Κολομβία: Από την κόκα στο κακάο – Το οδοιπορικό του Γιώργου Ζαρζώνη

Στα βάθη των βουνών της Κολομβίας, εκεί όπου η γη «υπαγορεύει» τη μοίρα των ανθρώπων, σε φυτείες που σκιάζονται από την απειλή της κοκαΐνης, κάτι καινούργιο ανθίζει. Ανάμεσα σε καταπράσινους λόφους και φιδίσιους δρόμους που περνούν από τροπικά δάση, το κακάο αναδύεται ως σύμβολο αναγέννησης, επανόρθωσης και δημιουργίας. Φωτογράφος, σοκολατοποιός, ταξιδευτής, ο Γιώργος Ζαρζώνης συνδύασε τα πάθη και την περιέργειά του και βρέθηκε στην Κολομβία. Σε διάφορα ταξίδια που πραγματοποίησε στην πληγωμένη και περήφανη χώρα της Λατινικής Αμερικής, περιπλανήθηκε σε ζώνες που ήλεγχαν κι ελέγχουν τα καρτέλ, συνομίλησε με παραγωγούς και ντόποιους καλλιεργητές που εργάζονται για μια καλύτερη μέρα και απαθανάτισε τη μεταμόρφωση του τοπίου – από φυτείες κόκας σε εκτάσεις κακάο.

Στη δράση και την αλήθεια της κάθε στιγμής, ο Γιώργος Ζαρζώνης μάς προσκαλεί να δούμε την Κολομβία πέρα από τα στερεότυπα, και να τον ακολουθήσουμε. Το κάναμε βλέποντας τις εικόνες του και συζητώντας μαζί του.

Πώς ξεκίνησε η ιδέα να φωτογραφίσεις τη μετάβαση της Κολομβίας από την καλλιέργεια κόκας στο κακάο;

Συνηθίζω να λέω ότι οι μικρές εταιρείες έχουν μεγάλα όνειρα! Πέρα λοιπόν από τη φωτογραφία που υπηρετώ μια ζωή, εδώ και 13 χρόνια διατηρώ κι ένα μικρό εργαστήριο σοκολάτας – το Cocoowa Chocolate. Εκεί πρωταρχικά γεννήθηκε η επιθυμία να έχω όσο το δυνατόν καλύτερο κακάο για όσους ακολουθούν τις ιδιαίτερες γεύσεις μου. Ο πολύτιμος σήμερα καρπός παράγεται σε ποσοστό 80% στην Αφρική και το υπόλοιπο 20% μοιράζεται σε χώρες της Λατινικής Αμερικής. Βέβαια, το μικρό ποσοστό είναι και το καλύτερο ποιοτικά του πλανήτη. Έτσι πριν 5 χρόνια έκανα το πρώτο ταξίδι αναζήτησης στο Περού, συνέχισα με Παναμά για κάποιες ιδιαίτερες ποικιλίες και έφτασα Κολομβία όπου βρήκα τα πάντα. Γνώρισα και μίλησα με πολλούς παραγωγούς κακάο οι οποίοι για πολλά χρόνια δούλευαν στην καλλιέργεια της κόκας. Έτσι μου φάνηκε καλή ιδέα να δημιουργήσω ένα μικρό ντοκιμαντέρ για τους ανθρώπους αυτούς, αλλά και για τη μετάβαση από το πιο επικίνδυνο στο πιο θρεπτικό φυτό του πλανήτη. Σε τρία χρόνια ολοκλήρωσα το εγχείρημα επιλέγοντας ζώνες στις οποίες θα δούλευα. Η τελευταία ήταν η κόκκινη ζώνη της χώρας, παράλληλα κι η πιο επικίνδυνη. Οι Αμερικανοί λένε ότι δεν πας για κανένα λόγο Putumayo (γέλια)!

