Χοκάιντο - Τόκιο: ό,τι πιο εξωτικό υπάρχει στον πλανήτη, ένα νησί-καρχαρίας που κινείται βορείως με το kuro siwo, το δεύτερο σε ισχύ θαλάσσιο ρεύμα στον κόσμο.
Υπάρχουν πόλεις, χωριά, τοπία που τα ξέρουμε από την τέχνη. Μερικές φορές τα ξέρουμε μόνο από την τέχνη. Τα φανταζόμαστε με τον τρόπο μας σε μια διαλεκτική κατασκευή ανάμεσα σε εικόνες, λέξεις, χρώματα, φωνές. Η πραγματικότητά τους είναι αυτή, ο τρόπος που εμείς τα πλάθουμε. To Χοκάιντο, το βόρειο νησί της Ιαπωνίας, είναι αξιοσημείωτος προορισμός στον παγκόσμιο χάρτη. H χαρτογραφία του μου θύμιζε ψάρι, σαλάχι, σαν εκείνα που βλέπαμε ήταν ήμασταν παιδιά στον Αμβρακικό κόλπο, ό,τι πιο εξωτικό είχαν δει ως τότε τα μάτια μου. Κάπως έτσι είχα στο μυαλό μου και το νησί Χοκάιντο∙ ό,τι πιο εξωτικό υπάρχει στον πλανήτη, ένα νησί-καρχαρίας που κινείται με το kuro siwo προς τον βορρά. Στην ταινία-ποίημα «Χωρίς ήλιο» του Κρις Μαρκέρ (1983), η εισαγωγή μάς βρίσκει στο πλοίο της επιστροφής από το Χοκάιντο στο Τόκιο: Ιάπωνες ξαπλωμένοι στα καθίσματα περιμένουν να φτάσουν στην πρωτεύουσα, κι όλα κινούνται ακούσια προς την επιστροφή στην πόλη, μια ανέλπιστη είσοδος στη σύγχρονη κοινωνία. Στην ασπρόμαυρη ταινία «Ο ηλίθιος» του Ακίρα Κουροσάβα (1951), οι όροι αντιστρέφονται: το Χοκάιντο είναι ο προορισμός, η επανείσοδος στην κοινωνία μετά τα τραύματα του πολέμου. Το Σαπόρο, μια πρωτεύουσα λευκή, «απ’ το χιόνι» θα λέγαμε. Ακόμα κι αν η ταινία ήταν έγχρωμη, πάλι όλα ασπρόμαυρα θα ήταν.
Προτού επισκεφτώ το Χοκάιντο, μου είχαν κάνει ήδη εντύπωση τα τοπία του στις φωτογραφίες του Masahisa Fukase (1934-2012). Τα δυσοίωνα και εθιστικά του «Κοράκια» (1986) προκάλεσαν εντυπώσεις και η σειρά των φωτογραφιών θεωρούνται πλέον κορυφαίο βιβλίο του είδους. Αξιόλογα είναι και το κωμικό οικογενειακό άλμπουμ του καθώς και τα πορτρέτα της γάτας του, της Sasuke. Οι οικογενειακές φωτογραφίες του με κάνουν να γελώ, αλλά ο Fukase τους έδωσε μια διάσταση ευρύτερη από την προσωπική του εμπειρία, σχεδόν διεθνιστική∙ θα συμφωνήσουμε: τα οικογενειακά πορτρέτα είναι μία παρωδία. Tα κοράκια αναδεικνύουν δυστοπικές εικόνες στην επαρχία του Χοκάιντο, ασπρόμαυρα –πάλι– τοπία που καθρεφτίζουν το δικό του προσωπικό δράμα∙ ένας χωρισμός, κατάθλιψη, αποτυχία, η τραγική μεταμόρφωσή του σε κοράκι, όπως είχε δηλώσει. Αλλά και της πραγματικότητας: το Σαπόρο, η πρωτεύουσα του νησιού, ήταν γεμάτη κοράκια, τα μεγαλύτερα μαύρα κοράκια που έχω δει. Τα κοιτάζω μήπως κάποιο από αυτά είναι ο Fukase.
Μου λένε για το Χοκάιντο, ότι η πόλη Σαπόρο φιλοξένησε τους Ολυμπιακούς Αγώνες –τους χειμερινούς, προσθέτουν. Τα τοπωνύμια του νησιού στηρίζονται στη γλώσσα και τον πολιτισμό των Άινου– Σαπόρο σημαίνει «μεγάλο στεγνό ποτάμι». Η παρουσία τους φανερώνει την αναμφίβολη αλήθεια, την εθνική ποικιλομορφία της Ιαπωνίας. Και πολλά άλλα. Ιστορίες με χιόνια και φεστιβάλ μπίρας και τοπικά ουίσκι. Η Γεωπονική Σχολή στο Πανεπιστήμιο του Χοκάιντο ιδρύθηκε το 1876· είχε το πρώτο εργαστήριο εντομολογίας στην Ιαπωνία, ένα κουκλόσπιτο.
Ήρθα το καλοκαίρι εδώ στα βόρεια, αναζητώντας το αντίθετο της υγρασίας. Αυτό που βρήκα είναι το αντίθετο του Τόκιο∙ η πόλη του Σαπόρο είναι μια αμερικανική πόλη, με τετραγωνισμένη ρυμοτόμηση, ευρείς μονόδρομους και φανάρια στις γωνίες, πλατιά πεζοδρόμια. Υπάρχει χώρος και περιθώριο: χωροταξικές επαναστάσεις για την Ιαπωνία. Υπάρχουν μικρά εστιατόρια με φτηνά ράμεν –φτηνά και υπέροχα μαζί– και ουρές ανθρώπων που περιμένουν για να φάνε. Ασκήσεις υπομονής. Υπάρχει ένας δρόμος στο κέντρο που έχει μόνο ράμεν –«η οδός ράμεν» σκέφτομαι– αλλά, μετά τις οκτώ το βράδυ, όλα κλείνουν· η πανδημία αλλάζει τον δημόσιο χρόνο. Όλα μυρίζουν ωστόσο φρέσκο φαγητό.
