O Astronio μας μυεί στη μαγεία του σύμπαντος και λύνει βασικές απορίες

Σε μία χώρα που κατατρύχεται από την πρωτοφανή έλλειψη ορθολογισμού και πολλές φορές μοιάζει να έχει παγιδευτεί σε μία αέναη δίνη μεσαιωνικού σκοταδισμού -άραγε κατάλοιπο μίας παρατεταμένης εποχής κατά την οποία η Ελλάδα είχε αποδεχτεί τη μοίρα του ραγιαδισμού, την ώρα που στην Ευρώπη κέρδιζε έδαφος ο διαφωτισμός;- είναι τουλάχιστον ενθαρρυντικό και αισιόδοξο όταν πέφτεις τυχαία πάνω σε ανθρώπους που αφιερώνουν τη ζωή τους στην επιστήμη και στη διεξαγωγή συμπερασμάτων με τεκμήρια.

Παρότι η εκλαϊκευμένη επιστήμη (popular science) προσελκύει το ενδιαφέρον πολλών ανθρώπων ανά τον κόσμο, μέχρι και πριν λίγους μήνες στο ελληνικό YouTube δεν υπήρχε κάποιο περιεχόμενο σχετικό με την αστροφυσική και το διάστημα, ενώ πολύ λίγα ήταν τα κανάλια που καταπιάνονταν γενικά με θέματα επιστήμης. Θα αρκεστώ στο να αναφέρω την «Καθημερινή Φυσική» και το “The Mad Sc1ent1st” τα οποία είναι πολύ αξιόλογα. Αυτό το «κενό» φαίνεται ότι πρόσεξε και ο Παύλος Καστανάς a.k.a “Astronio”, αστροφυσικός ο οποίος πριν από μερικούς μήνες αποφάσισε να δημιουργήσει ένα κανάλι στο YouTube αφιερωμένο στην αστροφυσική και να μας ταξιδέψει με αυτόν τον τρόπο στο μαγικό κόσμο του διαστήματος.

Αποφάσισα να έρθω σε επαφή μαζί του προκειμένου να μας μιλήσει για το πώς αποφάσισε να γίνει αστροφυσικός αλλά και μας λύσει κάποιες βασικές απορίες σχετικά με θέματα αστροφυσικής. Προτού πατήσω το rec, υπήρξε η παραδοχή εκ μέρους και των δυο μας πως μία συζήτηση γύρω από θέματα αστροφυσικής είναι προφανώς ατελείωτη και προϋποθέτει συνεχή επεξήγηση σχεδόν κάθε όρου που τίθεται κατά τη διάρκειά της. Συνεπώς, επιτρέψτε μου το disclaimer ότι η κουβέντα που είχαμε αποτελεί ίσως απλώς μία αφορμή για όσους το επιθυμούν, να «ψαχτούν» περισσότερο με το διάστημα.

Σημειώνεται πως την ώρα που διαβάζετε αυτή τη συνέντευξη, μεγάλη συζήτηση έχει εγερθεί αναφορικά με τα εγκαίνια του Ελληνικού Διαστημικού Οργανισμού και τη χρησιμότητα του τελευταίου, κάτι το οποίο έγινε έκδηλο και μέσα από τα σχόλια χρηστών στα social media. Ο νεαρός αστροφυσικός ρωτήθηκε σχετικά, μου διευκρίνισε ωστόσο πως ακόμα είναι πολύ νωρίς και δεν έχει πλήρη εικόνα του θέματος, συνεπώς θα ήταν άνευ ουσίας μία τοποθέτηση πάνω σε αυτό.