Πώς ήταν η προσωπική σου εμπειρία στην Κολομβία τα τελευταία τρία χρόνια; Υπήρχαν στιγμές που ένιωσες κίνδυνο ή φόβο;

Όσο αισιόδοξος και να είσαι, η Κολομβία είναι Κολομβία. Σε λίγα σημεία του κράτους οι άνθρωποι έχουν συναινέσει με τον τουρισμό και λειτουργούν όπως εμείς. Αυτό αφορά υψηλά τουριστικές ζώνες όπως το Medellín και η Cartagena. Σε αυτές όμως τις περιοχές δεν υπάρχει κακάο. Εκεί που πήγα την πρώτη φορά για ανεύρεση καρπών, στο San Vicente, μπορώ να πω ότι τα πράγματα ήτανε ήρεμα. Βέβαια η αίσθηση του κινδύνου υπάρχει παντού. Όταν παίρνεις ένα ταξί και μιλάς στο τηλέφωνο, ο ταξιτζής σου κάνει σινιάλο να βάλεις το κινητό στην τσέπη ενώ είσαι στο αυτοκίνητο. Οι κλοπές είναι πολύ συνηθισμένες στη Λατινική Αμερική και είναι το μικρότερο κακό που μπορεί να σε βρει.

Στο τελευταίο μου ταξίδι στη ζούγκλα ένιωσα κίνδυνο πολλές φορές. Ένιωσα κίνδυνο όταν κοιμόμουν σε κάτι παράγκες με θέα μόνο δάσος, κίνδυνο από ανθρώπους που με σκάναραν και σίγουρα έβρισκαν κάτι πολύτιμο πάνω μου, κίνδυνο όταν έπρεπε να προχωρήσω σε περάσματα καθόλου προσβάσιμα ή και λόγω μιας χαριτωμένης ταραντούλας που κοιμήθηκε δίπλα στην αιώρα μου. Ωστόσο είναι σίγουρο ότι δεν ένιωσα φόβο. Ήξερα πολύ καλά τι με περιμένει πριν πάω, όπως ήξερα ότι αν αυτό το μαύρο συναίσθημα με συναντούσε κάπου στη ζούγκλα, όλο το ταξίδι θα γινόταν καπνός. Δεν επιστρέφεις μετά τον φόβο! Εξάλλου όταν βάζεις μια πρόκληση στον εαυτό σου, ο φόβος απλώς δεν έχει θέση.

Τι σε ενέπνευσε να αφιερώσεις 3 χρόνια σε αυτό το project; Θα συνεχιστεί;

Ως φωτογράφος και σοκολατοποιός είναι απαραίτητο να βιώνω σε όλες τις εκδοχές του το παιχνίδι με το κακάο – τις ποικιλίες του, τη δυναμική του. Δεν είμαι καθόλου ο τυπικός σοκολατοποιός. Αγαπώ τη δράση και αυτό το project έχει δράση σε όλα τα επίπεδα. Δεν πιστεύω ότι τα καλά προϊόντα βγαίνουν σε ένα εργαστήριο χωρίς να έχεις τη γνώση τους, χωρίς να έχεις έρθει σε επαφή με την πρώτη ύλη, χωρίς τελικά να μιλήσεις με αυτόν που λερώνει τα χέρια του ώστε να απολαμβάνεις σοκολάτα στον μη μου άπτου καναπέ σου. Ο τρίτος μαγικός παράγοντας είναι η λέξη κόκα, η απαγορευμένη για όλους εμάς. Και το απαγορευμένο ως γνωστόν έλκει. Θεώρησα βέβαια σημαντικό να καταφέρω να παρουσιάσω στον κόσμο και την άλλη πτυχή του όλου, όχι μόνο αυτό που έχει δει στη σειρά NARCOS.

Ο Κολομβιανός, ας πούμε, που με πήγε σε φυτεία κόκας μού είπε ότι από παιδί 6 χρονών μέχρι τα 17 τους καρπούς του φυτού – ηλικία ίδια με τη δίκη μου όταν μάζευα τα «μαύρα Ελασσόνας» καπνά. Σίγουρα δεν είχε επιλέξει να κάνει αυτή τη δουλειά. Άρα το project του ντοκιμαντέρ ανοίγει και κάποια πεδία που δεν έχουμε κατά νου.  Όσον αφορά τη συνέχεια του project δεν είμαι σε θέση να σου πω τώρα, γιατί θεωρώ ότι θα πρέπει πρώτα να ολοκληρωθεί αυτό που έχω κάνει.

