Δέσποινα Βακράτση: «Φίλε αναγνώστη, η Πάτμος ταξιδεύει»

Ομολογώ ότι κάθε φορά που ξεκινώ να γράφω για την Πάτμο, το νησί όπου γεννήθηκα και μεγάλωσα, δεν μου ανοίγονται διάπλατα οι πόρτες. Κι ας γνωρίζω δρόμους και σπίτια, μοναστήρια κι εκκλησίες και μυστικά σοκάκια, την κάθε πόρτα με το κρουκέλι της και τον Σταυρό των Ιπποτών της Μάλτας στο μάντωμα, αμπέλια και αμπελουργούς, βρύσες και παλιά πηγάδια με ξωτικά και νεράιδες που περιμένουν τους αλαφροΐσκιωτους, παραδόσεις και ιστορίες πλεγμένες στα παλιά εργόχειρα, ύμνους βυζαντινούς και λαϊκά τραγούδια, καημούς που ταξίδεψαν μαζί με τα εμπορεύματα από μέρη μακρινά με πλοία ποντοπόρα. Πράγματα, όλα τούτα, που δένουν με δεσμούς ακατάλυτους τους κατοίκους του αγαπημένου αυτού νησιού.

Και για να συνεχίσω, την κάθε φορά που γράφω έρχεται στη σκέψη μου η αρχόντισσα γιαγιά μου, η Κερά Ζαχαρώ, με τη μικρασιάτικη καταγωγή, που μας άφησε στα 105 της χρόνια γεμάτη οξυδέρκεια και έγνοια για τους άλλους. Στη σκέψη μου κι εκείνο το χρυσό κλειδί μιας ιστορίας που, ξανά και ξανά, της έλεγα να μου διηγηθεί, μπας και κάτι νέο συμπλήρωνε και έβρισκα άκρη: «Στην Αποκάλυψη, εκεί που ο Ιωάννης ο Ευαγγελιστής είδε το Θείο Όραμα κι έγραψε για τα τωρινά και τα μελλούμενα, εκεί, που στους παλαιούς καιρούς, στη βαθιά σπηλιά ζούσαν θεές και νύμφες, υπήρχε μια κρυφή πόρτα. Μια πόρτα που άνοιγε με ένα χρυσό κλειδί και οδηγούσε σε άλλους κόσμους και στον χαμένο παράδεισο! Μα, το χρυσό κλειδί πάει, χάθηκε, σοφοί ακόμη το αναζητούν, κάποιοι θαρρούν το βρήκαν, μπορεί και ναι μπορεί και όχι». Αυτό το χρυσό κλειδί αναζητώ κι εγώ κάθε φορά που γράφω κι επιθυμώ να ανοίξω τις πόρτες του νησιού, που θαρρώ δεν είναι άλλο από το χρυσό κλειδί της καρδιάς.

Φίλε αναγνώστη, η Πάτμος ταξιδεύει. Καράβι ποντοπόρο η ίδια, λύνει κάβους κι αρμενίζει, μαζί της κι εγώ, ίσως κι εσύ, ένας επιβάτης που για κάποιον λόγο βρέθηκες να ταξιδεύεις, θαρρούσες σε γνωστά νερά, μα όχι, η πλεύση είναι άγνωστη και η πυξίδα ίσως να μη δείχνει τον σωστό για σένα προσανατολισμό. Αλλού ίσως θέλαμε να πάμε, κι εγώ κι εσύ, κι αλλού μας πάει, όπου θέλει αυτή. Έκπληξη στην έκπληξη η κάθε διαδρομή, σε κάθε λιμάνι κι ένα θαύμα. Αυτή είναι η Πάτμος, το μαθαίνουμε, αν μας αρέσει όλα καλά, αν όχι, πάλι καλά.