Στα προάστια του Σαπόρο πραγματώθηκε το τοπίο του Isamu Noguchi (1904-1988): τα σχέδια στο χαρτί έγιναν χώμα, πέτρα και νερό, έγιναν τόπος ιερός, η μεταμόρφωση μιας χωματερής: το πάρκο Moerenuma. O ίδιος πέθανε προτού αρχίσουν οι κατασκευές. Τριγυρίζουμε το πάρκο με νοικιασμένα ροζ ποδήλατα. Ο χώρος στο πάρκο επεκτείνεται, είναι σαν μια μαύρη τρύπα, ίσως μια τρύπα ασπρόμαυρη. Όσο περισσότερο πλησιάζεις, τόσο πιο ευρύχωρο φαίνεται το τοπίο, σαν να είναι άπειρο· τόσο πιο αργά κυλάει ο χρόνος. Μέχρι να πέσεις μέσα στον «ορίζοντα των γεγονότων»: εκεί όπου όλα του τα γλυπτά του Noguchi σε προσκαλούν σε παιχνίδι. Δύο νέοι γυρίζουν ένα βίντεο skateboarding. Πυραμίδες, τεχνητά βουνά, σιντριβάνια με τρικυμίες –ο χώρος των θαυμάτων. Και τα κοράκια, παντού κοράκια, «ποιο να είσαι άραγε Fukase;». Στην επιστροφή στο Τόκιο με περίμενε μια μεγάλη έκθεση γύρω από την τέχνη του Noguchi. Σκέφτομαι πως όλα τα σημεία ενώνονται με μια τεθλασμένη γραμμή, όλα φτιάχνουν μια ιστορία.
Λίγο πιο κάτω από το νησί του Χοκάιντο είναι η μικρή πόλη Ακίτα, στην περιφέρεια Τοχόκου, η Βορειο-Ανατολική περιφέρεια, όπου ήρθα για μια διάλεξη. Πριν έρθω στην Ιαπωνία, πήρα ένα μήνυμα: «Έλα να σε δούμε, έχει και μια ιαπωνική έκθεση, Foujita». Τότε τον Léonard (Tsuguharu) Foujita (1886-1968) δεν τον ήξερα. Όπως και ο Fukase, o Foujita έγινε γνωστός για τις γάτες του –το ζώο της καλής τύχης, της ευτυχίας. Το μουσείο σύγχρονης τέχνης της πόλης της Ακίτα φιλοξενεί τα έργα του, καθώς και μια τοιχογραφία που δεν φωτογραφίζεται (πάνω από 20 μέτρα μήκος), ούτε κυκλοφορεί στο διαδίκτυο: «Annual Events in Akita» – εικόνες δηλαδή της καθημερινότητας που κάνουν την Ακίτα μια συνηθισμένη πόλη στη βόρεια επαρχία, και παράλληλα μια πόλη με καθημερινότητα μεγαλειώδη. Σκεφτόμουν ξανά πως, ναι, όλα τα σημεία ενώνονται, όλα μου κλείνουν το μάτι∙ η τέχνη σηματοδοτεί όχι μόνο τις πόλεις αλλά και τη δική μου διαδρομή για να τις περπατήσω.
Tο καλοκαίρι τελείωσε χωρίς μπάνια στη θάλασσα. Ωστόσο έχουμε τα όνσεν, τα ιαπωνικά ιαματικά λουτρά. Βυθίζομαι σε νερά μεταλλικά που καταπίνουν τη μάζα μου, πότε χρυσά, πότε πορτοκαλί, πότε μαύρα. Μια πετσέτα στο κεφάλι μου μού υπενθυμίζει τη βαρύτητα – όχι τη δική μου, αλλά της πετσέτας. Επισκέπτομαι τα όνσεν βράδυ, άλλες φορές σε ταράτσες και άλλες σε υπόγεια κάτω από τις πολυκατοικίες. Στο Χοκάιντο πολλές πισίνες είναι εξωτερικές· σε ιαπωνικούς κήπους στα χωριά, η βροχή πέφτει πάνω μας. Τον χειμώνα, φαντάζομαι, θα πέφτει το χιόνι. Βυθίζομαι στους 42 βαθμούς, είμαι ήδη άυλος. Η βαρύτητα μεταλλάσσεται σε φυγόκεντρο δύναμη, δεν με προσελκύει στη γη πλέον, υπερίπταμαι πάνω από τον ειρηνικό ωκεανό, στο ειρηνικό σύμπαν, στο ειρηνικό άπειρο.
Επιστρέφω από φόβο μην πέσει η πετσέτα από το κεφάλι μου στο νερό. Απαγορεύεται.
Τα πολλά και διαφορετικά κομμάτια της δένουν μεταξύ τους με φροντίδα και αγάπη, την οποία αγάπη καταθέτουν στην ιδιαίτερη πατρίδα τους οι κάτοικοί της…
Εδώ οι Βρετανοί του Αστερίξ είναι ακόμα αναγνωρίσιμοι, πίνουν τσάι και μαζεύονται στα σπίτια τους στις 6μμ που κλείνουν τα μαγαζιά του γραφικού Γκίλντφορντ
16°
