβώς ήταν: μειώνουν το εύρος προσοχής των παιδιών, τα οδηγούν στην απόπειρα αυτοκτονίας, τους προκαλούν προβλήματα ψυχικής υγείας». Ο περισπασμός, υποστηρίζει, είναι ένα πρόβλημα που υπάρχει χρόνια και ξεπερνά κατά πολύ την τεχνολογία. Παραθέτει μία έρευνα του 2014 που πραγματοποιήθηκε από καθηγητές του Πανεπιστημίου της Βιρτζίνια και εκδόθηκε στο περιοδικό Science: «όταν έμειναν μόνοι τους σε ένα δωμάτιο με μόνο μία συσκευή ηλεκτροσόκ, το 67% των αντρών και το 25% των γυναικών έκαναν στους εαυτούς τους επώδυνα ηλεκτροσόκ ώστε να περάσει η ώρα». Φτάνουμε στα άκρα για να αποφύγουμε να μείνουμε μόνοι με τις σκέψεις μας ή να αντιμετωπίσουμε εσωτερικούς μας προβληματισμούς. Εάν θέλουμε να αποφύγουμε τους περισπασμούς, δεν γίνεται απλά να πετάξουμε τα κινητά μας ή να ξεκινήσουμε μία ψηφιακή αποτοξίνωση. Πρέπει να αντιμετωπίσουμε τα ψυχολογικά αίτια, που μας οδηγούν στο να αναζητάμε τους περισπασμούς.

Και αυτό είναι στην πραγματικότητα το διακύβευμα του «Indistractible»: σταμάτα να κατηγορείς την τεχνολογία για τις προσωπικές σου αποτυχίες και ξεκίνα να κατηγορείς τον εαυτό σου. Δίκαιο, αλλά αυτό δεν επιτρέπει στις τεχνολογικές εταιρείες της εποχής μας να αποποιηθούν κάθε ευθύνη; Η συνεχής τάση των περισσότερων από εμάς να κοιτάξουμε τα κινητά μας είναι σε μεγάλο βαθμό αποτέλεσμα του σχεδιασμού τους. Μπορούμε πραγματικά να συγκρίνουμε την τεχνολογία του σήμερα, που ακουμπά κάθε πτυχή των ζωών μας, με τα κόμικς και την τηλεόραση;

Κοιτάξτε, λέει ο Eyal, το γεγονός ότι όλοι κουβαλάμε smartphones σημαίνει ότι «είναι πιο εύκολο από ποτέ να βρεις περισπασμούς». Ωστόσο, υποστηρίζει πως «Αυτό δεν σημαίνει ότι είμαστε ανίσχυροι – σημαίνει ότι χρειάζεται να αναπτύξουμε νέες δεξιότητες». Το βιβλίο του περιλαμβάνει πολλές συμβουλές τακτικής  ώστε να αντιμετωπίσουμε εξωτερικά εναύσματα, όπως οι ειδοποιήσεις τoυ smartphone μας. Πιστεύει, όμως, πως το σημαντικότερο είναι ότι αναφέρεται στα ψυχολογικά «εσωτερικά εναύσματα» που οι τεχνολογικές εταιρείες εκμεταλλεύονται. «Το μεγάλο μάθημα ζωής εδώ είναι να αναζητάς την πηγή του προβλήματος», λέει ο Eyal. «Πρέπει να στοχεύσεις στο να περάσεις λίγο χρόνο με τα συναισθήματά σου».

Ποιο είναι το γρηγορότερο πράγμα που μπορείς να κάνεις για να σταματήσει να περισπάται η προσοχή σου; «Η κατάτμηση χρόνου», απαντάει ο Eyal. Αντί να φτιάχνεις μία λίστα με όλα όσα έχεις να κάνεις, θα πρέπει να προγραμματίσεις κάθε λεπτό της βδομάδας σου. Και με αυτό εννοούμε πραγματικά κάθε λεπτό: από το τι ώρα θα ξεκινήσεις να τρως πρωινό μέχρι το πόσο χρόνο έχεις για να περάσεις με τον σύντροφό σου το βράδυ. «Δεν έχεις το δικαίωμα να αποκαλέσεις κάτι περισπασμό, εκτός αν ξέρεις από τι σε περισπά», είναι το μότο του Eyal.

Η κατάτμηση του χρόνου θα μπορούσε να είναι ακόμα και η απάντηση στην ισότητα των φύλων. Ο Eyal αναφέρει ότι πέρασε χρόνια διαφωνώντας με τη γυναίκα του για τις υποχρεώσεις του σπιτιού. Πάντα πίστευε ότι τις κάλυπταν στον ίδιο βαθμό, μέχρι που και οι δύο κατέγραψαν την κατάτμηση του χρόνου τους και συνειδητοποίησε ότι «όπως οι περισσότερες γυναίκες σε ετερόφυλες σχέσεις, έκανε περισσότερα οικοκυρικά πράγματα από εμένα».