Το βιβλίο αυτό, «Η Πάτμος χθες και σήμερα», το έγραψα ορμώμενη από μια προσωπική ανάγκη. Δεν το είχα σχεδιάσει, απαντήσεις ζητούσα, γνώση για τον τόπο όπου γεννήθηκα επιθυμούσα, και μαζί αυτογνωσία, γιατί ο τόπος όπου γεννιόμαστε δεν είναι ένας τόπος τυχαίος, είναι ακριβώς αυτός που μας διαμορφώνει. Σ’ αυτό το ιερό νησί, που τον 1Οο αι. μ.Χ. ακούστηκε η Φωνή του Θεού, το «Έρχου και Βλέπε» που ακόμη αντιλαλεί στους αιθέρες, θα περπατήσουμε για λίγο μαζί, και, ποιος ξέρει, ίσως βρούμε τον χαμένο παράδεισο.

Και είναι η Πάτμος ιερό νησί από τις παλαιές ημέρες, τότε που οι άνθρωποι που το κατοικούσαν λάτρευαν τη Σελήνη, τη Λητώ και τα παιδιά της, Αρτέμιδα και Απόλλωνα, με λαμπρές γιορτές που διοργάνωνε η μητρόπολη της περιοχής, η Μίλητος, στην ιερή Δήλο, το ίδιο και στην ιερή Πάτμο. «Πάτμος, νησί λαμπρότατο της κόρης της Λητούς Αρτέμιδας, που έχει κατοικίες στα βάθη της θάλασσας», όπως γράφεται σε αρχαία επιγραφή του νησιού. Κυνηγημένος από τις Ερινύες, ο Ορέστης θα βρει στο φως και στο φυσικό κάλλος της Πάτμου καταφύγιο και θεραπευμένος πλέον, θα ιδρύσει από ευγνωμοσύνη ναό αφιερωμένο στην Αρτέμιδα.

Καταφύγιο η Πάτμος από την αρχαιότητα, αλλά και μέχρι τις μέρες μας. Εδώ λατρεύτηκαν οι θεοί και οι θεές του Αιγαίου, όπως στα άλλα νησιά, ο Ερμής, η Αφροδίτη, ο Διόνυσος, η Δήμητρα. O Ποσειδώνας ήταν αυτός που πρώτος πάτησε το νησί, όταν αυτό ήρθε στο φως από τα βάθη της θάλασσας. Νησί, με το σχήμα του ιππόκαμπου, που βλέπει στην Ανατολή. Ένα νησί ηφαιστειογενές η Πάτμος, που στις κορφές των λόφων της είναι κατάδηλα τα ίχνη ηφαιστείων και εσβεσμένων κρατήρων! Πάντα εντυπωσιάζομαι όταν με την οικογένειά μου ταξιδεύουμε με το τρεχαντήρι μας, τη «Δέσποινα», στα γύρω νησιά, από τη μεγαλειώδη ομορφιά, από το πώς αυτή η ομορφιά δημιουργήθηκε μέσα από σεισμούς και καταποντισμούς!

Ο μεγάλος κρατήρας του νησιού βρισκόταν στη θέση που σήμερα υψώνεται η Ιερά Μονή Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου, όπου και ο πάλαι ποτέ ναός της Αρτέμιδας. Λάβες και ορυκτά με εντυπωσιακά χρώματα, ο βασάλτης, ο λεμονίτης, ο χαλκοπυρίτης, o γαληνίτης, o μαγνητίτης, είναι εγκατεσπαρμένα στο νησί ανάμεσα στα ποικίλα Φρύγανα και Μακί, στα μοναδικά είδη της Άγριας Ορχιδέας της Πάτμου, κι ακόμα ανάμεσά τους τα ερπετά, δηλητηριώδη και μη, κατσίκια που χοροπηδούν και δύσκολα μαζεύονται. Πολύνησα και βραχονησίδες περιβάλλουν την Πάτμο, καταφύγια άγριας ζωής, γεμάτα με λιβάδια από ποσειδωνίες και ανεμώνες. Σπάνια είδη αρπακτικών ζουν εκεί ως επόπτες λες, και φύλακες.

