Μουσείο Μαστίχας Χίου: Ένα από τα ωραιότερα μουσεία σε ένα νησί γεμάτο πλούτο και ιστορία

Ένας χιώτικος μύθος λέει πως όταν έρχεσαι πρώτη φορά στη Χίο θέλεις να επιστρέψεις. Πρώτη μου φορά και μένα τον φετινό Αύγουστο κι ενώ το καλοκαίρι έχει φύγει για τα καλά δεν ξεχνάω τις 10 μέρες που πέρασα στο νησί αυτό που ομολογώ πως το αγάπησα. Όχι μόνο για την ποικιλία της φύσης –τα βουνά είναι γυμνά και επιβλητικά στο ανατολικό κομμάτι, ψηλά και δασωμένα στο κεντρο-βορειαδυτικό, ήπια και λοφώδη στο νότιο– και για τις ωραίες παραλίες του, πολλές και διαφορετικές, όπου ακόμα και στο πικ του καλοκαιριού βρίσκεις ησυχία μια που δεν υποφέρουν από υπερτουρισμό. Ούτε μόνο για τα επιβλητικά καστροχώρια του διάσπαρτα σε όλο το νησί που σε καλούν να τα γνωρίσεις στις απογευματινές βόλτες. Η Χίος έχει μια αρχοντιά και κάμποσες συγκινητικές ιστορίες να σου διηγηθεί κι οι άνθρωποί της μια περηφάνια για την ιστορία του τόπου τους, που τον έχουν σφραγίσει δύο δραματικά γεγονότα: η Σφαγή της Χίου που με την αγριότητά της πυροδότησε το ξένο ενδιαφέρον για την ελληνική επανάσταση και ο σεισμός του 1881 που υπήρξε καταστροφικός. Οι Χιώτες είναι περήφανοι για την αστική καταγωγή και για τον πλούτο της που για πολλούς αιώνες έφτανε στα πέρατα του κόσμου – έμποροι, καραβοκύρηδες, αστοί και διανοούμενοι διέμεναν στα μεγάλα αστικά κέντρα του καιρού τους επιστρέφοντας τον κοσμοπολιτισμό στην ιδιαίτερη πατρίδα τους.

Αυτό που θέλω να πω είναι ότι τη Χίο την αγαπάς και για την Ιστορία της, που παραμένει ζωντανή σε κυψέλες Πολιτισμού. Στο Περιβόλι μαθαίνεις για την ιστορία του Κάμπου, μια περιοχή λίγο πιο έξω από την πόλη της Χίου με τα γενοβέζικα αρχοντικά που περιβάλλονται από δάση εσπεριδοειδών – σπάνιο μέρος και μαζί μία από τις τρεις οικονομίες του νησιού για πολλούς αιώνες, μαζί με τη ναυτιλία και τη μαστίχα· στο Ναυτικό Μουσείο καταλαβαίνεις γιατί η Χίος είναι το νησί των καπεταναίων και των εφοπλιστών, και στη Βιβλιοθήκη Κοραή ξαφνιάζεσαι, είναι η τρίτη σημαντικότερη ιστορική Βιβλιοθήκη της χώρας, ξεχωριστό κεφάλαιο από μόνη της. Αν αυτά τα γνωρίζεις όταν είσαι στο νησί, όταν ξεκινάς τις βόλτες και ψάχνεις τα αξιοθέατα στους οδηγούς, υπάρχει ωστόσο ένα μέρος που το ξέρεις από πριν και είναι το Μουσείο Μαστίχας. Αυτό που δεν έχεις ίσως στο μυαλό σου και το μαθαίνεις με το που φτάνεις στη θέση Ράχη, έξω από το χωριό Πυργί, είναι ότι πρόκειται για ένα από τα πιο ωραία μουσεία στην Ελλάδα, όσο για τη μαστίχα Χίου, την τσίχλα των παιδικών σου χρόνων, έχει μια συναρπαστική ιστορία που καθόρισε τη μοίρα και τη φυσιογνωμία του νησιού.