-Καταρχάς, πώς προέκυψε η αστροφυσική;

Όλα ξεκίνησαν όταν ήμουν πολύ μικρός, γύρω στα 10 με 11. Κάποια στιγμή μέσα στα Χριστούγεννα, ανάμεσα στα άλλα δώρα που μου είχε αφήσει ο πατέρας μου κάτω από το δέντρο, υπήρχε και ένα βιβλίο που λεγόταν «Το Διάστημα». Αυτή ήταν η πρώτη μου επαφή και από τη στιγμή που το διάβασα, όλα άλλαξαν μέσα μου. Μου αποκαλύφθηκε ένας νέος κόσμος και συνειδητοποίησα το πόσο μικρή είναι η Γη και ότι ο άνθρωπος σε όλη του τη ζωή ασχολείται με έναν κόκκο σκόνης ο οποίος δεν έχει και ιδιαίτερη αξία μέσα στη συνολική εικόνα. Οπότε από εκεί και πέρα οι σπουδές πάνω σ’ αυτό το αντικείμενο ήταν κάτι σαν μονόδρομος για μένα. Πέρασα στο Φυσικό του Ε.Κ.Π.Α και στη συνέχεια έκανα μεταπτυχιακό πάνω στην αστροφυσική στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου.

-Να φανταστώ ότι εργάζεσαι στο συγκεκριμένο αντικείμενο;

Ναι, ασχολούμαι με την εκπαίδευση εδώ και αρκετά χρόνια τόσο στην ιδιωτική τριτοβάθμια όσο και στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση.

-Πώς πήρες την απόφαση να ανοίξεις το κανάλι στο YouTube και πότε ανέβασες το πρώτο βίντεο;

Το πρώτο βίντεο βγήκε πριν από περίπου 10 μήνες. Πάντα ήθελα να μπορέσω να προσεγγίσω ένα ευρύτερο κοινό και να καταφέρω να μοιραστώ το ενδιαφέρον μου για την αστροφυσική μαζί του, οπότε το YouTube μου έδωσε το τέλειο βήμα. Έβλεπα ότι στο εξωτερικό υπήρχαν κανάλια για τις επιστήμες ενώ στην Ελλάδα ήταν από ελάχιστα έως ανύπαρκτα. Ήθελα να κάνω βίντεο τα οποία οι άνθρωποι να βλέπουν ευχάριστα ακόμη και όταν τρώνε -για παράδειγμα- και να μαθαίνουν κάτι.

-Παρότι πρόκειται για νέο σχετικά κανάλι, υπάρχει μεγάλη ανταπόκριση. Περίμενες κάτι τέτοιο, δεδομένου ότι πρόκειται για επιστημονικό περιεχόμενο;

Η αλήθεια είναι ότι η ανταπόκριση του κόσμου ήταν τέτοια που δεν τη φανταζόμουν με τίποτα. Αυτή τη στιγμή έχω περίπου 45.000 συνδρομητές. Θυμάμαι πως όταν άρχισα τα βίντεο έλεγα στον εαυτό μου ότι αν τα δουν 1000 άτομα, θα είμαι πάρα πολύ τυχερός. Υποθέτω ότι η ανταπόκριση οφείλεται σε δύο πράγματα: αφενός το θέμα καθαυτό είναι μαγευτικό και είναι σαν ένα ταξίδι σε ταινία επιστημονικής φαντασίας, αφετέρου δεν υπήρχε έως τώρα κάτι σχετικό με τη συγκεκριμένη θεματική στα ελληνικά.

-Γενικά, ασχολείσαι με το κανάλι μόνο σαν χόμπι ή το βλέπεις και πιο σοβαρά;

Θα σου πω τι γίνεται. Στην αρχή το είδα μόνο ως χόμπι. Είχα αποφασίσει ότι θα κάνω έναν πεπερασμένο αριθμό βίντεο και τέλος. Βλέποντας όμως την ανταπόκριση που υπάρχει, έχω σκεφτεί σοβαρά το ενδεχόμενο να το βάλω μέσα στη ζωή μου μόνιμα. Υπάρχει όμως ένα σοβαρό πρόβλημα: για κάθε βίντεο διάρκειας 8 λεπτών, εγώ έχω αφιερώσει προσωπικό χρόνο που φτάνει τις 40 έως και 50 ώρες, για να κάνω την απαραίτητη έρευνα, το στήσιμο, τη βιντεοσκόπηση, το editing και οτιδήποτε άλλο. Οπότε τώρα θέλω να δω πώς όλο αυτό το πράγμα θα μπορούσε να γίνει βιώσιμο και για μένα γιατί ήδη έχω αναγκαστεί να κόψω από τον ύπνο για να τα καταφέρω.

