Αναζητώντας τους νομάδες του Μαρόκου

Μαρόκο: Ένα ταξίδι στα χνάρια των Βερβέρων νομάδων

Η απογοήτευση. Ένα ολόκληρο ταξίδι να πάει άδοξα; Κάποιος θα έλεγε ότι η γραφική Chefchaouen, η διάσημη μπλε πόλη του Μαρόκου, ιδανική για ωραίες ινσταγκραμικές φωτό, ήταν αρκετή. Όμως στόχος μου ήταν το χωριό των Khamlia και η μουσική Gnawa. Το χωριό αυτό, ιδιαίτερα μικρό στις διαστάσεις, ήταν ήδη large στο μυαλό μου πριν προσγειωθώ στο Μαρόκο. Μια μικρή νησίδα λίγων οικογενειών μαύρων από την υποσαχάρια Αφρική είχε ενθυλακωθεί στο Μαρόκο των Βέρβερων και των Αράβων. Ιδιαίτερο εθνολογικό χαρακτηριστικό τους η διατήρηση της μουσικής που πριν από αιώνες συνόδευε τα καραβάνια των σκλάβων στις μακρές διαδρομές τους και τους δυνάμωνε απέναντι στις κακουχίες.

Τελικά οι κάτοικοι της Khamlia αποδείχτηκαν μια τουριστική ατραξιόν. Δεν ήταν τόσο το ότι μας έδωσαν μόνο μια διεκπεραιωτική ολιγόλεπτη συναυλία. Αυτό που με απογοήτευσε ήταν η απροθυμία τους για πληροφοριακή σύνδεση με την ιστορική τους κληρονομιά. Μόνη εξαίρεση στην εμπειρία ο Rifa που πρόθυμα προέταξε στο φακό μου την ευειδή εφηβική του φυσιογνωμία. Τελικά ο δρόμος που ανοίχτηκε προς το χωριό το 2009 κόμισε μαζί με τους ενδιαφερόμενους και την τυποποίηση.

Η ανατροπή στην απογοήτευση. Η Έισα μου πρόσφερε τσάι. Το τσάι με δυόσμο στο Μαρόκο είναι πάντα ευπρόσδεκτο ακόμα και με ζέστη. Πόσο μάλλον όταν στα 2.000 μέτρα της οροσειράς του Μέσου Άτλαντα όπου βρισκόμασταν χιόνιζε. Μάιος. Την προηγούμενη μέρα, η Καίτη και ο Νουρντίν, οι παντογνώστες ντόπιοι σύνδεσμοί μας, είχαν διαπιστώσει την απογοήτευσή μου. Διορατικά πρότειναν να διακόψουμε το road trip μας για να συναντήσουμε κάποιους από τους νομάδες του Μαρόκου.

Κοιτούσα την καλύβα και αναρωτιόμουν πόσο προστατευτική μπορεί να είναι φτιαγμένη από ξύλα κέδρου και επενδεδυμένη από δέρματα αιγοπροβάτων. Επικουρικά είχε πάνω της παλιές ρόμπες και τζελέμπες, τις παραδοσιακές μαροκινές κελεμπίες με τον ενσωματωμένο αιχμηρό σκούφο. Συνολικά όμως δεν φάνταζε και πολύ θερμομονωτική. Με τη βοήθεια του Αμπντούλ, του οδηγού του ακάματου 4X4 και διερμηνέα μας, τη ρώτησα για την μικρή τους νομαδική κοινότητα, ένα μικρό καταυλισμό από δέκα περίπου καλύβες. Στην πραγματικότητα, οι νομάδες του Μέσου Άτλαντα είναι ημι-νομάδες, δεν μετακινούνται τόσο πολύ όσο οι νομάδες της ερήμου, του νοτιότερου τμήματος του Μαρόκου. Οι δουλειές είναι κυρίως οικοδομικές ή ευρύτερα «γενικών καθηκόντων» στα γύρω χωριά. Η απρόσμενη επαφή μου με τους νομάδες αποκτούσε πολύ ενδιαφέρον.

Τα σημάδια στο δέρμα των γυναικών

Το κρύο πύκνωνε μαζί με το χιόνι. Οι γυναίκες του οικισμού μάζευαν τα μικρότερα παιδιά στις καλύβες και η Έισα πήγε να φέρει ξύλα για τη μικρή στόφα.

Σκέφτηκα τι θα προτιμούσα αν ήμουν ένας από αυτούς. Το χιόνι ή τους 40 βαθμούς και την αμμοθύελλα που μας ανάγκασε έξι ώρες πριν να σταματήσουμε προσωρινά στο δρόμο λόγω μηδενικής ορατότητας. Εκεί στον νότο, μεταξύ Ουαρζαζάτ και Μερζούγκα, στη ζέστη της ερήμου είχα συναντήσει πριν λίγες ώρες τη Φάτιμα με την αδελφή της την Καρίμα και τη φίλη τους την Χαμπίμπα. Η γλώσσα του σώματος για πολλή ώρα δήλωνε ευνόητη συστολή. Όπως όμως γίνεται σε όλες τις φωτογραφικές μου αναζητήσεις, αποκτήσαμε δίαυλο επικοινωνίας και η εγκαρδιότητα κυριάρχησε.