Ποιες είναι οι κυριότερες αλλαγές που παρατήρησες στις κοινότητες οι οποίες άφησαν την κόκα και στράφηκαν στο κακάο;

Επειδή έζησα μόνο το δεύτερο σκέλος της ιστορίας τους, από συζητήσεις κατάλαβα ότι η μεγαλύτερη αλλαγή γι’ αυτούς είναι η αίσθηση της ζωής. Ξέρουν ότι και αύριο θα είναι ζωντανοί. Με την πρώτη τους καλλιέργεια εξασφάλιζαν πολύ περισσότερα χρήματα, αλλά ποτέ δεν ήξεραν ποιος θα χτυπήσει την πόρτα και θα τους τα πάρει. Ο έμπορας τους έδινε τα χρήματα και ανά πάσα στιγμή μπορούσε να τους σκοτώσει. Καμία ασφάλεια! Πλέον νιώθουν ότι δένονται με τη φύση ακόμη περισσότερο. Τους εκφράζει αυτή η συνύπαρξη. Το βλέπεις στον τρόπο με τον οποίο χαϊδεύουν τα φύλλα στα φυτώρια και που αγκαλιάζουν κορμούς δέντρων. Το ακούς γιατί ψελλίζουν μικρές προσευχές περπατώντας ανάμεσα από τα δέντρα.

Ποιοι παράγοντες πιστεύεις ότι οδηγούν σε αυτή τη μετάβαση;

Νομίζω πως είναι το άνοιγμα που η Κολομβία θέλει να κάνει μετά από ένα εμπάργκο χρόνων που έζησε λόγω των καρτέλ. Έπειτα, η ίδια η κυβέρνηση τα τελευταία χρόνια έχει παίξει σημαντικό ρόλο στη μετάβαση καλώντας τους αντάρτες να παραδώσουν τα όπλα και σε αντάλλαγμα να πάρουν φυτείες με κακάο. Το project μάλιστα λειτούργησε πολύ καλά σε συνδυασμό με το κυνήγι που έχει εξαπολυθεί εναντίον των καρτέλ. Σε συνέντευξη που έκανα για το ντοκιμαντέρ μία δικηγόρος του κράτους είπε ότι η ανταλλαγή όπλων με φυτείες ξεπέρασε τις προσδοκίες τους. Φυσικά τεράστιο ρόλο παίζει και η κλιματική αλλαγή κι η αύξηση της τιμής του κακάο. Τα χρήματα που παίρνουν οι παραγωγοί είναι τρελά για το νόμισμά τους. Θα το πω αναλογικά, περίπου ένα κιλό κακάο αντιστοιχεί σε τρία μεροκάματα. Καταλαβαίνεις συνεπώς πόσο μεγάλη είναι η δυναμική του καρπού.

Υπάρχει ακόμη η παρουσία των καρτέλ στις περιοχές που επισκέφτηκες; Αν ναι, πώς επηρεάζουν τις καλλιέργειες κακάο;

Γενικά τα καρτέλ δεν υπάρχουν πλέον με τη μορφή που υπήρχαν σε όλη την Κολομβία. Κινήθηκαν στις συνοριακές γραμμές του Περού και της Βενεζουέλας περισσότερο. Ωστόσο στην κόκκινη ζώνη του Putumayo που έμεινα, το πρόβλημα δεν είναι οι Κολομβιανοί αλλά οι Καναδοί – Canadian Cobra ονομάζονται. Διατηρούν φυτείες μαριχουάνας στη ζούγκλα και απλώς σκοτώνουν όποιον τυχερό πλησιάσει κατά λάθος. Η ζούγκλα εκεί είναι απροσπέλαστη και είναι αδύνατο να εντοπιστεί το οτιδήποτε. 

Οι άνθρωποι στις κοινότητες πώς αντιμετωπίζουν αυτήν την αλλαγή; Είναι αισιόδοξοι ή υπάρχουν φόβοι για το μέλλον;

Αρχικά πρέπει να πω ότι οι άνθρωποι εκεί έχουν εντελώς διαφορετικό δέσιμο με τη φύση. Η φύση είναι κομμάτι τους. Την αγαπάνε και τη σέβονται σαν μητέρα τους. Αυτό τους κάνει αυτομάτως χαρούμενους με τις καινούργιες φυτείες κακάο γιατί θεωρούν επίσης ότι βοηθάνε τον τόπο τους με αυτό τον τρόπο. Αυτό και μόνο είναι πηγή αισιοδοξίας για τους καλλιεργητές. Έπειτα, χωρίς να το διατυπώνουν, έχουν την ίδια θέση με τον Ζεν Σεν Σοτάν που είπε ότι τίποτα δεν ανήκει στον άνθρωπο.

