Χάλκη, στα Πριγκηπονήσια: Το ταξίδι που δεν έκανα

Η θεία Ευθαλία Αρπάζογλου από τα Ταταύλα της Κωνσταντινούπολης είχε ένα σπίτι στη Χάλκη, στο οποίο παραθέριζε τα καλοκαίρια η ίδια και η αδερφή της Αναστασία από τη Νέα Υόρκη, συχνά και ο αδερφός τους Μιχάλης, επίσης από τη Νέα Υόρκη. Η θεία Ευθαλία αργότερα παντρεύτηκε τον Ευθύμιο Ιορδανίδη, πρώτο ξάδερφο της συγγραφέως Μαρίας Ιορδανίδου, και περνούσαν όλοι αντάμα υπέροχα καλοκαίρια στη Χάλκη: τα ξέρω από τις ιστορίες του μπαμπά μας, του οποίου η γιαγιά (δώστε μου μισό λεπτό, γιατί γίνεται μπερδεψουάρ…) η γιαγιά Αννίς λοιπόν ήταν αδερφή του Νίκου Αρπάζογλου, πατέρα της Ευθαλίας, της Αναστασίας και του Μιχάλη. Ο θείος Νίκος ήταν ο πρώτος ιδιοκτήτης του σπιτιού στη Χάλκη, για την ακρίβεια, αυτός που το έχτισε. Μιλάμε για τις αρχές του 19ο αιώνα, μια και η θεία Αναστασία, που την πρόλαβα πεταχτή και σε καλή κατάσταση, πρέπει να είχε γεννηθεί γύρω στα 1900, ίσως 1890.

Αλλά φεύγουμε από το προσωπικό, που καθόλου δεν σας κόφτει, και πάμε στο γενικό/ιστορικό, που ίσως αφορά μερικούς ακόμα, όχι μόνο τον Αντώνη Καφετζόπουλο και τον Άρη Πορτοσάλτε, που ήρθαν από την Πόλη άρον-άρον στη δεκαετία του ’60: οι Έλληνες της Πόλης παραθέριζαν στα Πριγκιπονήσια, τα όμορφα, πράσινα νησάκια στη Θάλασσα του Μαρμαρά. Η Αντιγόνη, η Πρίγκηπος, η Πρώτη και η Χάλκη είναι τα μεγαλύτερα από αυτά τα νησιά (η Πίτα, Νέανδρος, Οξειά, Πλάτη και Αντιρόβυθος ήταν ερημονήσια μέχρι πριν λίγα χρόνια που τα ανακάλυψε το Υπουργείο Τουρισμού της Τουρκίας).

Οι Έλληνες, Αρμένιοι και Εβραίοι της Πόλης, κυρίως τραπεζίτες, δικηγόροι και «γραμματιζούμενοι» αλλά ακόμα πιο κυρίως, πλούσιοι, έχτιζαν ωραία εξοχικά στην Χάλκη – η Πρίγκηπος, που ήταν μεγαλύτερη, «δεν επροτιμήθη διότι είχε πολύ κόσμο», κατά την θεία Αναστασία, «ενώ η Χάλκη ήταν πευκόφυτος, καταπράσινη…». Η Χάλκη λεγόταν Πιτυούς στην Αρχαιότητα επειδή είχε τόσα πεύκα, και τα έχει ακόμα, μια και δεν έχουν αλλάξει πολλά τα τελευταία 4.000 χρόνια. Τα ωραιότερα από τα εξοχικά σπίτια της χτίστηκαν τον 19ο αιώνα, γύρω στα 1850, πριν τις ανταλλαγές πληθυσμών. Ήταν μεγάλα αρχοντικά ευρωπαϊκού τύπου, νεοκλασικά με κίονες, εσωτερικές ή πίσω αυλές, πλατύσκαλα, προ-χολ, σέρρες, καπνιστήρια για τους κυρίους, αίθουσες χορού, υπόγειες κουζίνες και πολλά υπνοδωμάτια. Το 1903 η Ελένη Ζαρίφη έχτισε με δωρεά προς το Πατριαρχείο το Εθνικόν Ορφανοτροφείον, ένα από τα μεγαλύτερα ξύλινα κτίρια της Ευρώπης, με πέντε ορόφους και 206 δωμάτια. Το Ορφανοτροφείον λειτουργούσε ως το 1964, τώρα είναι τουριστικό αξιοθέατο. 

Όλα στη Χάλκη είναι τουριστικά αξιοθέατα σήμερα: βαποράκια από την Πόλη πηγαινοέρχονται κάθε τόσο, όταν δεν έχει θάλασσα, κι επειδή στα Πριγκηπονήσια δεν επιτρέπονται αυτοκίνητα, οι χιλιάδες τουρίστες κυκλοφορούν πεζοί ή με αμαξάκια με άλογα. Η Χάλκη έχει γύρω στους 3.000 κατοίκους τον χειμώνα, που γίνονται πάνω από 10.000 τα καλοκαίρια.

Στην πολύ παλιά αρχαιότητα, γύρω στον 4ο π.Χ. αιώνα, τα Πριγκηπονήσια είχαν «υποθαλάσσιες φλέβες χαλκού», που τις έσκαβαν οι είλωτες για λογαριασμό των αποίκων, Μεγαρείς, Αιολείς και Μιλήσιοι οι περισσότεροι. Οι «Χαλκηδόνιοι νήσοι» έγιναν «Πριγκηπονήσια» όταν ο πρίγκηπας Ιουστίνος Κουροπαλάτης το 569 μ.Χ. έχτισε το γκαργκάντουαν παλάτι του στο μεγαλύτερο από τα νησιά, που ονομάστηκε Πρίγκηπος έκτοτε, παίρνοντας στον λαιμό του και τα υπόλοιπα νησιά του συμπλέγματος. Ο Μωάμεθ Β’ ο Πορθητής κατέλαβε τα νησιά και πούλησε τους κατοίκους τους σκλάβους από δω κι από κει, έπειτα έφερε ζορ-ζορνά κάμποσες οικογένειες από τις ακτές της Μαύρης Θάλασσας και τις εγκατέστησε εκεί.