Επίσκεψη στο Μουσείο Μαστίχας, πριν από το μεσημεριανό μπάνιο

Κατηφορίζοντας στο νότιο κομμάτι προς τα Μαστιχοχώρια, διασχίζοντας τους φιδωτούς δρόμους που αγκαλιάζουν τις καμπύλες των λόφων με τους πέτρινους αναβαθμούς, σταδιακά μαθαίνεις να αναγνωρίζεις ένα είδος δέντρων σε σχήμα μπονζάι που στις ρίζες τους έχουν ένα άσπρο χώμα. Ώστε αυτά είναι τα περίφημα μαστιχόδεντρα! Πλησιάζοντας στο Πυργί διακρίνεις ψηλά το κτίριο του Μουσείου που ξεχωρίζει με τη μοντέρνα αρχιτεκτονική του, την ίδια στιγμή όμως είναι πλήρως ενταγμένο στο τοπίο. Φτάνοντας σε ξαφνιάζει η ατμόσφαιρα: σαν να έχεις μεταφερθεί από έναν ταπεινό τόπο σε μια ευρωπαϊκή πρωτεύουσα! Είναι η δεύτερη επίσκεψη μέσα σε δυο μέρες, αυτή τη φορά για να συναντήσω την κ. Ελένη Παϊδούση, τοπική διαχειρίστρια του Μουσείου. Στο Café (mastihashop), που συστεγάζεται με το Πωλητήριο του Μουσείου, το βλέμμα γαληνεύει από την καταπραϋντική θέα στους λόφους με τα μαστιχόδεντρα από τη μία και το γαλάζιο της θάλασσας από την άλλη.

Η χιώτικη φιλοξενία επιβεβαιώνεται στη θερμή υποδοχή της κ. Παϊδούση. Σήμερα είχε αρκετό κόσμο, όμως έχει πάει μεσημέρι και είναι πιο ήσυχα. Ξεκινάει με τις πρώτες συστάσεις: «Το Μουσείο άνοιξε τις πόρτες του το 2016 και είναι το 8ο από τα εννιά του δικτύου θεματικών και τεχνολογικών μουσείων του Πολιτιστικού Ιδρύματος Ομίλου Πειραιώς, όλα στην περιφέρεια. Το κτίριο δημιουργήθηκε για τους σκοπούς του Μουσείου, σε οικόπεδο που παραχωρήθηκε από την Ένωση Μαστιχοπαραγωγών Χίου, και λειτουργεί υπό την ευθύνη του Ομίλου για τα επόμενα πενήντα χρόνια από την ίδρυσή του. Αρχιτεκτονικά θυμίζει τους αναβαθμούς του εδάφους με τα μαστιχόδεντρα, είναι εντυπωσιακό σαν κτίριο αλλά εναρμονίζεται με το τοπίο χρωματικά και θεματικά» λέει καθώς βγαίνουμε στον υπαίθριο χώρο για να κατέβουμε στον κάτω χώρο όπου είναι η μόνιμη έκθεση. «Εδώ βλέπετε τα βότανα που υπάρχουν στη χιακή φύση: λεβάντες, θυμάρι, ρίγανη, θρούμπη, δεντρολίβανο, και βέβαια εδώ είναι και ο μαστιχώνας του μουσείου ο οποίος προϋπήρχε  και τώρα λειτουργεί σαν υπαίθρια έκθεση». Ρωτάω πόσο κόσμο έχει υποδεχθεί το Μουσείο. Από τότε που άνοιξε πάνω από 340.000 επισκέπτες, πέρσι περίπου 50.000 και τον τελευταίο Αύγουστο πάνω από 15.000!

Της εξηγώ ότι έχω έρθει ξανά πριν από δυο μέρες, ότι είμαι εντυπωσιασμένη και ότι έχω μάθει τα πάντα για την ιστορία της Χίου μέσα από τη μαστίχα, που έχει κάτι το συγκινητικό. «Αυτό που συγκινεί εμένα φοβερά, ερχόμενη εδώ και ασχολούμενη με το Μουσείο, είναι αυτή η σχέση που έχουν οι μαστιχοπαραγωγοί με το δέντρο. Κάθε χρόνο χαράσσουν τον κορμό του, το πληγώνουν όπως λέμε. Κι εκείνο δακρύζει. Με αυτά τα δάκρυα το δέντρο προσπαθεί να επουλώσει τις πληγές του, βγάζοντας αυτή τη ρητίνη που είναι η μαστίχα. Και όχι μόνο επουλώνει τις δικές του πληγές αλλά και σου προσφέρει το πολύτιμο δάκρυ του που είναι φαρμακευτικά άριστο. Δείτε τη διαφορά: κάποιος που καλλιεργεί εσπεριδοειδή κλαδεύει, ποτίζει, μετά μαζεύει τον καρπό, συσκευάζει. Εδώ ο παραγωγός χρειάζεται να χαράξει το δέντρο, να προκαλέσει το προϊόν του να βγει, και όταν μαζεύει τον καρπό μετά έχει πολύ κόπο για να το καθαρίσει, οπότε το τελικό προϊόν είναι αποτέλεσμα μιας ιδιαίτερης σχέσης».