Ποια ήταν η πιο συγκλονιστική ή αξέχαστη στιγμή κατά τη διάρκεια αυτών των ταξιδιών;

Η κάθε στιγμή εκεί ήταν συγκλονιστική. Οι περιοχή είναι πολύ όμορφα επικίνδυνη κι αυτό προσδίδει έξτρα βάρος σε ό,τι έζησα. Η μακράν δυνατότερη εμπειρία μου εκεί είναι η συμμετοχή μου σε μια τελετή Jahe. Ό,τι πιο ακραίο μπορούσε να μου συμβεί. Πέντε άτομα γύρω από μια φωτιά που καίει τρεις γενιές συνεχόμενα, με μουσικά όργανα και ιαχές της ιέρειας. Μια ολόκληρη νύχτα ψυχεδέλειας που δύσκολα μπορώ να σου περιγράψω.

Ποια είναι η προσέγγισή σου στη φωτογράφιση ανθρώπων σε τόσο ευαίσθητα και δύσκολα περιβάλλοντα; Πώς καταφέρνεις να αποτυπώσεις την αλήθεια τους χωρίς να παρεμβαίνεις ή να τους προκαλείς αμηχανία;

Γενικά οι άνθρωποι εκεί είναι δεκτικοί με τη φωτογραφία. Το πρόβλημα είναι να μη σταθεί ο φακός στο λάθος άτομο, αυτό που θεωρεί ότι κάτι αναγνώρισες πάνω του. Οπότε είχα σηκωμένες πάντα τις κεραίες προσπαθώντας να διακρίνω πρώτα το πρόσωπο και σε δεύτερη φάση να τους κινηματογραφήσω. Σε κάποιους που είχα ευκαιρία να περιγράψω αυτό που κάνω, φάνηκε πάρα πολύ ενδιαφέρον. Άκουσα την ανακούφιση στη φράση «επιτέλους η Κολομβία να βρει τη θέση που της αξίζει». Εγώ βέβαια έπρεπε να κάνω όσο το δυνατόν μεγαλύτερη προσπάθεια ώστε να έχω το καλύτερο αποτέλεσμα. Η φύση και οι άνθρωποί της είναι τελικά το καλύτερο κίνητρο για ένα τέτοιο project.

Υπήρξε κάποιο μέρος ή κοινότητα που σου έκανε ιδιαίτερη εντύπωση και που θα ήθελες να επισκεφτείς ξανά;

Όλα θα ήθελα να τα ξαναζήσω. Ωστόσο ξεχωρίζω τις μυστηριακές για μένα νύχτες στη ζούγκλα. Είναι τόσο μαγικοί και απροσδιόριστοι από κάθε άποψη οι ήχοι της το βράδυ, που πραγματικά μου λείπουν ήδη. Παράξενες μυρωδιές, χρώματα, γεύσεις ιδιαίτερες. Στο εστιατόριο Amazonico έχω φάει το καλύτερο γλυκό της ζωή μου. Μια πηχτή κρέμα κόκας με λευκό κακάο για γαρνίρισμα. Πρώτη φορά δοκίμασα το περιζήτητο λευκό κακάο και τρελάθηκα. Θα ήθελα να πιω καφέ στο αγαπημένο μου Palo caido, που λόγω των ηλικιωμένων οι οποίοι συχνάζουν εκεί, οι ντόπιοι το αποκαλούν «πεσμένο πέος». Δυνατή μουσική Κολομβίας από τα ξημερώματα μέχρι τα ξημερώματα και τύποι που από τις 8 το πρωί γεμίζουν το τραπέζι με μπίρες και σφηνάκια τεκίλας. Φωνές, καυγάδες και ξύλο. Απίστευτα σκηνικά!

Ποια ήταν η μεγαλύτερη τεχνική πρόκληση κατά τη διάρκεια αυτών των τριών ετών; Η γεωγραφία, οι συνθήκες φωτισμού ή κάτι άλλο;

Η γεωγραφία με όλη την ιδιαιτερότητα των δασών της. Αυτή μου έδωσε άλλους κανόνες στον τρόπο καταγραφής. Φυσικά κι ο φωτισμός – η αρχή για τον κάθε φωτογράφο. Νομίζω τελικά ότι και τα δύο τα βρήκα απλόχερα σε αυτήν τη χώρα.

