Στη Ζανζιβάρη, μια φορά

Γράφει η Χάρη Ποντίδα

Ένα πράγμα δεν θέλεις να σου συμβεί όταν προσγειωθείς στο αεροδρόμιο της Ζανζιβάρης στα μέσα του Φλεβάρη, που είναι ο κατ’ εξοχήν τουριστικός  μήνας λόγω ξηρασίας και ζέστης. Να φοράς τίποτα χειμωνιάτικα τζιν και μακρυμάνικες μπλούζες και να νομίζεις ότι θα αντέξεις στις ατέλειωτες ουρές του αεροδρομίου. This is Africa babe. Ζέστη. Πολύ ζέστη και υγρασία. Το κλίμα επιβάλει τους ρυθμούς του, pole pole (σιγά σιγά) θα ακούς διαρκώς τα γκισέ, όλα τα γκισέ του νησιού, έχουν ουρές που κινούνται αργά κι εσύ ιδρώνεις, ιδρώνεις. Καλό είναι να ξεχάσεις λοιπόν όσα ήξερες και να μπεις πάραυτα στο ράθυμο περπάτημα του νησιού. Kαι για την άνεση σου θα σου δώσω μια συμβουλή: Έχε και ένα ζευγάρι σαγιονάρες πρόχειρες – το πιο χρήσιμο και αγαπημένο υπόδημα που μπορεί να έχει κανείς από την ώρα που κατεβαίνει την σκάλα του αεροπλάνου.

Ριγμένη στον Ινδικό Ωκεανό, απέναντι από την Τανζανία, η Unguja (Ουνγκούτζα) -αυτό είναι το πραγματικό  όνομα του νησιού- κατάφερε και διεκδίκησε ως μεγαλύτερο σε έκταση και σημασία νησί, το συνολικό όνομα του αρχιπελάγους της Ζανζιβάρης, ένα σύμπλεγμα νησιών και νησίδων που πλέουν κοντά  της στα ανατολικά παράλια της Αφρικής. Το brand name Ζανζιβάρη το διεκδίκησε βέβαια με το σπαθί της. Διάσημη για τις αμμουδερές της παραλίες, τα γαλαζοπράσινα νερά της, τα μπαχαρικά της και την πλούσια χλωρίδα της η Ζανζιβάρη έχει ένα τουλάχιστον επιπλέον ατού να επιδείξει σε σχέση με το δεύτερο σε μέγεθος νησί, την Pemba.

Η περίφημη Stone Town που μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα ήταν ο βασικός κόμβος δουλεμπορίου για όλα τα ανατολικά παράλια της Αφρικής και από το 2000 έχει ανακηρυχτεί από την Unesco μνημείο παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς, είναι ό,τι πιο κοντά έχετε φανταστεί στο παραμύθι Χίλιες και Μια νύχτες. Με το ένα πόδι στο παρόν και το άλλο στο παρελθόν, αποτυπώνει στα μισογκρεμισμένα κτήρια και τα μνημεία της τα σημάδια ενός μεικτού πολιτισμού που με βάση της την Αφρική περνάει μέσα από αιώνες δουλεμπορίου και υποτέλειας - πότε οι Ινδοί, πότε οι Πορτογάλοι, οι Άραβες, οι Βρετανοί.

Εμείς, το τιμ των ταξιδευτών του «Travels by Travelers», με leaders τη Μάγια Τσόκλη και τον Δημήτρη Ξανθούλη συν τον ειδικό επί των μουσικών θεμάτων Λεωνίδα Αντωνόπουλο, βρεθήκαμε στην Stone Town με αφορμή την μουσική. Το Sauti Za Buzara Zanzibar festival σε ελεύθερη μετάφραση σημαίνει «Τα Σοφά λόγια της Ζανζιβάρης») είναι ένα από τα δημοφιλέστερα φεστιβάλ αφρικανικής μουσικής που κάθε χρόνο φιλοξενείται στο Old Fort (Παλιό Κάστρο) της Stone Town. Φέτος συμμετείχαν πάνω από 30 σχήματα και καλλιτέχνες από όλη την Αφρική με κορυφαία ονόματα τον ράπερ Blinky Bill (Κένυα) τους ανερχόμενους σε όλη την Τανζανία TaraJazz, τους δημοφιλέστατους Siti & The Band, την Mamy Kanoute από την Σενεγάλη κ.α.  

Ο Λεωνίδας, έχει κάνει την προεργασία του νωρίς, πριν καν συναντηθούμε στο αεροδρόμιο, οπότε η άφιξή μας στην Stone Town θα μας βρει προετοιμασμένους με το σκονάκι στην τσέπη.