Η λογική που είναι στημένο το Μουσείο είναι να λειτουργήσουν όλες οι αισθήσεις, ο επισκέπτης να ακούσει, να πιάσει, να μυρίσει, να δει. Πιάνουμε στις χούφτες μας τη μαστίχα με τα φροκαλίδια (φύλλα σχίνου, χώμα και μαστίχα) ακούγοντας το τραγούδι της κυρίας Μαριάνθης, που ηχογραφήθηκε το 2015, στα Μεστά, και αποτυπώνει το μόχθο του μαστιχοκαλλιεργητή και παίζει μελαγχολικά στον χώρο.

Δεν θέλω να δουλεύεις, τους σχίνους να κεντάς

Για μια οκιά μαστίχι, βρε μικρούλα μου, τα νιάτα σου να φας.

Δεν θέλω να δουλεύεις στο μεροκάματο

Κι εγώ θα σε πληρώνω αγαπούλα μου, το κάθε Σάββατο

Να γκρεμιστούν οι σχίνοι, να γίνουν ρημαδιό

Στο κέντημα του σχίνου, βρε μικρούλα μου, να μη σε ξαναδώ.

Όσο ακούμε το τραγούδι, σαν μοιρολόι, τοποθετούμαστε γεωγραφικά. Σε έναν μεγάλο χάρτη αποτυπώνονται τα 24 χωριά της νότιας Χίου, τα Μαστιχοχώρια. Έχουμε ήδη επισκεφθεί τα Μεστά, το Πυργί και τους Ολύμπους, είναι εντυπωσιακά. Τις επόμενες μέρες θα πηγαίναμε στην Ελάτα, και σε αυτό που αγάπησα περισσότερο, τη Βέσσα, στη δυτική πλευρά. Τα Μαστιχοχώρια, 24 στο σύνολο τους, είναι πάρα μοναδικά, σαν να σε μεταφέρουν πίσω στον χρόνο. Σς κάποια από αυτά της ανατολικής πλευράς γκρεμίστηκαν αρκετά σπίτια στον σεισμό του 1881 και έχασαν τον οικιστικό τους χαρακτήρα.

Το παράδοξο της μαστίχας είναι ότι βγαίνει μόνο στη νότια Χίο, από τα αρχαία χρόνια. «Κλασική απορία, αν πάρω ένα μαστιχόδεντρο και το φυτέψω στη Βολισσό, θα βγάλει λίγο την πρώτη χρονιά και μετά θα βγει μια ρητίνη κίτρινη που δεν θα είναι μαστίχα. Είναι το έδαφος, είναι το μικροκλίμα, είναι και ο ευγονισμός, καθώς στην αρχαιότητα εντόπιζαν τα δέντρα που έδιναν την καλύτερη ρητίνη, τα καλλιεργούσαν και τα πολλαπλασίαζαν».

Τα ψηλά δασωμένα βουνά της Βόρειας Χίου κρατούν την υγρασία και τους βοριάδες, ώστε η Νότια Χίος να έχει το κλίμα που αγαπάνε τα μαστιχόδεντρα: ήπιο χειμώνα και πολύ ξηρό καλοκαίρι. Τα ψηλά δασωμένα βουνά στη βόρεια Χίο εξασθενούν τους βοριάδες, χαρίζοντας στον νότο το απαραίτητο κλίμα στο οποίο ευδοκιμεί ο σχίνος Pistacia lentiscus cul. Chia

Η μία το μαστίχι της άλλης

Στο ντοκιμαντέρ που προβάλλεται παρακολουθούμε τις εργασίες των καλλιεργητών σε όλο τον κύκλο του έτους. Φύτεμα και περιποίηση του σχίνου, προετοιμασία του χωραφιού, αυτό το ασπρόχωμα που στρώνουν στη βάση του κορμού για να πέφτει εκεί η μαστίχα που το βλέπαμε σε όλο τον δρόμο. Κλάδεμα για να αναπνέει το χώμα και να στεγνώνει η ρητίνη στο δέντρο και μετά το κέντημά τους με τα κεντητήρια. Το λένε έτσι γιατί το χάραγμα στον κορμό του μαστιχόδεντρου μοιάζει με βελονιά.

Η μαστίχα παράγεται το καλοκαίρι και τους πρώτους φθινοπωρινούς μήνες. Αφού τη μαζέψουν, την αποθηκεύουν στα σπίτια τους και ξεκινούν οι εργασίες στον οικισμό, εξίσου σημαντικές και κοπιαστικές. Οι γυναίκες την κοσκινίζουν 3-5 φορές και όταν κρυώσει ο καιρός την πλένουν έξω από τα σπίτια τους, στις αυλές και στους δρόμους. Τη στραγγίζουν και την απλώνουν σε άσπρα σεντόνια στο πάτωνα, στις ταράτσες ακόμα και στους δρόμους, για να στεγνώσει. Και μετά, από τον Οκτώβριο μέχρι αρχές άνοιξης, γίνεται το καθάρισμα. Δεν είναι μόνο ότι η καλλιέργεια της μαστίχας είναι η πιο επίπονη και κοπιαστική από τις αγροτικές ασχολίες, οι οικογένειες των καλλιεργητών ζουν μαζί της μέσα στα σπίτια τους, είναι αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινής τους ζωής.