Η ενέργεια της Πάτμου είναι πολυσυζητημένη, οι επισκέπτες μιλούν ακαταπαύστως γι’ αυτήν την ενέργεια και είναι αλήθεια πως υπάρχει κάτι το ιδιαίτερο στο αγαπημένο νησί, και πώς να μην υπάρχει μέσα στην τόση ομορφιά, στην πνευματικότητα και τη δύναμη του ανεξήγητου που το οπλίζει, στον Έρωτα που το αναγεννά, στην τελειότητα της φύσης που μόνο οι άνθρωποι είναι ικανοί να καταστρέψουν.

Εδώ ακούμπησαν άγιοι, ασκητές, ερημίτες και μοναχοί, αναζητητές της αλήθειας. Ένθεοι και ερωτικοί ποιητές, ο Holderlin, ο Σεφέρης, ο Ελύτης, ο Παπαδίτσας, ο Jacques Lacarriere, η Αθηνά Ταρσούλη, η Ιωάννα Τσάτσου-Σεφεριάδη, ο Robert Lax, και περιηγητές, που ο καθένας έδωσε τη δική του εκδοχή για το νησί. Διδάσκαλοι του Γένους δίδαξαν στη Σχολή της Πάτμου με πρωτεργάτη, τον Μακάριο Καλογερά. Η Πάτμος έθρεψε ήρωες, πολλούς ήρωες για ένα τόσο μικρό νησί. Ήταν το εθνικό επαναστατικό κέντρο στα Δωδεκάνησα τον καιρό της Επανάστασης. Αλλά, η μεγάλη προσφορά της Πάτμου υποβαθμίστηκε και σχεδόν λησμονήθηκε. Το νησί διατήρησε τον πρωταγωνιστικό, θρησκευτικό του ρόλο. Έναν ρόλο που από το τέλος του 11ου αι., με την άφιξη στο νησί του μοναχού, όσιου Χριστόδουλου του Λατρινού, και την ίδρυση του μοναστικού κέντρου, της Ιεράς  Μονής Ιωάννου του Θεολόγου, σηματοδότησε για την Πάτμο την αρχή μιας μεγάλης ιστορικής διαδρομής.

Οι Πάτμιοι, μοναχοί και κοσμικοί, άνθρωποι φιλοπρόοδοι, κατόρθωσαν να οικοδομήσουν, κυριολεκτικά και μεταφορικά, αρχοντόσπιτα, καράβια, μοναστήρια, εκκλησίες, σχολεία, τέχνες και γράμματα, εμπόριο, μετόχια, διπλωματία με Τούρκους και Δυτικούς, σε καιρούς απίστευτα δύσκολους. Η αστική τάξη ανθίζει, ενώ τα πλούτη που μαζεύονται στο νησί περιγράφονται με θαυμασμό από περιηγητές και ιστορικούς. Το πρώτο μισό του 17ου αιώνα οι Πάτμιοι ήσαν οι πιο πλούσιοι αυτής της θάλασσας. Όμως, η ιστορία αλλάζει. Το 1659 ο Φραντζέσκο Μοροζίνη έρχεται με την αρμάδα του, καταστρέφει το νησί και λεηλατεί το Μοναστήρι. Περισσότερα από 30 πλοία της Πάτμου κάηκαν. Η Πάτμος παρακμάζει ως τις αρχές του 18ου αιώνα.

Αλλά οι φιλοπρόοδοι άνθρωποι περιμένουν υπομονετικά τις νέες συνθήκες. Και πάλι αναπτύσσονται. Και οικοδομούν. Ανοίγονται με τα ιστιοφόρα στα μεγάλα ταξίδια. Μικρά Ασία, Αίγυπτο, Ρωσία, Ιταλία. Εγκαθίστανται στα Βαλκάνια, στη Βλαχία, τη Μολδαβία, στην Αυστρία, στη Ρωσία. Οι Πάτμιοι αποκτούν υψηλό επίπεδο ζωής, που διατηρείται ως τη δημιουργία του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους. Με τη γενική μεταλλαγή των συνθηκών στο Αιγαίο και ως το τέλος του 19ου αι. η Πάτμος πέφτει στην αφάνεια. Τα ιστιοφόρα της έχουν πλέον μικρή ακτίνα δράσης και οι άνδρες του νησιού ξενιτεύονται. Κυρίως στην Αμερική, την Αυστραλία, την Αίγυπτο. Αργότερα θα ακολουθήσουν τους δρόμους της ξενιτιάς και οι γυναίκες. Οι πόλεμοι και οι κατοχές ωφέλησαν μόνο τους υπαίτιους και οι Πάτμιοι πολλά υπέφεραν.