Άλλωστε το πρώτο χαλαρό τετραήμερο το περάσαμε εκδράμοντας για να γνωρίσουμε τα κάλλη του νησιού (βλέπε παραλίες, βαρκάδες, επίσκεψη στα δέντρα των μπαχαρικών, γεύματα στην άμμο κλπ) οπότε είχαμε τον χρόνο να μπούμε μαλακά στο αφρικάνικο spirit αλλά και να εντρυφήσουμε στα must του μουσικού τετραήμερου που θα ακολουθήσει. Και αλίμονο (!) το πρόγραμμα χρειάζεται εγρήγορση και καλή οργάνωση. Οι παράλληλες εκδηλώσεις μέσα στην πόλη, και οι δεκάδες μουσικοί που έρχονται απ’ όλη την Αφρική δίνουν ήδη, μαζί με τους τουρίστες έναν αέρα γιορτής γύρω μας. Και η γιορτή θέλει την οικονομία της - αν θες να τα προλάβεις όλα.

Το Οld Fort (ο συναυλιακός χώρος) κτισμένο από  Άραβες στα τέλη του 17ου αιώνα απέχει λίγα μόλις μέτρα από την κεντρική πλατεία, τα περίφημα Forodhani Gardens και μια δρασκελιά από το παραθαλάσσιο μπαρ Livingston που είναι το μπαρ της χαλάρωσης κάτω από φοίνικες, της «καϊπιρίνιας» και των ραντεβού μας. Mισή δρασκελιά και από το ξενοδοχείο μας, μας αφήνει το περιθώριο να περιφερόμαστε στα σοκάκια της πόλης έως την τελευταία στιγμή, πριν σημάνουν τα όργανα της έναρξης γύρω στις 6 το απόγευμα.

Στα σοκάκια της Stone Town

Την πόλη αυτή την ερωτεύεσαι με το καλημέρα σας (η την μισείς). Χάνεσαι μέσα στα δαιδαλώδη ανήλιαγα δρομάκια του κέντρου, χαζεύεις τις τεράστιες ολοσκάλιστες ξύλινες εισόδους -δείγμα κοινωνικής καταξίωσης, απομεινάρι της Ινδικής επιρροής της Ζανζιβάρης- μπαίνεις σε κρυμμένους εσωτερικούς κήπους με «καφασωτά» ανοίγματα και εσωτερικά σιντριβάνια (το κομψό αγγλικό ξενοδοχείο «Emerson Spice Hotel» από την εποχή που η Βρετανία είχε την Ζανζιβάρη ως προτεκτοράτο της) βγαίνεις στο φως της πλατείας που κάποτε αντηχούσαν τα κλάματα και οι φωνές εκείνων που η μοίρα και οι δουλέμποροι προόριζαν για τα καράβια.

Σε μια τέτοια πόλη, σε ένα τέτοιο τόπο οι αισθήσεις σου -εικόνες, μυρωδιές, μουσικές, χειρονομίες- πάνε παρέα με την φαντασία σου. Το παραμύθι γεννήθηκε εδώ λες στον εαυτό σου, ενώ όταν το βλέμμα σου πέφτει πάνω στους φαγωμένους από την αλμύρα τοίχους νιώθεις ότι πίσω τους είναι κρυμμένα μυστικά αιώνων.

Πιο συχνά ακούς σαν παραμύθι την ιστορία της κατοχής του νησιού από τον Σουλτάνο του Ομάν. Συνειδητοποιώντας μετά από χρόνια κατοχής της Ζανζιβάρης τα οικονομικά οφέλη που είχε το δουλεμπόριο για την επικράτεια του, μετέφερε την πρωτεύουσα του Ομάν στην Ζανζιβάρη (1832) και έδωσε στο δουλεμπόριο σαφή προτεραιότητα έναντι των άλλων εμπορεύσιμων προϊόντων. Ξαφνικά η Ουνγκούτζα έγινε πόλος έλξης των πιο φιλόδοξων αρσενικών του Ομάν που αναζητώντας μια καλύτερη ζωή, ακολουθούσαν τους μουσώνες και έφταναν ορεξάτοι στη νέα τους πατρίδα.