Σε άλλο ντοκιμαντέρ βλέπουμε γυναίκες από διαφορετικές γενιές να κάθονται γύρω από το τραπέζι και να καθαρίζουν τους κόκκους της μαστίχας συζητώντας. «Ένα από τα πιο σημαντικά κομμάτια της μαστιχοκαλλιέργειας είναι το ότι χτίζει τον κοινωνικό ιστό, καλλιεργώντας την κοινωνικότητα και την αλληλεγγύη» εξηγεί η κ. Παϊδούση. «Μετά τη συγκομιδή καθάριζαν τη μαστίχα στο σπίτι ενώ οι άντρες πήγαιναν στα χωράφια, άλλωστε είναι μια λεπτοδουλειά που θέλει και πιο λεπτά χέρια. Οι γυναίκες αυτές λέγονταν συντρόφισσες. Αν έχω εγώ μια παραγωγή και έχεις και εσύ μία θα έρθουμε οι γειτόνισσες από το χωριό στο σπίτι μου να καθαρίσουμε τη δική μου μαστίχα και όταν τελειώσουμε θα πιάσουμε τη δικιά σου, κι ας έχω εγώ 100 κιλά κι εσύ 50, όλοι θα βάλουμε χέρι η μία το μαστίχι της άλλης». Καθόμαστε και τις παρακολουθούμε να «τσιμπούν το μαστίχι», μια πρακτική ίδια για πολλούς αιώνες.

Δεν είναι τυχαίο ότι η μαστίχα το 2015 αναγνωρίστηκε ως φυσικό φάρμακο και όλη αυτή η τεχνογνωσία της μαστιχοκαλλιέργειας εντάχθηκε από την Unesco στον Κατάλογο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας, με τη συμμετοχή του Πολιτιστικού Ιδρύματος Πειραιώς, όταν ακόμα στηνόταν το μουσείο Μαστίχας, το 2014, σε συνεργασία με την Ένωση Μαστιχοπαραγωγών Χίου. Όπως διαβάζουμε, πέραν του ότι είναι μια παράδοση που μεταβιβάζεται εμπειρικά από γενιά σε γενιά, είναι καθοριστικό το ότι οι κοινότητες των ανθρώπων που φέρουν αυτή την έκφανση λαϊκού πολιτισμού, δηλαδή οι μαστιχοκαλλιεργητές, την αναγνωρίζουν ως στοιχείο αυτοπροσδιορισμού και ταυτότητάς τους.

Μεσαιωνικές και άλλες ιστορίες

Μια δεύτερη θεματική του Μουσείου Μαστίχας αφορά την Ιστορία. Το πολύ ενδιαφέρον με τη Χίο είναι ότι η ιστορία της είναι κομμάτι της μεγάλης Ιστορίας – της βυζαντινής, μεσαιωνικής, οθωμανικής. Η καλλιέργεια της μαστίχας, επειδή ήταν η βασική πηγή πλούτου για τους εκάστοτε κυρίαρχους, καθόρισε τη γεωγραφία, τους οικισμούς και την κοινωνική ζωή των ανθρώπων της νότιας Χίου.

Εδώ μαθαίνεις ότι η καλλιέργεια της μαστίχας δεν σταμάτησε από τον 12ο αιώνα, καθώς συστηματοποιήθηκε από τους Γενοβέζους κατακτητές, που αρχικά τους είχαν αναθέσει οι βυζαντινοί αυτοκράτορες να καρπώνονται το εμπόριο της μαστίχας με αντάλλαγμα την προστασία από τους πειρατές, αρκεί να κυμάτιζε η σημαία με τον δικέφαλο στο λιμάνι του νησιού. 

Αν έχεις ήδη περιηγηθεί στα διάσημα όσο και μοναδικά Μαστιχοχώρια, σου λύνονται και οι απορίες. Τα χωριά αυτά δεν φαίνονται από τον δρόμο, πρέπει να τα προσεγγίσεις και να μπεις μέσα, πέτρινα σπίτια το ένα μεσοτοιχία με το άλλο. Λες και έχει σταματήσει ο χρόνος στον Μεσαίωνα, τότε δημιουργήθηκαν με σκοπό να συστηματοποιηθεί η παραγωγή και η εκμετάλλευση της ρητίνης.