Ποιον εξοπλισμό χρησιμοποίησες για να καταγράψεις αυτές τις εικόνες και γιατί τον επέλεξες;

Η φωτογραφική μηχανή που αγαπώ και χρησιμοποιώ τα τελευταία χρόνια είναι η Hasselblad. Μου δίνει ακριβώς την προσέγγιση που θέλω στα χρώματα, συνεργαζόμαστε καλά. Το ντοκιμαντέρ όμως ολόκληρο γυρίστηκε με το τελευταίο κάθε φορά τηλέφωνο της Apple. Αξιοποίησα τα iPhone με τον καλύτερο τρόπο νομίζω. Και αυτό φυσικά γιατί δεν θα υπήρχε πιθανότητα να καταγράψω ό,τι έχω καταγράψει με καμιά κάμερα. Δεν σηκώνεις εύκολα κάμερα για να δεις ανθρώπους. Με το κινητό οι άνθρωποι δεν φοβούνται. Μιλάνε, κινούνται, συμπεριφέρονται με τον ίδιο τρόπο γιατί υπάρχει στην καθημερινότητά τους. Από την άλλη, η όλη κινηματογράφηση με το iPhone δίνει μια πιο αυθεντική κίνηση στο εγχείρημά μου. Με αφήνει στη θέση μου: ένας ταξιδιώτης που απλώς του αρέσει να παρατηρεί! Την πρώτη φορά που δοκίμασα να κάνω καταγραφή με επαγγελματικό εξοπλισμό διαπίστωσα ότι τα πρόσωπα γύριζαν αλλού. Επιπλέον, είναι σχεδόν βέβαιο ότι κανένα από τα τρία ταξίδια δεν θα μπορούσα να ολοκληρωθεί με έναν τέτοιο εξοπλισμό, απλώς θα μου τον κλέβανε.

Προτιμάς να φωτογραφίζεις τις καθημερινές στιγμές ή τις πιο δραματικές σκηνές γύρω σου;

Εκεί δεν είχα επιλογές. Υπήρξε ένα παιχνίδι ανάμεσα στο δράμα, που ορίζω με τις έντονες φωτογραφίες και βίντεο, εκείνα δηλαδή που παράγουν συναισθηματικές αντιθέσεις και στη καθημερινότητα των ανθρώπων που για εμένα –τον περιηγητή– είχαν σίγουρα στοιχεία δραματικά. Φαντάσου μια εξέλιξη μικρών αλλά συνταρακτικών γεγονότων μπροστά σου, που πραγματικά σε μεταμόρφωνε σε θεατή. Αυτό εξάλλου ήταν και το ζητούμενο του ντοκιμαντέρ. Να αποτυπώσει στιγμές που εδώ μοιάζουν με κινηματογραφικά αποσπάσματα.

Ποια είναι η διαδικασία που ακολουθείς κατά την επιλογή των τελικών βίντεο για ένα project όπως αυτό; Πώς αποφασίζεις ποιες σκηνές θα χρησιμοποιήσεις;

Αυτό είναι ένα δύσκολο κάθε φορά κομμάτι. Έχοντας ζήσει το κάθε στιγμιότυπο, είμαι αναγκασμένος να κουβαλάω και το συναισθηματικό του φορτίο. Η σχεδόν αναρρίχηση, για παράδειγμα, του οδηγού στη ζούγκλα για να με οδηγήσει σε φυτείες κόκας δείχνει μόνο τη δυσκολία της διαδρομής. Δεν μπορεί να περιγράψει τη δική μου αγωνία για το τι θα συναντούσα, αν όλα ήταν όπως τα συμφωνήσαμε ή και αν το κινητό θα συνέχιζε να μου ανήκει. Η κάθε σκηνή θέλει τη φροντίδα της και η αξιολόγησή της θα πρέπει να γίνει μετά από ένα μεσοδιάστημα ώστε σε κάποιον βαθμό να ξεκολλήσει από το πετσί μου η Κολομβία. Τότε θα μπορώ να είμαι καλός κριτής κι όχι πια δημιουργός. Δεν υπάρχει χειρότερο από το «κάνω και κρίνω ταυτόχρονα». Είμαι αισιόδοξος ως προς το εγχείρημα... θα το βρω με δυο σφηνάκια τεκίλας και το τραγούδι «Cuando Liora Mi Guittara» του αγαπημένου Julio Jaramillo!