-Ας πάμε τώρα λίγο στα δύσκολα, στην αστροφυσική καθεαυτή και σε μερικά από τα θέματα με τα οποία καταπιάνεσαι. Αλήθεια, ποια είναι τα “hot news” των τελευταίων 2 χρόνων στην αστροφυσική που αποτελούν συγχρόνως και ορόσημα;

Εγώ νομίζω ότι μερικά από τα πιο εντυπωσιακά πράγματα που συνέβησαν τα τελευταία 2 χρόνια και πρακτικά αλλάζουν τον τρόπο που βλέπουμε το σύμπαν είναι, πρώτα απ’ όλα, η ανακάλυψη βαρυτικών κυμάτων από συγκρούσεις αστέρων νετρονίων ή από μελανές οπές. Τα βαρυτικά κύματα είναι μια πρόβλεψη της θεωρίας της σχετικότητας του Αϊνστάιν και πρωτοανακαλύφθηκαν πριν από μόλις λίγα χρόνια. Γνωρίζουμε ότι όταν δύο σώματα πολύ μεγάλης μάζας περιφέρονται το ένα γύρω από το άλλο, αλλοιώνουν το χωροχρόνο με έναν τρόπο που μας επιτρέπει πλέον να τον ανιχνεύσουμε. Δηλαδή, δημιουργούν μια διαταραχή στο χωροχρόνο που «ταξιδεύει» και κάποια στιγμή φτάνει σε μας. Έχουμε τη δυνατότητα λοιπόν να ανιχνεύσουμε τέτοιες μικρές μεταβολές μέσα στο χωροχρόνο και να δούμε αυτούς τους κυματισμούς οι οποίοι μπορεί να προέρχονται από πάρα πολύ μακρινά αντικείμενα. Έτσι, άνοιξε ένα νέο παράθυρο στη μελέτη του διαστήματος μέσα από τη μελέτη των βαρυτικών κυμάτων. Πρόκειται για ένα ορόσημο το οποίο επιβεβαίωσε για ακόμη μία φορά τη θεωρία της σχετικότητας. Ο άλλος τομέας που εμένα προσωπικά με ενθουσιάζει είναι αυτός της ανακάλυψης εξωπλανητών. Σ’ αυτόν έχουν γίνει τεράστιες ανακαλύψεις το τελευταίο διάστημα. Για παράδειγμα, έχουμε ανακαλύψει σύστημα το οποίο έχει 7 βραχώδεις πλανήτες, δηλαδή είναι όπως η Γη, όχι αέριοι. Μάλιστα, 3 από αυτούς βρίσκονται μέσα στην κατοικήσιμη ζώνη του άστρου τους, δηλαδή είναι στην κατάλληλη απόσταση από τον ήλιο τους ώστε η θερμοκρασία να επιτρέπει την ύπαρξη νερού σε υγρή μορφή. Βρίσκονται περίπου 40 έτη φωτός μακριά και είναι καλοί υποψήφιοι ως κατοικήσιμοι πλανήτες. Ας αναφέρω μόνο πως όταν ήμουν παιδί, δεν είχαμε ανακαλύψει ούτε ένα ηλιακό σύστημα πέρα από το δικό μας. Τώρα έχουμε φτάσει σε ένα σημείο όπου σχεδόν κάθε μήνα βγαίνει μία νέα ανακάλυψη για πλανήτες γύρω από άλλα άστρα. Μοιάζει πραγματικά σαν επεισόδιο “Star Trek”.

-Δεδομένου ότι συνήθως αναζητάμε άστρα που βρίσκονται τόσα έτη φωτός μακριά μας ώστε -επί του παρόντος τουλάχιστον- είναι απίθανο να τα επισκεφτούμε, έχει τελικά κάποιο καίριο νόημα αυτή η αναζήτηση;