«Τα έχτισαν οι Γενοβέζοι σε θέσεις αθέατες από τη θάλασσα. Ξεκινώντας από  έναν Πύργο στο κέντρο έκαναν την οχύρωση περιμετρικά και μετά κάλεσαν τους αγρότες που ζούσαν στα χωράφια τους να συσπειρωθούν εντός των τειχών γύρω από τον Πύργο, για προστασία από τους πειρατές. Οι οικισμοί είχαν τρία επίπεδα άμυνας για να προστατεύονταi από τους εισβολείς. Η πρώτη ήταν παραθαλάσσια, υπήρχαν πυργίσκοι που ονομάζονται βίγλες, όταν έβλεπαν το πειρατικό άναβαν καπνό και ειδοποιούσαν τα χωριά που ήταν χτισμένα πιο μέσα. Δεύτερο επίπεδο η περιτείχιση, υπήρχαν μόνο δύο πύλες, οι δρόμοι που ξεκινούσαν από τον κεντρικό πύργο οδηγούσαν σε αδιέξοδο. Τρίτο επίπεδο, όλα τα σπίτια επικοινωνούσαν στις ταράτσες, σε περίπτωση που έρχονταν ο εχθρός ανέβαιναν πάνω και από το ένα στο άλλο τους οδηγούσαν στα αδιέξοδα και επιτίθονταν. Βέβαια, όσο απαγόρευες στον εχθρό να μπει άλλο τόσο απαγόρευες στους μέσα να βγουν, σκοπός τους δεν ήταν μόνο η άμυνα αλλά και ο έλεγχος των κατοίκων, οι πύλες άνοιγαν νωρίς το πρωί για την έξοδο των καλλιεργητών και έκλειναν μετά τη μαζική επιστροφή τους με τη δύση του ηλίου. Οι Γενοβέζοι ήταν πολύ σκληροί κατακτητές».

Όταν ήρθαν οι Οθωμανοί, το 1566, οι Χιώτες τους είδαν και λίγο σαν απελευθερωτές, καθώς τους είχαν δώσει πολύ μεγάλα προνόμια ώστε να καρπώνεται ο Σουλτάνος τον πλούτο από τη μαστίχα. «Επειδή είχαν προνόμια λόγω της μαστίχας ήταν θελκτικά κάποιος να πάει να ζήσει εκεί, έτσι λοιπόν επί οθωμανικής κυριαρχίας οι οικισμοί πύκνωσαν, τα σπίτια μεγάλωσαν, ψήλωσαν, διακοσμήθηκαν». Επί της ουσίας το 1821 δεν είχαν κανένα λόγο να επαναστατήσουν, γνωρίζοντας επιπλέον τι θα ακολουθούσε, καθώς το νησί βρίσκεται σε απόσταση αναπνοής από τα παράλια της Μικράς Ασίας. Κι όταν επαναστάτησαν, πάλι η μαστίχα έδρασε καταλυτικά, καθώς οι Τούρκοι τους τιμώρησαν παραδειγματικά. Επί 4 μήνες χιλιάδες άνθρωποι θανατώνονται, συλλαμβάνονται αιχμάλωτοι ή διαφεύγουν στη Δύση, στη Θεσσαλονίκη και στις Κυκλάδες (κυρίως Σύρο, Άνδρο, Νάξο). Η Σφαγή της Χίου είναι από τα πιο δραματικά γεγονότα της ευρωπαϊκής ιστορίας. Από τους 120.000 κατοίκους έμειναν 1.000 κάτοικοι, 60.000 νεκροί, 40.000 αιχμάλωτοι.

«Οι Τούρκοι έβαλαν τη μαστίχα στη ζαχαροπλαστική, τσουρέκια, εκμέκ, καϊμάκι. Μέχρι τότε το χρησιμοποιούσαν σαν λιβάνι, και βότανο με θεραπευτικές ιδιότητες, και ως τέτοιο το εξήγαγαν».

Την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας η δημογραφική ανάπτυξη της Χίου είχε φτάσει σε πρωτοφανή επίπεδα. Παρότι πληθυσμιακά ποτέ δεν ανέκαμψε μετά τη σφαγή, από το 1830 οι κάτοικοι αρχίζουν να επιστρέφουν. Η παραγωγή της μαστίχας σταδιακά μεγαλώνει, ενώ ευνοείται από τον εκσυγχρονισμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Το 1881 ο Χαλασμός, όπως λένε τον μεγάλο σεισμό 6,5 βαθμών ρίχτερ, καταστρέφει ξανά την πόλη της Χίου και τα ανατολικά Μαστιχοχώρια, με 3.500 χιλιάδες νεκρούς. Με την ενσωμάτωση της Χίου στο ελληνικό κράτος το 1912 τα πολεμικά γεγονότα επηρεάζουν την παραγωγή και το εισόδημα των μαστιχοκαλλιεργητών, ενώ με τη μικρασιατική καταστροφή της Χίου αποκόπτονται από τις παραδοσιακές αγορές στα ασιατικά εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Μέχρι που ξεκινάει ένα ακόμα ενδιαφέρον κεφάλαιο το οποίο συνεχίζεται μέχρι και τις μέρες μας.