Υπάρχουν πολλές εφαρμογές και παραδείγματα κατάτμησης χρόνου (συμπεριλαμβανομένων των Clockify και FocusList), αλλά η Mahdawl άρχισε να χρησιμοποιεί το ημερολόγιο της Google για να προγραμματίσει μία βδομάδα γεμάτη δουλειά. Τα πάντα, από την ώρα που θα ξεκινάει να γράφει μέχρι το πότε θα πάει βόλτα τον σκύλο της, είναι λεπτομερώς καταγεγραμμένα.

Η ίδια περιγράφει ότι ο νέος της εαυτός ξεκίνησε αρκετά καλά. Κάθεται να δουλέψει – με πρόγραμμα – στις 9 το πρωί ακριβώς και ξεκινά να γράφει. Περίπου 20 λεπτά μετά, ένιωσε μία έντονη ανάγκη να σηκωθεί και να φτιάξει τσάι. Ο Eyal την είχε προετοιμάσει γι’ αυτό: το πρώτο πράγμα που πρέπει να κάνεις όταν εμφανίζεται ο περισπασμός, λέει, είναι να συνειδητοποιήσεις τι τον προκαλεί. «Υπάρχουν μόνο τρεις αιτίες πίσω από τον περισπασμό», προσθέτει. «Ένα εσωτερικό έναυσμα, ένα εξωτερικό έναυσμα και ένα πρόβλημα στον προγραμματισμό».

Η Mahdawl σχολιάζει ότι η πιθανότερη αιτία της ανάγκης της για άλλη μία κούπα τσάι είναι ο εθισμός της στην καφεΐνη, αλλά για χάρη του «πειράματος» θα την αποδώσει σε «εσωτερικό έναυσμα». Σύμφωνα με τον Eyal, το πρώτο πράγμα που πρέπει να κάνεις όταν έχεις μία σκέψη που σε περισπά είναι να συγκεντρωθεί στο συναίσθημα που προηγήθηκε αυτής και να το καταγράψεις. Το επόμενο βήμα είναι να ξοδέψεις 10 λεπτά «εξερευνώντας την παρόρμησή σου» να ενδώσεις στον περισπασμό και να συνειδητοποιήσεις γιατί έχεις αυτό το συναίσθημα. Εάν συνεχίζεις να θέλεις να ενδώσεις, τότε απλά κάν’ το. Δεν υπάρχει λόγος, λέει ο Eyal, να γίνεις «στρατιωτικά εγκρατής».

Ίσως η προτροπή να «εξερευνήσεις την παρόρμησή σου» να ακούγεται εντελώς χάσιμο χρόνου. Ωστόσο, είναι μία τεχνική που οι ψυχολόγοι χρησιμοποιούν για να βοηθήσουν εθισμένους ασθενείς και στηρίζεται μερικώς επιστημονικά: μία έρευνα ανακάλυψε ότι καπνιστές που την δοκίμασαν μείωσαν τον αριθμό των τσιγάρων που καπνίζουν. Όσο παράδοξο κι αν φαίνεται, το να «ζουμάρεις» στα εσωτερικά άβολα συναισθήματά σου μπορεί να βοηθήσει να απομακρυνθούν. Η Mahdawl σχολιάζει ότι το δικό της πείραμα κατάφερε να μειώσει το τσάι που καταναλώνει καθημερινά και – ακόμα πιο σημαντικό – της υπενθύμισε ότι δεν χρειάζεται να αφήνεται σε κάθε παρόρμησή της.

Στις 10 το πρωί, της εμφανίστηκε μία ειδοποίηση ημερολογίου. Είχε προγραμματίσει να ελέγξει το email της για 10 λεπτά. Ο Eyal αποκαλεί το email την «μητέρα όλων των προϊόντων διαμόρφωσης συνηθειών», μία από τις πολλές τεχνολογίες που στο βιβλίο του χαρακτηρίζει ως «μηχανές κουλοχέρηδες» (slot machines). Η αβεβαιότητα για το τι βρίσκεται στα εισερχόμενά μας μάς οδηγεί στον συνεχή έλεγχό τους, αλλά τα περισσότερα email είναι πλήρες ξόδεμα χρόνου. Σύμφωνα με μία έρευνα που παραθέτει ο Eyal, από τους συμβούλους διοίκησης επιχειρήσεων Bain & Co, το 25% του χρόνου που ξοδεύουμε στο email μας καταναλώνεται με το να διαβάζουμε πράγματα που δεν θα έπρεπε να μας είχαν στείλει και ένα ακόμα 25% ξοδεύεται με το να απαντάμε σε πράγματα που δεν χρειαζόντουσαν απάντηση. Ο Eyal συμβουλεύει να κοιτάμε τα μηνύματά μας μόνο συγκεκριμένες ώρες και να κατηγοριοποιούμε τα εισερχόμενα email σε «πρέπει να απαντηθεί σήμερα» ή «πρέπει να απαντηθεί αυτή τη βδομάδα». Αυτό, λέει, μείωσε τον χρόνο που ξοδεύει στο email του κατά 90%.