«Όταν έρχονταν στο νησί οι καραβιές με τους νέους κατοίκους -γιατί υπήρξε μεγάλο ρεύμα τότε προς το εδώ- ήταν σαν να έβλεπαν τον παράδεισο επί της γης» μας εξηγεί ο πολύ συμπαθής, πολυπράγμων και πανέξυπνος Σαίντ, ο ξεναγός μας. «Ωστόσο υπήρχε ένα πρόβλημα σ αυτή τη νέα γη της επαγγελίας. Δεν υπήρχαν γυναίκες. Για να βρουν γυναίκες λοιπόν, πέρναγαν απέναντι στην ενδοχώρα σε όλα τα παράλια της Αφρικής χωρίς να τους ενδιαφέρει από ποια φυλή θα ήταν η νύφη. Γι’ αυτό τον λόγο στη Ζανζιβάρη θα βρείτε απόγονους διάφορων αφρικανικών φυλών» μας εξηγούσε, εφιστώντας την προσοχή μας στις μύτες των Ζανζιβαριανών. «Θα βρείτε σαν την δική μου, σχετικά λεπτή και γαμψή μέχρι τα φαρδιές μύτες των άλλων φυλών της Αφρικής».

Με σαφή προτεραιότητα στην αφρικανική της ρίζα η κοινωνία του νησιού είναι μπολιασμένη από το μουσουλμανικό κατεστημένο και τρόπο ζωής φτιάχνοντας μια καθημερινότητα  που για μας τους δυτικούς έχει πολλές αντιφάσεις- για να το πούμε κομψά. Οι γυναίκες λόγου χάριν είναι ουσιαστικά… μονάδες παραγωγής παιδιών. Τα σπίτια, κυρίως έξω από την Stone Town, είναι φτιαγμένα από λάσπη, τα παιδιά κυκλοφορούν ξυπόλητα ανάμεσα σε κότες και γελάδια, ενώ οι κανόνες υγιεινής, γενικότερα, παραπέμπουν σε βαθύ μεσαίωνα. Οι άντρες έχουν την δυνατότητα να παντρεύονται έως 4 γυναίκες αρκεί να στέκονται οικονομικά. «Για να έχεις 4 γυναίκες πρέπει να πληρώνεις 4 σπίτια, 4 νοικοκυριά. Και να έχεις και γερό στομάχι να τις ακούς να σε… ψέλνουν διαρκώς» έλεγε χαριτολογώντας ο Σαίντ.

Εκείνος φρόντισε να περιορίσει την γκρίνια σε μια μόνο (!!!) γυναίκα και τα 7 παιδιά τους που δεν αποκλείεται να γίνουν και 8. «Είμαστε ακόμη στον δρόμο, θα δείξει… Ο  παππούς μου που ήταν πλουσιότερος και είχε κάμποσες γυναίκες  βρέθηκε κάποια στιγμή με καμία 200ριά εγγόνια».

Γελάς. Δεν πιστεύεις στα αυτιά σου. Ταυτόχρονα όμως περνάει μια εικόνα από μπροστά σου που όσο κι αν σε ξενίζει στην αρχή γίνεται η νέα σου καθημερινότητα όσο μένεις στο νησί: Mια σειρά από γυναικεία σώματα, καλυμμένα από το κεφάλι ως τα νύχια με τις χρωματιστές τους μαντίλες (όλες οι γυναίκες έχουν καλυμμένο κεφάλι), προχωρούν κατά μήκους του δρόμου, στητές, καμαρωτές, κουβαλώντας στο κεφάλι τους μεγάλα κανάτια γεμάτα νερό. Καθαρό νερό δεν υπάρχει στα σπίτια. Πρέπει να το κουβαλήσουν από την βρύση του χωριού. Μέσα στο πράσινο φόντο του δρόμου ή τις γαλαζο/χρυσαφιές αποχρώσεις της παραλίας, βλέπεις τα κίτρινα, τα κόκκινα, τα φούξια, τα μπλε να κινούνται με αέρινες σχεδόν χορευτικές κινήσεις σαν χρωματιστές φλογίτσες που όσο απομακρύνεσαι μικραίνουν και γίνονται κουκίδες. Οι χρωματιστές κουκίδες της Ζανζιβάρης.

Από τη μια αυτό, μια μεσαιωνική σχεδόν καθημερινότητα που σε μας μοιάζει ταξίδι πίσω στον χρόνο (με τα αυτονόητα μείον, εννοείται) και από την άλλη η τρέλα, τα χρώματα, ο διονυσιασμός ενός μεγάλου μουσικού φεστιβάλ που οργανώνεται σε ένα από τα δημοφιλέστερα  τουριστικά κέντρα της ανατολικής Αφρικής. Γιατί η Stone Town είναι ένα μεγάλο τουριστικό κέντρο για όλη την Αφρική και όχι μόνο. Θα το βλέπουμε αυτό,  σε κάθε μας βήμα. Από τα παρεό και τις καρύδες που πουλάνε οι «Μασάι» στις παραλίες μέχρι το εγκάρδιο «Jumbo» (γεια σου, καλημέρα) και Hakuna Matata (κανένα πρόβλημα) που το ακούς ακόμα και από τα βιζανιάρικα, που κυκλοφορούν γυμνά και χαμογελαστά μέσα στις λάσπες του δρόμου.