Μαστίχα Χίου ΕΛΜΑ, η τσίχλα των παιδικών μας χρόνων

Η μαστίχα είναι ένα σπάνιο προϊόν που βγαίνει από ένα σπάνιο φυτό από τον μόχθο των ανθρώπων. Όμως στον 20στό αιώνα ξεκινάει ένα καινούργιο κεφάλαιο με τη δημιουργία της Ένωσης Μαστιχοπαραγωγών Χίου και του εργοστασίου ΕΜΧ, κομμάτι της παραγωγικής ιστορίας της Ελλάδας, που θα οδηγήσει σε τρομερές για την εποχή καινοτομίες στην παραγωγή και τη μεταποίηση του προϊόντος.

Όπως χαρακτηριστικά λέει η κ. Παϊδούση: «Η Ένωση θεωρείται παράδειγμα Συνεταιρισμού πανελληνίως. Είναι από μόνη της μια συγκινητική ιστορία. Ιδρύθηκε το 1938 με αναγκαστικό νόμο, όταν συστάθηκε συνεταιρισμός για την προστασία των παραγωγών, με την αγροτική μεταρρύθμιση του Μεταξά και είναι ένας από τους τελευταίους αναγκαστικούς συνεταιρισμούς, μαζί με τον Κρόκο Κοζάνης. Αυτό σημαίνει ότι οι παραγωγοί είναι υποχρεωμένοι να πωλήσουν την παραγωγή τους μόνο στο συνεταιρισμό. Όμως, πρώτον, ξέρουν ότι η Ένωση θα αγοράσουν όλη τους την παραγωγή κι αυτό τους δίνει το αίσθημα της ασφάλειας. Δεύτερον, μικροί και μεγάλοι καλλιεργητές θα πάρουν την ίδια τιμή ανά κιλό ίδιας ποιότητας προϊόντος. Τρίτον, με το που θα παραδώσουν το μαστίχι τους, ξέρουν πότε και πόσο θα πληρωθούν. Επίσης, κάθε χρόνο η Ένωση μοιράζει στους μαστιχοπαραγωγούς μέρισμα από τα κέρδη».

Η Ένωση θεωρείται παράδειγμα Συνεταιρισμού πανελληνίως. Είναι από μόνη της μια συγκινητική ιστορία.

Τα πρώτα χρόνια η Ένωση συγκεντρώνει το πλεόνασμα της παραγωγής, διαπραγματεύεται τις τιμές, εμπορεύεται εκ μέρους των παραγωγών. Και όχι μόνο. Η ΕΜΧ στα δύσκολα χρόνια στηρίζει τον πληθυσμό της νότιας Χίου, όπως π.χ. διανέμει τη συμμαχική ανθρωπιστική βοήθεια μετά τον πόλεμο. Ωστόσο, τα αδιέξοδα οδηγούν στην καινοτομία. Μετά την Κατοχή, επειδή έχουν 600 τόνους αδιάθετης μαστίχας, προχωρούν στην τυποποίησή της για να φτιάξουν μαστιχέλαιο, βερνίκια και θυμίαμα. Το 1956 καταφέρνουν να κατασκευάσουν ένα νέο προϊόν, επαναστατικό για την εποχή του, την τσίχλα με την επωνυμία ΕΛΜΑ. Το κτίριο της Ένωσης, στην πόλη της Χίου, επεκτείνεται, καθώς η ανάγκη αξιοποίησης των αποθεμάτων απαιτεί νέα μηχανήματα, κάποια τόσο σπάνια που τα σχεδιάζουν και τα φτιάχνουν στα τοπικά μηχανουργεία. Το προϊόν πετυχαίνει, η Ένωσης Μαστιχοπαραγωγών Χίου έχει πλέον ισχυρή παρουσία στη χιακή κοινωνία και η μαστίχα Χίου γίνεται διάσημη σε όλη την Ελλάδα. Το 1981 δημιουργείται το νέο εργοστάσιο, στα Καμπόχωρα, όπου βρίσκεται μέχρι και σήμερα.