Νομάδες της ερήμου, αυτές και οι οικογένειές τους, μετακινούνται συνέχεια. Ακολουθούν το νερό και το πράσινο. Είναι κτηνοτρόφοι αιγοπροβάτων και καμηλών. Σε αντίθεση με τους νομάδες των ορέων, δεν ζουν σε καλύβες αλλά σε τέντες φτιαγμένες από τα δέρματα των ζώων και αδρό ξύλινο σκελετό. Δάπεδο έχουν το χώμα που πατούν.

Πρόσεξα τη σκούρα παλάμη της Φάτιμα που κρατούσε τη μικρή αδερφή της από το χέρι και σκέφτηκα ότι το χρώμα ήταν ένα ακόμη αποτύπωμα των κακουχιών, ανάλογο με αυτά που είχε στο πρόσωπό της. Σα να διάβασε τη σκέψη μου ο Αμπντούλ, μου είπε ότι είναι τατουάζ από χένα. Το κάνουν για ομορφιά αλλά και για προστασία από τις σκληρές χειρωνακτικές εργασίες. Το είδα σε πλήρη ανάπτυξη όταν η Φάτιμα χαμογελαστή μας αποχαιρετούσε.

Η δερματοστιξία

Πίσω στο χιόνι. Καθώς περίμενα την Έισο, μου τράβηξε την προσοχή μια μεσήλικη γυναίκα με ένα περίτεχνο ένδυμα σαν την χρυσοποίκιλτη φέρμελη των ελληνικών παραδοσιακών φορεσιών. Πρόθυμα η Έτο ήλθε προς εμάς όταν της έγνεψα. Από κοντά όμως το πιο ενδιαφέρον στοιχείο της εμφάνισής δεν ήταν η ενδυμασία της. Ήταν το τατουάζ στο πρόσωπό της. Μόνη η Έτο σε όλη την κοινότητα είχε τέτοιο.

Σήμερα οι νέες γυναίκες των νομαδικών φυλών δεν κάνουν τατουάζ, όμως παλαιότερα ήταν αρκετά συνηθισμένα. Γίνονταν για κοσμητικούς και για αποτροπαϊκούς (για το «κακό μάτι») λόγους, ακόμα και για να απαριθμήσουν τα παιδιά που είχε κάθε μία. Πάνω από όλα όμως δήλωναν περήφανα την ταυτότητα της κάθε φυλής των νομάδων. Η αντιπαλότητα μεταξύ των φυλών και οι απαγωγές των γυναικών ως λάφυρα δεν ήταν ασυνήθεις μέχρι και τη δεκαετία του ΄50. Έτσι, αν μια γυναίκα είχε βίαια ενσωματωθεί σε μια νέα νομαδική κοινότητα, το τατουάζ στο πρόσωπο ήταν η μόνη της ελπίδα κάποιος από τους δικούς της στο μέλλον να την αναγνωρίσει και να την φέρει πίσω.

Το γεωγραφικό σημείο αναφοράς (not)

Οι νομάδες του Μαρόκου ανήκουν στην εθνοτική ομάδα των Βέρβερων οι οποίοι αποτελούν το ένα τρίτο περίπου του πληθυσμού της χώρας. Η λέξη Βέρβεροι προέκυψε μέσω διαδοχικών γλωσσικών δανείων από την ελληνική «βάρβαροι», η οποία, ονοματοποιητικά (βαρ-βαρ, ανάλογο π.χ. του τιτιβίσματος) δημιουργήθηκε για να δηλώσει, όχι τους απολίτιστους, αλλά όλους αυτούς που μιλούσαν μια ξένη προς τα ελληνικά, ακατάληπτη γλώσσα. Οι ίδιοι ενδωνυμικά αυτοαποκαλούνται ως Εμαζίχ (Αmazigh). Στην εποχή μας, οι νομάδες του Μαρόκου δεν απειλούνται από εχθροπραξίες. Σήμερα προκλήσεις είναι ο τρόπος επιβίωσης και η εκπαίδευση. Τα νομαδικά σχολεία που υποστηρίζει το κράτος και ακολουθούν κάποιους από αυτούς στις μετακινήσεις (tent schools) προφανώς δεν λύνουν το πρόβλημα.

Οι ίδιοι θέλουν με προσήλωση να διατηρήσουν τον τρόπο ζωής τους. Η γη ανήκει σε όλους και δεν ανήκει σε έναν. Παλαιότερα η ταυτότητα και η ελπίδα τους γραφόταν άσβεστα στο πρόσωπο. Με ένα παρόμοια ανεξίτηλο τρόπο, σα να το έχουν επιγενετικά ενσωματωμένο στο DNA τους, μεταβιβάζουν από γενιά σε γενιά το ιδανικό τους. Να μην έχουν σε αυτή τη γη «σημείο αναφοράς».

*Ο Χαράλαμπος Βλαχόπουλος είναι καθηγητής καρδιολογίας στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών.

@charalambosvalchopoulos