Κοίτα, στο κοντινό μέλλον δεν βλέπω κανέναν τρόπο να μπορέσουμε να διασχίσουμε αποστάσεις πολλών ετών φωτός. Ωστόσο, υπάρχουν ήδη κάποια projects για κοντινά άστρα, τα οποία προσπαθούν να βρουν μεθόδους ώστε να μπορέσουμε να στείλουμε κάτι. Για παράδειγμα, υπάρχει το project “Breakthrough Starshot” το οποίο υποστηρίζει ότι θα μπορούσαμε να στείλουμε ένα πολύ μικρό διαστημόπλοιο-τσιπάκι το οποίο θα έπαιρνε ενέργεια από τον ήλιο ώστε να καταφέρει να επιταχύνει σε ένα σημαντικό ποσοστό της ταχύτητας του φωτός (10 ή 20%) και να έχει προορισμό το κοντινότερο σε εμάς άστρο, που είναι ο Εγγύτατος Κενταύρου (Proxima Centauri). Αυτό βρίσκεται σε μία απόσταση περίπου 4 ετών φωτός από εμάς. Εάν λοιπόν καταφέρναμε να επιταχύνουμε το τσιπάκι σε μια ταχύτητα περίπου στο 1/5 της ταχύτητας του φωτός -κάτι που θεωρητικά είναι δυνατό- σημαίνει ότι σε 20 χρόνια θα μπορούσε να φτάσει εκεί και σε άλλα 4 χρόνια θα μας έστελνε σήμα πίσω.

-Μιας και αναφερθήκαμε σε αυτό, εν έτει 2018 πόσο κοντά στην ταχύτητα του φωτός έχει φτάσει ο ανθρώπινος πολιτισμός;

Κάτι απειροελάχιστο… Αν θυμάμαι καλά, το πιο γρήγορο αντικείμενο που έχουμε φτιάξει ποτέ είναι ένα διαστημόπλοιο το οποίο είχε σκοπό να εξερευνήσει τον Ήλιο και το οποίο έφτασε στο 0,0002 της ταχύτητας του φωτός.

-Πόσο πιθανή στο εγγύς μέλλον είναι μία καταστροφική απειλή για τη Γη; Είναι προβλέψιμο ένα τέτοιο γεγονός;

Μία τέτοια καταστροφή είναι προβλέψιμη μόνο στατιστικά, το ξέρουμε αυτό από τις γεωλογικές καταγραφές. Μέσα στα επόμενα 100 εκατομμύρια χρόνια σίγουρα περιμένουμε ότι θα πέσει ένας μετεωρίτης ανάλογου μεγέθους με εκείνον που εξαφάνισε το οικοσύστημα των δεινοσαύρων. Αλλά αυτό μπορεί να γίνει αύριο, μπορεί όμως και σε 50 εκατομμύρια χρόνια…

Πρέπει να ξεκαθαρίσουμε κάτι που συγχέει πολύς κόσμος: με τα ραντάρ και τα ραδιοτηλεσκόπια δεν μπορούμε να σαρώσουμε όλο τον ουρανό και να ξέρουμε ανά πάσα στιγμή που βρίσκεται το καθετί. Τέτοια αντικείμενα, που μπορεί να έχουν μια διάμετρο ακόμη και ενός χιλιομέτρου αλλά προξενούν ανυπολόγιστες καταστροφές, δεν είναι καθόλου εύκολο να τα εντοπίσεις. Για παράδειγμα, αν η επιφάνειά τους δεν είναι ιδιαίτερα ανακλαστική, μπορεί να τα ανακαλύψουμε πραγματικά στο παρά πέντε, δηλαδή λίγες μέρες προτού πέσουν στη Γη… Αρκεί μόνο να πούμε πως σήμερα γνωρίζουμε μόνο περίπου το 50% των αντικειμένων που υπάρχουν γύρω από τη Γη και μπορεί να πέσουν σε αυτή. Βέβαια, τώρα λέω το χειρότερο δυνατό σενάριο. Υπάρχουν και αντικείμενα που τα έχουμε γνωρίσει 10 χρόνια προτού φτάσουν στην περιοχή μας.

Πάντως, εάν θες τη προσωπική μου γνώμη, εγώ θεωρώ ότι η πτώση μετεωριτών είναι ο μεγαλύτερος κίνδυνος που αντιμετωπίζει αυτή τη στιγμή η ανθρωπότητα και γι’ αυτόν τον λόγο αξίζει το μεγάλο κόστος, αξίζει δηλαδή να ρίξουμε παραπάνω χρήματα ώστε να σαρώνουμε μεγαλύτερες περιοχές του ουρανού.