Κατεβαίνουμε τις σκάλες όπου είναι τα παλιά μηχανήματα του εργοστασίου ΕΜΧ. Τα συστατικά της νέας τσίχλας –φυσική μαστίχα, ζάχαρη, βούτυρο, νισεστές– ζυμώνονται, χαράσσονται, κουφετοποιούνται, γυαλίζονται, συσκευάζονται και ταξιδεύουν σε όλη τη χώρα. Στο ντοκιμαντέρ που προβάλλεται βλέπουμε την πορεία της μαστίχας από την παράδοσή της στην Ένωση, καθαρή και ταξινομημένη σε μεγέθη, μέχρι που φεύγει συσκευασμένη από το εργοστάσιο.

“Εις τα περίπτερα των Αθηνών, εις τα ζαχαροπλαστεία, εις τα καλάθια των μικροπωλητών με τα ζαχαρωτά, ολέν περισσότερο, ένα πρασινοκόκκινο κουτί με την επιγραφή ΕΛΜΑ. Περιέχει μαστίχην Χίου που έχει ακριβώς τη μορφή και τη συσκευασίαν της αμερικάνικης τσίκλας, ενώ συγχρόνως είναι εύγεστη και αγνή. Κάθε ημέρα που περνά περισσότεροι Αθηναίου ή κάτοικοι κάποιων άλλων περιοχών δοκιμάζουν το θαυμάσιο αυτό ελληνικό προϊόν και μένουν κατάπληκτοι διά την τελειότητά του και την αξία του. Και φυσικά η τιμήν του προϊόντος είναι πολύ χαμηλότερα της αμερικανικής. Παραγωγός του προϊόντος αυτού είναι η ΕΜΧ, ένας τεράστιος και ισχυρότατος οργανισμός, ο οποίος αποτελεί τιμήν δια την Ελλάδα». Αυτά έγραφε η εφημερίδα “Χιακός Λαός” το 1960, όπως αντιγράφουμε από τον Κατάλογο του Μουσείου.

Είναι φυσική, αρωματίζει το στόμα, καθαρίζει τα δόντια, δυναμώνει τα ούλα, διευκολύνει την πέψη. 

Η Ένωση από το 1938 μέχρι και σήμερα στηρίζει την καλλιέργεια, τους παραγωγούς και την τοπική κοινωνία. «Έκανε έξυπνες επιχειρηματικές κινήσεις και ανοίγματα. Και κάποια στιγμή διαχώρισε τον εαυτό της από το εμπορικό κομμάτι, φτιάχνοντας τη Mediterra, κάνοντας τα Mastiha Shop, κράτησε δηλαδή μόνο το κομμάτι μαστίχα και πουλάει το 80% στο εξωτερικό και τo 20% στη Mediterra και σε μικρότερους παραγωγούς που παράγουν λικέρ, γλυκά και διάφορα άλλα προϊόντα. Επίσης η Ένωση παράγει το μαστιχέλαιο, το οποίο απορροφά το μαστίχι που δεν μπορείς να πουλήσεις αλλιώς και προορίζεται κυρίως για την κοσμετολογία. Και βέβαια, την τσίχλα ΕΛΜΑ».

Είναι εντυπωσιακό πόσες χρήσεις έχει σήμερα η μαστίχα: χρησιμοποιείται στην Ιατρική, τη φαρμακευτική, τη μαγειρική και τη ζαχαροπλαστική, την ποτοποιΐα, τη χρωματοποιία, στα αρώματα και τα καλλυντικά και εξακολουθεί να ταξιδεύει σε όλο τον κόσμο. Στο τέλος της διαδρομής φτάνουμε στη βιτρίνα με τα προϊόντα. 

 «Οι βιτρίνες με τα προϊόντα δεν είναι για να κάνουμε διαφήμιση. Στο Μουσείο δείχνουμε όλη την πορεία. Με σωστή διαχείριση, όταν υπάρχει μόχθος, αγάπη και όραμα, κι όταν γίνονται σωστά οι κινήσεις, από τα φροκαλίδια που πιάσαμε στις χούφτες μας στην αρχή παράγονται όλα αυτά τα προϊόντα!»

Έχει περάσει η ώρα. Ευχαριστώ θερμά την κ. Ελένη Παϊδούση, παρόλο που είχα σταθεί με τις ώρες την προηγουμένη στα εκθέματα του μουσείου απόλαυσα την ξενάγησή της. Τελειώνουμε με μια βόλτα στην υπαίθρια έκθεση, παίρνοντας τα μονοπάτια μέσα από τα δέντρα, όπου μαστιχοκαλλιεργητές-γλυπτά βρίσκονται ανάμεσα στους αναβαθμούς για να θυμήσουν τον μόχθο αλλά και τη μακραίωνη σχέση του ανθρώπου με τη φύση στα περίφημα Μαστιχοχώρια.