Το φεστιβάλ: στον πλανήτη του απόλυτου ρυθμού

Τουριστικά προσανατολισμένο είναι και το τετραήμερο φεστιβάλ (έχει άλλη τιμή για μας, άλλη για τους ντόπιους) αλλά με την θετική πλευρά του όρου: Οι σχεδόν παράλληλες χρονικά συναυλίες στα δυο stages του κάστρου  συν τα  παράλληλα events (ένα από αυτά η εντυπωσιακή παρέλαση στο κέντρο της πόλης που ανοίγει το φεστιβάλ) τηρούνται με ακρίβεια πεντάλεπτου. Κανείς δεν δυσφορεί,  δεν περιμένει, δεν σπρώχνει, δεν επιτίθεται. Το κάστρο, φωτισμένο και περιποιημένο έτσι ώστε να αναδεικνύεται η ιστορικότητά του, γεμίζει με τοπικό street food, μικρομάγαζα που πουλούν καλάθια, κολιέ, ξύλινα αντικείμενα, κ.α  οι άνθρωποι που σε πλησιάζουν για να πουλήσουν είναι γελαστοί και όχι ιδιαίτερα πιεστικοί.

Κι έπειτα είναι η μουσική. Να μου επιτρέψετε εδώ την υπερβολή, αλλά  μιλάμε για τον πλανήτη του απόλυτου ρυθμού, της σωματικής συμμετοχής, του εκρηκτικού αφρικάνικου ταμπεραμέντου. Όπως έλεγε άλλωστε ο μύθος της σενεγαλέζικης μουσικής παράδοσης Baaba Maal: «Στην Αφρική η μουσική είναι ένα από τα βασικά μέσα επικοινωνίας της  ιστορία μας, των ανησυχιών μας, των αξιών μας». Συμφωνώ και επαυξάνω (γιατί θα βάλω και τον χορό στο παιχνίδι). Αν δεν είναι η εν λόγω πόλη το «σωστό» σημείο πάνω στο χάρτη (αν μπορεί να ειπωθεί κάτι τέτοιο) για να δεις δια ζώσης πώς αποτυπώνεται η μείξη των πολιτισμών πάνω στη μουσική, ποια μπορεί να είναι;

Απλωμένοι πάνω στο γρασίδι με τους προβολείς της κεντρικής σκηνής να δίνουν βήμα στο γκρουπ του κιθαρίστα και τραγουδιστή Lulu Abdala από την Κένυα μπαίνουμε σχετικά μαλακά στο κλίμα με κομμάτια δικά του αλλά και από την περίφημη Οrchestra Baobab. Αμέσως μετά, ένα πολυάριθμο γκρουπ πολύ νεαρών Ζανζιβαριανών, οι TaraJazz, θα μας δώσουν μια καλή γεύση του πώς η παραδοσιακή μουσική του νησιού (το tarab) μπορεί να ενωθεί με τις αραβικές, αφρικάνικες, ανατολίτικες καταβολές της μουσικής της Τανζανίας κι όλο αυτό με την τζαζ. Its Africa my friend relax and enjoy. Αφέσου στα χρώματα, τα πρόσωπα, τα κοτσιδάκια, τα ράστα κεφάλια ή ακόμα και τα περίεργα, γεμάτα όρεξη βλέμματα που κρυμμένα πίσω από τις μαντήλες τους, αψήφησαν τον στενό ηθικό κώδικα του σπιτιού τους και χώθηκαν μέσα στο κοινό. Όλα τα έχει ο μπαξές. Από μαντήλες και μουσουλμανικά φεσάκια έως τολμηρά οπίσθια που πάλλονται μέσα στις στενές τους φούστες (ε μόνο στις αφρικανές τον βλέπεις αυτό τον παλμό) θυμίζοντας μας ότι όσο και να προσπαθούμε εμείς οι… χλωμοί από τα βόρεια, ε ουδεμία σχέση στο χορό. Το κινητό έχει αρπάξει φωτιά απ’ τις φωτογραφίες αλλά πώς να σταματήσεις όταν δίπλα σου, λικνίζεται σιτεμένη και καψαλισμένη από τον ήλιο 60άρα Ευρωπαία στην αγκαλιά του 25χρονου ντόπιου συνοδού της; Αυτά είναι όταν έχεις μάτι. Δεν ησυχάζεις ποτέ. Το φαινόμενο καλοδιατηρημένη κυρία μιας κάποιας ηλικίας με συνοδό νεαρό αυτόχθονα (ενίοτε με παραδοσιακή στολή Μασάι) είναι συνηθισμένη σκηνή για την εδώ καθημερινότητα .«Μα δεν είναι κόντρα στο μουσουλμανικό κατεστημένο αυτό;»  ρωτώ τον Σαιντ κάποια στιγμή. Εκείνος γελάει με νόημα και μου απαντάει «τι να κάνουν κι αυτοί, τα δικά μας κορίτσια είναι κλεισμένα στο σπίτι». Αυτά. Kαι με το αζημίωτο προσθέτω εγώ. Tα dollars (στην Ζανζιβάρη δεν περνάει το euro) έχουν την δική τους ηθική. Και η ηθική αυτή μετράει περισσότερο, ανεξάρτητα από γεωγραφικό πλάτος ή θρήσκευμα.