-Υποτιθέσθω λοιπόν ότι κάποια στιγμή ανιχνεύουμε ένα μεγάλο αντικείμενο που κατευθύνεται με επιθετική τροχιά προς εμάς. Τι μπορούμε να κάνουμε σε αυτή την περίπτωση;

Το λυπηρό είναι ότι ως ανθρωπότητα δεν έχουμε κάποιο ξεκάθαρο σχέδιο για το τι θα κάναμε σε μία τέτοια περίπτωση. Πάντως, η ιδέα που έχει κερδίσει έδαφος είναι να δώσουμε μία ώθηση στον μετεωρίτη που θα έρχεται προς εμάς με δέσμες λέιζερ ώστε να εκτρέψουμε ελαφρά την πορεία του σχετικά νωρίς και να μην περάσει από τη Γη. Αυτή τη στιγμή, η αλήθεια είναι ότι αυτήν την τεχνολογία δεν τη διαθέτουμε. Παλαιότερα μιλούσαν για πυρηνικές βόμβες -ίσως αυτό έχουν ακούσει οι περισσότεροι άνθρωποι- αλλά αυτό μάλλον θα ήταν πιο καταστροφικό από το να αφήναμε τον μετεωρίτη να κάνει τη δουλειά του, με την έννοια ότι θα τον σπάζαμε σε μικρά κομμάτια τα οποία και πάλι θα έμεναν εγκλωβισμένα στο βαρυτικό πεδίο της Γης. Συνεπώς έτσι θα είχες μία βροχή μετεωριτών σχεδόν σε όλη την επιφάνεια του πλανήτη. Δεν συμφέρει…

-Πότε διαβλέπεις ότι θα καταστεί δυνατή μία πρώτη μορφή αποικίας εκτός Γης, για παράδειγμα στον πλανήτη Άρη;

Κοίτα να δεις, εξαρτάται τι εννοούμε με τη λέξη «αποικία». Μη φανταστεί κάποιος ότι θα είναι ένας όμορφος χώρος όπου θα επικρατεί μία χαρούμενη κατάσταση και θα υπάρχει άνεση. Τα πράγματα θα είναι απελπιστικά δύσκολα γιατί ο Άρης έχει πάρα πολύ αραιή ατμόσφαιρα και έτσι περνάει επικίνδυνη ακτινοβολία και φτάνει στην επιφάνειά του. Επομένως, ένα από τα πρώτα πράγματα που θα έπρεπε να γίνουν σε μία αποικία είναι να θωρακιστεί ο άνθρωπος από αυτήν την ακτινοβολία. Το δεύτερο είναι ότι θα έπρεπε να υπάρχει κάποια πηγή οξυγόνου, δεν υπάρχει στον Άρη οξυγόνο σε ελεύθερη μορφή, παρά μόνο διοξείδιο του άνθρακα. Αυτή νομίζω ότι είναι και η μεγαλύτερη πρόκληση, η συνεχής παροχή οξυγόνου.

-Κατά πόσο έχει συμβάλει ήδη η τεχνητή νοημοσύνη (A.I.) στη μελέτη του σύμπαντος και ποια θεωρείς τα επόμενα λογικά βήματα;

Είναι πολύ ωραίο το ερώτημα. Αρκεί να πούμε ότι χάρη στο λεγόμενο machine learning, δηλαδή τη δυνατότητα κάποιου software να μαθαίνει και να ανακαλύπτει μόνο του, εντοπίσαμε νέους πλανήτες που θα ήταν πάρα πολύ δύσκολο να τους βρούμε διαφορετικά. Ήταν ένα software της Google το οποίο αξιοποιήθηκε από την αστρονομία. Νομίζω ότι στα επόμενα χρόνια πρακτικά το λογισμικό θα κάνει σε πολύ μεγάλο βαθμό τη δουλειά των αστρονόμων και έτσι θα είναι δυνατό να βγάλουμε φοβερά συμπεράσματα σε ελάχιστο χρόνο. Σίγουρα το A.I. θα είναι καθοριστικό.