Οι ιστορίες για τη Χάλκη είναι πολύχρωμες και χρειάστηκε να περάσω ώρες στη Wikipedia για να τις διασταυρώσω: πράγματι, οι Έλληνες δεν κλείδωναν τα σπίτια τους αλλά διπλοκλείδωναν τα πηγάδια τους γιατί το νερό ήτανε λιγοστό και πολύτιμο. Η Ιερά Θεολογική Σχολή της Χάλκης, την οποία σύμφωνα με την μυθολογία της οικογένειας τελείωσε («με άριστα!») η θεία Ευθαλία, χτίστηκε πράγματι το 1844. Με τον μεγάλο σεισμό της Πόλης, το 1894, μισο-γκρεμίστηκε η σχολή, και την ξανάχτισε ο αρχιτέκτονας Περικλής Φωτιάδης σε 17 μήνες το 1896. Η επανακατασκευή έγινε με χορηγία του Παύλου Σκυλίτση Στεφάνοβικ, και η Σχολή λειτούργησε ομαλά, με χιλιάδες μαθητές κυρίως Έλληνες, μέχρι το 1971… οπότε και την έκλεισε η Τουρκική Κυβέρνηση, επαναφέροντας έναν νόμο που απαγόρευε τη λειτουργία ιδιωτικών σχολείων στην Τουρκία.

Το κτίριο της Σχολής είναι υ-πέ-ρο-χο, το έχω δει σε φωτογραφίες και ντοκιμαντέρ που μου βγαίνουν από το ρουθούνι: ένα φωτεινό παλάτι, χτισμένο στον θεωρητικό Λόφο της Ελπίδας με θέα τον Θεό, με κοιτώνες, αίθουσες διδασκαλίας, σαλόνια και τραπεζαρίες που θυμίζουν… την πιο χολιγουντιανή εκδοχή του μετρημένου, πραγματικά αρχοντικού, «αρχοντικού». Όλα είναι απλά, οι γραμμές ίσιες και απαλές, τα χρώματα παστέλ, ξύλινα, με φυσικό φως διαχεόμενο από ψηλά παράθυρα – σε κάνει να θέλεις να σπουδάσεις κάτι, οτιδήποτε. Ακόμα και Θεολογία, γιατί όχι. Η βιβλιοθήκη της Σχολής έχει 90.000 βιβλία, πολλά από αυτά, παμπάλαια, μεγάλης ιστορικής αξίας.

Η μυθολογία της οικογένειας όμως σκοντάφτει εδώ, γιατί η Θεολογική Σχολή ήταν αποκλειστικά για αγόρια, για άνδρες σπουδαστές, από ό,τι φαίνεται. Άρα η θεία Ευθαλία μάλλον απίθανο είναι να αποφοίτησε, με άριστα ή όχι. Σίγουρα κάποια σχέση είχε με τη σχολή, ίσως να δούλευε εκεί σαν βιβλιοθηκάριος ή μεταφράστρια –όλοι οι κλάδοι της οικογένειας ήταν διαβαστεροί, χωρίς διακρίσεις ανάμεσα στα φύλα– κόρες και γιοι μάθαιναν γράμματα και «ευρωπαϊκές γλώσσες» από τον 18ο αιώνα ακόμα.

Στη Χάλκη η (Ορθόδοξη, Χριστιανική) θρησκεία είναι πανταχού παρούσα κι ας έχουν μείνει μόνο 300 Έλληνες πια. Το Πογκρόμ της Κωνσταντινούπολης το 1955 και οι τελευταίες απελάσεις Ελλήνων το 1964, έδιωξαν όσους Έλληνες, Αρμένηδες και Εβραίους είχανε ξεμείνει στα Πριγκηπονήσια. Τα σπίτια τους έγιναν ξενοδοχεία, σπίτια άλλων όπως γίνεται συνήθως με τους διωγμούς, ή μνημεία. Υπάρχει ακόμα η ωραία εκκλησία του Αγίου Νικολάου, χτισμένη το 1857 πάνω στα ερείπια αρχαίου ελληνικού ναού. Η Θεολογική Σχολή δεσπόζει στο νησί και είναι ΤΟ τουριστικό αξιοθέατο.

Τίποτα από όλα αυτά δεν έχω δει με τα ματάκια μου, ταξιδεύω στραβοπατώντας πάνω στο μαγικό χαλί του ίντερνετ αυτόν τον καιρό, όπως παλιά ταξίδευα μέσα από τις εγκυκλοπαίδειες. Βλέπω τουριστικά βίντεο για τη Χάλκη και αναρωτιέμαι αν θα αναγνωρίσω από τις αφηγήσεις το ηλιόλουστο σπίτι της θείας Ευθαλίας, όταν κάποτε το δω από κοντά… ή αν θα μου φανεί κατά πολύ κατώτερο των αφηγήσεων.

Όσο το σκέφτομαι, τόσο βεβαιώνομαι ότι η θεία Ευθαλία αποφοίτησε πράγματι με άριστα από τη Θεολογική Σχολή της Χάλκης…