Επιστρέφω στη σκηνή και σημειώνω: Οι εκρηκτικοί Siti & The band με την καταπληκτική «πρώτη τους κυρία» θα μας  πάρουν την ψυχή με τον απίστευτο  διονυσιασμό τους, το φανκ, η τζαζ και η ρέγκε μπλεγμένα τέλεια με το τάραμπ σε ένα τόσο ενεργητικό λάιβ που θα κάνει τα σώματα μας να χορεύουν διαρκώς και τα δικά τους να πετάγονται (κυριολεκτικά) στον αέρα. Πιο τρυφερή και μάλλον περισσότερο westernized απ’ ό,τι περιμένουμε η καλλονή Τhais Diarra, με ρίζες από την Σενεγάλη και το Μάλι, μπλέκει την μουσική της με την αφρικανική kora και το balafon αφήνοντας μια άφρο/ σόουλ γεύση στα τραγούδια της. Την επόμενη μέρα έχουμε τον ράπερ Blinky Bill (o μόνος που κάνει καριέρα πέρα από την αφρικανική ήπειρο) αλλά και τη Mamy Kanoute- μια πληθωρική κυρία με dna Σενεγάλης και μουσικές επιρροές τόσο από την πατρίδα της όσο και από το hip hop, τους ηλεκτρονικούς  ήχους, τους modern sounds.

To κακό είναι ότι ποτέ δεν μπορείς να μεταδώσεις πραγματικά το κλίμα ενός φεστιβάλ - πόσο μάλλον όταν μιλάμε για ένα αφρικάνικο φεστιβάλ όπου η παράδοση διατηρώντας ακόμα και τις tribal καταβολές της ξεχύνεται με φόρα καταρράκτη για να συναντήσει το funk, την RnB, το hip hop, το rock, τους ηλεκτρονικούς ήχους και πάει λέγοντας. H μουσική στην Αφρική χορεύεται. Φοράει αμφίεση γιορτής, στεφανώνεται με τα φτερά της, βάφει το πρόσωπο της και ξεκινάει το… πάρτι. Αφρικάνικο πάρτι. Είτε πρόκειται για μουσικούς που έχουν τζαζ προσέγγιση όπως π.χ οι Μopao Swahili Jazz είτε για μουσικούς που ανακατεύουν παραδοσιακούς ήχους και ρυθμούς όπως οι Swahili Encounters ο διονυσιασμός και ο χορός δεν λείπει ποτέ ως κορύφωση του σόου τους.  

Κένυα, Ζανζιβάρη, Μάλι, Μαυρίκιος, Σενεγάλη, Ουγκάντα, Γκάνα, Τανζανία, Ρεουνιόν, Μαρόκο, Νότια Αφρική χορεύετε διαρκώς στην σκέψη μας. Τόσα ακούσματα, τόσα χρώματα  και (κυρίως) τόσο καλοκαίρι με όλο τον  διονυσιασμό, τις «καϊπιρίνιες», τις καρύδες του, δύσκολα να το συναντήσει κανείς σε άλλα μέρη του πλανήτη. Όμορφη Ζανζιβάρη και Sauti Za Busara θα σας ξανάρθουμε. Ευχή και υπόσχεση. Και είπαμε. Το pole pole το συνηθίζεις μια χαρά και το χαίρεσαι μάλιστα. Αρκεί να έχεις την σαγιονάρα πρόχειρη, να αφήνεις τα πόδια σου να χώνονται στην άμμο…