Το τοπίο στη νότια Χίο είναι φτιαγμένο με αναβαθμούς από ξερολιθιές, για να σταθεί η γη και να κρατηθεί το νερό. Το καλοκαίρι δεν βρέχει συχνά, το κλίμα είναι θερμό και ξερό, και μόνο ένα μέρος του εδάφους μπορεί να καλλιεργηθεί, για αυτό απο μακριά δείχνει σαν έχει πράσινα μπαλώματα. Οι μαστιχοφυτείες είναι μόνιμες και οι κάτοικοι των χωριών καλλιεργούσαν μέσα στους αιώνες ελιές, συκιές, αμπέλια, σπαρτά και κηπευτικά για να έχουν αυτάρκεια. Η ζωή τους ήταν και είναι ακόμα δεμένη με αυτόν τον άνυδρο τόπο, που μόνο σε αυτόν όμως μπορεί να ευδοκιμήσει ο σχίνος Pistacia lentiscus var. Chia που βγάζει αυτό το πολύτιμο φυσικό προϊόν που καταναλώνεται σε όλον τον κόσμο. Πόσο σπάνιο μέρος!

Τα εύσημα ανήκουν στο Πολιτιστικό Ίδρυμα του Ομίλου Πειραιώς, καθώς έχει φτιάξει ένα τοπόσημο Πολιτισμού που αναδεικνύει το νησί της Χίου στον επισκέπτη γνωρίζοντάς του την ιστορία της. Και όχι μόνο. Στην αίθουσα πολλαπλών χρήσεων «Σχίνος», στην αίθουσα εκπαιδευτικών προγραμμάτων «Κεντητήρι» και στον υπαίθριο χώρο οι άνθρωποι του μουσείου διοργανώνουν συχνά εκδηλώσεις, από προβολές ταινιών μέχρι συναυλίες, θεατρικές παραστάσεις, δημιουργικά εργαστήρια για όλες τις ηλικίες, εκπαιδευτικά προγράμματα για σχολεία, συνέδρια, λειτουργώντας αναζωογονητικά για την τοπική κοινωνία.

Επίσης το Μουσείο Μαστίχας φιλοξενεί και περιοδικές εκθέσεις, όπως αυτή που τρέχει τώρα με τίτλο «Απέναντι - Across the sea» (από 28/7/22 ως 31/12/23), με αφορμή τα 100 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή – η Χίος ήταν ίσως το πρώτο μέρος στην Ελλάδα που υποδέχθηκε μαζικά τους πρόσφυγες από τα μικρασιατικά παράλια, καθώς η Σμύρνη είναι ακριβώς απέναντι. Στην έκθεση, στην οποία επίσης μας ξενάγησε η Ελένη Παϊδούση, ο επισκέπτης παρακολουθεί τη ζωή «απέναντι», τη σχέση ανάμεσα στους δύο τόπους, στιγμιότυπα από τη Μικρασιατική Εκστρατεία και την Καταστροφή, το τέλος και τον ξεριζωμό, την επανεκκίνηση στην Ελλάδα, την ενσωμάτωση των προσφύγων και τη διατήρηση της μνήμης, το ισχυρό αποτύπωμα που άφησαν οι Μικρασιάτες στην τοπική ιστορία και την ανάπτυξη της περιοχής, μέσα από κείμενα σπουδαίων λογοτεχνών, ανάμεσά τους ο Ηλίας Βενέζης, ο Στράτης Μυριβήλης, ο Κοσμάς Πολίτης, η Διδώ Σωτηρίου, αλλά και μαρτυρίες ανθρώπων που έζησαν τα γεγονότα, και  αντικείμενα που έφεραν μαζί τους. Πολύ συγκινητική. 

Οι ιστορίες του νησιού πραγματικά δεν τελειώνουν. Όπως οι παραλίες που δεν πρόλαβες να χαρείς, τα εστιατόρια που σου είπαν οπωσδήποτε να φας αλλά δεν βρήκες θέση, οι διαδρομές στο βουνό τη νύχτα που δεν συνέχισες, όλο το βόρειο κομμάτι που παρά τα χιλιόμετρα δεν πρόλαβες να επισκεφθείς, αλλά και οι δεσμοί που έκανες, με τους ανθρώπους, τα μέρη, τις γεύσεις. Έχουν δίκιο να το λένε, η Χίος είναι ένα νησί πολύ ιδιαίτερο, όμορφο και φιλόξενο, ήσυχο, που δεν το βαριέσαι και δεν το χορταίνεις εύκολα. Κάποιο από τα επόμενα καλοκαίρια θα είμαστε ξανά εκεί.