Ξέρετε, οι γυναίκες της Πάτμου ποτέ δεν ξενιτεύονταν. Παρέμεναν στο νησί, χώρια από τους άνδρες τους, κι ας έλειπαν αυτοί για χρόνια. Πολλά συνοικέσια διαλύονταν λόγω της ξενιτιάς. Υπό το βλέμμα γονιών, συγγενών αλλά και το αυστηρότερο της Μονής, το πιθανότερο οι γυναίκες θα ασφυκτιούσαν. Έτσι, γίνονται δυναμικές και δημιουργικές, εξελίσσουν την τέχνη της χειροτεχνίας και αποκτούν οικονομική ανεξαρτησία. Είναι γνωστή, θαρρώ, η μητριαρχία της Πάτμου, ακόμα και κάτω από το βλέμμα της Μονής, εφόσον τα βυζαντινά ήθη και η βαθιά θρησκευτική προσήλωση καθορίζουν μέχρι σήμερα τον συλλογικό χαρακτήρα. Και μου ήρθαν τώρα στον νου λυρικοί στίχοι της Πάτμου γραμμένοι για τον γυρισμό του άντρα από την ξενιτιά, και την ελαστικότητα και την συγχώρεση που φανερώνουν. Παραθέτω τους τελευταίους στίχους «… Θυμάσαι συ, θυμούμαι γω τ’ είχαμε καμωμένα; Θυμάσαι ταμπουσάνηδες πηγάδια στερεμένα; Κι αν μου ‘φταιξες, κι αν σου ’σφαλα σ’ ένα καιρό κανένα, από το σήμερα κι εξής να ’ναι συγχωρεμένα». Ταμπουσάνηδες ονόμαζαν στην Πάτμο τους κουρσάρους.

Η προγιαγιά μου, Μαρία Καραλή, γυναίκα με ικανότητες, αρχόντισσα πραγματική, είχε οκτώ κόρες και τρεις γιους. Στην Κατοχή, πρώτοι έφυγαν για την Αμερική οι γιοι. Και αποφάσισε να παντρέψει εκεί τις κόρες της: Σταματία, Ευγενία, Άννα, Ευανθία, Παρασκευή, Ευφροσύνη. Ταξίδευε με τα υπερωκεάνια και τις πήγαινε μία μία! Πάντρευε τη μια και γύριζε για την άλλη. Μόνο δύο από τις κόρες της έμειναν στην Ελλάδα, η γιαγιά μου η Ζαχαρώ και η Αγγελική, που έγινε μαμή στους Φούρνους!

Εδώ και αρκετές δεκαετίες η Πάτμος ευημερεί, παρά τις αντίξοες συνθήκες, και ο πολιτισμός της διαχέεται σε εξαιρετικές δόσεις. Οι ξένοι τουρίστες έχουν πολλαπλασιαστεί, οι λάτρεις της έχουν αποκτήσει δικά τους σπίτια. Πολλά πωλούνται και αγοράζονται. Για πολλοστή φορά. Πάνω από μια πόρτα σπιτιού της Χώρας, Μνημείου Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO, είναι γραμμένα τα εξής: «Σήμερον εμού, αύριο ετέρου, ουδέποτε τινός». Ρήση σοφή.

* Η Δέσποινα Βακράτση είναι συγγραφέας. Το βιβλίο της «Η Πάτμος χθες και σήμερα» κοσμούν πίνακες του ζωγράφου Γιώργου Κάβουρα. Την καλλιτεχνική επιμέλεια είχε η Μαρία Αριάδνη Γατσίνου Βακράτση. Εκδόσεις medi terra books.