Οι περισσότεροι από εμάς είναι πιθανό να βγούμε εκτός προγράμματος μερικές φορές μέσα στη μέρα και χρειαζόμαστε επιπλέον κίνητρο. Ο Eyal προτείνει να χρησιμοποιήσουμε «προ-δεσμεύσεις» ώστε να κάνουμε δυσκολότερη αυτή την ανεπιθύμητη συμπεριφορά. Αυτό μπορεί να σημαίνει να χρησιμοποιήσεις μία εφαρμογή που θα σε εμποδίζει να έχεις πρόσβαση σε ορισμένες ιστοσελίδες συγκεκριμένες ώρες ή να προγραμματίζεις ομάδες συγκέντρωσης με φίλους ή συναδέλφους. Εάν δουλεύεις από το σπίτι, υπάρχει ένα το εργαλείο Focusmate (στο οποίο ο Eyal έχει επενδύσει), όπου ξοδεύεις 50 λεπτά δουλεύοντας εικονικά μαζί με έναν άγνωστο, ελέγχοντας ο ένας τον άλλον μέσω web-κάμερας.

Για να αποφύγει το σύνηθες απογευματινό της τεμπέλιασμα, η Mahdawl γράφτηκε στο Focusmate για μία «συνάντηση» στις 3μμ και συνδέθηκε με μία χρήστη με το όνομα Isabelle. Στην αρχή της «συνάντησης» λένε η μία στην άλλη τους στόχους τους και ξεκινάνε. Το να σε παρακολουθεί ένας άγνωστος ενώ δουλεύεις ακούγεται τρομερά περίεργο, αλλά αυτό γρήγορα ξεπερνιέται και αρχίζεις να νιώθεις υπεύθυνος για τον άλλον.

Η Mahdawl πέρασε τις επόμενες βδομάδες δοκιμάζοντας όλες τις συμβουλές του Eyal. Φόρεσε ένα «στέμμα συγκέντρωσης» ώστε να ξέρει η κοπέλα της πότε συγκεντρώνεται σε κάτι και δεν πρέπει να της μιλήσει. «Χακάρει» το iPhone της προσαρμόζοντας τις ρυθμίσεις ειδοποιήσεων, μειώνοντας έτσι τα «εξωτερικά εναύσματα» των εφαρμογών. Συνεχίζει να εξερευνά τις παρορμήσεις της.

Έναν μήνα αργότερα, τηλεφωνήθηκε με τον Eyal για να συζητήσουν την πρόοδό της – ή την έλλειψη αυτής. Τον ενημέρωσε ότι αυτό που τη δυσκολεύει περισσότερο είναι η κατάτμηση χρόνου. Πράγματα συνέχισαν να προκύπτουν και να αποσυντονίζουν το πρόγραμμά της, οπότε νευρίασε και τα παράτησε. Ο Eyal της είπε να επιμείνει και να δημιουργήσει μαξιλαράκια στο πρόγραμμά της. Πρώτα απ’ όλα, δεν θα πρέπει να βρίσκει δικαιολογίες: «Μπορούμε να βρούμε λόγους που η κατάτμηση χρόνου δεν λειτουργεί, ακόμα κι όταν λειτουργεί». Ο Eyal φαίνεται ότι την έπεισε και δηλώνει ότι έχει φτάσει σε ένα ευχάριστο μέσο: δεν είναι προγραμματισμένο κάθε λεπτό της μέρας της, αλλά έχει βελτιωθεί στις ασκήσεις προγραμματισμού, αντί να κάνεις τεράστιες λίστες με όσα έχει να κάνει.

Ποια είναι λοιπόν η ετυμηγορία: είναι περισσότερο συγκεντρωμένη; Κατέθεσε αυτό το άρθρο πολύ αργά, πράγμα που μάλλον απαντάει στην ερώτηση. Ωστόσο, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το βιβλίο του Eyal είναι ένα αναζωογονητικό αντίδοτο ενάντια σε συμβουλές τύπου να αγοράσουμε όλοι τηλέφωνα με καπάκι και να κάνουμε ψηφιακή αποτοξίνωση. Η διαδρομή προς μία υγιέστερη σχέση με την τεχνολογία δεν είναι το να την κόψουμε μαχαίρι. Είναι το να βρούμε ένα μέτρο και να αποκτήσουμε καλές συνήθειες.

Τοποθετεί ο Eyal σχεδόν αποκλειστικά την ευθύνη στο άτομο; Θα πρέπει να υπάρχει κάποια χρυσή τομή. Αν και δεν μπορούμε να κατηγορήσουμε τις τεχνολογικές εταιρείες για τα πάντα, θα πρέπει να τους αποδίδουμε ευθύνες για τους τρόπους με τους οποίους μας «αγκιστρώνουν». Η Silicon Valley δεν θα αλλάξει συμπεριφορά από μόνη της. Η εκμάθηση νέων δεξιοτήτων προς αποφυγή του ψηφιακού περισπασμού είναι μια χαρά – αλλά δεν πρέπει να μας περισπάσει από το μεγαλύτερο πρόβλημα.

Το άρθρο αρχικά δημοσιεύτηκε στη The Guardian.
Επιμέλεια: Νικολέττα Σταμάτη