Οδοιπορικό στο Σαράγιεβο

Η πτήση από τη Βουδαπέστη διήρκεσε κάτι λιγότερο από μια ώρα, με τη μικρή διάρκεια της κάπως να ανακουφίζει όλους όσοι δεν είχαμε διάθεση να επισκεφθούμε την κομψή πρωτεύουσα της Ουγγαρίας προτού φτάσουμε στο Σαράγιεβο.

Όμως η πρωτεύουσα της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης είναι μια ιδιαίτερη πόλη, κάτι που μπορεί κανείς εύκολα να διαπιστώσει ακόμακαι παρατηρώντας τις απευθείας αεροπορικές συνδέσεις της. Δεν υπάρχει απευθείας πτήση από το Σαράγιεβο στις Βρυξέλλες, την πρωτεύουσα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αλλά υπάρχουν τακτικές πτήσεις για το μακρινό Κουβέιτ. Δεν μπορείς να πετάξεις απευθείας για καμιά πόλη της Βρετανίας αλλά μπορείς να ταξιδέψεις χωρίς στάση μέχρι τη Ντόχα του Κατάρ.

Τι κρύβει λοιπόν αυτή η παράξενη πόλη, πέρα από την οθωμανική λέξη «saray» στο όνομά της; Έχουν δίκιο εκείνοι που την αποκαλούν «Ιερουσαλήμ της Ευρώπης» λόγω των διαφορετικών μονοθεϊστικών θρησκειών που τη διεκδικούν; Ή μήπως εκείνοι που την λένε «Δαμασκό του Βορρά»; Ή όλα αυτά είναι ολίγον τι γραφικές περιγραφές μιας πόλης που, μετά την καταστροφή του πολέμου, επιχειρεί να επινοήσει από την αρχή τον εαυτό της;

Παλαιοκαθεστωτικές γειτονιές και νεοκαθεστωτικοί ουρανοξύστες

Ο νεαρός οδηγός του μισθωμένου ταξί από το αεροδρόμιο προς το ξενοδοχείο στο κέντρο της πόλης μιλούσε εξαιρετικά αγγλικά και έμοιαζε αληθινά χαρούμενος να αφηγηθεί την προσωπική του ιστορία. Ήταν…συνάδερφος δικηγόρος, απόφοιτος της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου του Σαράγιεβο αλλά κερδίζει περισσότερα χρήματα με το να εργάζεται στον τουριστικό τομέα, τουλάχιστον κατά τη θερινή περίοδο.

Οδηγώντας από το αεροδρόμιο προς το ιστορικό κέντρο της πόλης, στα δεξιά μας, ξεπρόβαλε μια ζούγκλα πολυώροφων κτηρίων της κομμουνιστικής περιόδου, την οποία διαδεχόταν μια μεικτή γειτονιά νέων και παλιών κτηρίων. Κάποια στιγμή, στα αριστερά μας ξεπρόβαλαν οι αρχιτεκτονικά κακόγουστες εγκαταστάσεις της δημόσιας ραδιοτηλεόρασης και ο ενθουσιώδης οδηγός μού διηγήθηκε ότι κατά τη διάρκεια του πολέμου οι σερβικές δυνάμεις επιχείρησαν να καταστρέψουν το κτήριο, ώστε να μην είναι τεχνικά εφικτή η αναμετάδοση των εχθροπραξιών. Το κτήριο δεν έμοιαζε να έχει υποστεί κάποια σοβαρή ζημιά και πριν προλάβω να τον ρωτήσω, είχε ήδη προσθέσει ότι «ξέρεις τώρα, όταν το καθεστώς έχτιζε εγκαταστάσεις, η κατασκευή ήταν τουλάχιστον πολύ γερή, δεν μπόρεσαν ούτε οι ίδιοι να το γκρεμίσουν εύκολα».

Στο βάθος, ορατός ουσιαστικά από παντού, ξεπρόβαλε ένας μάλλον καλαίσθητος και σίγουρα σύγχρονος ουρανοξύστης, ο οποίος κι αυτός διαδραμάτιζε ένα ρόλο στην αφήγηση του νεαρού οδηγού. Μου τον έδειξε γελώντας σαρκαστικά και σημειώνοντας ότι ανήκει σε πρώην υπουργό της κυβέρνησης «γιατί φίλε μου, ξέρεις τώρα τι σημαίνει Πολιτική στα Βαλκάνια». Ομολογώ ότι θεώρησα ότι ίσως να είναι κάπως ανακριβής η συγκεκριμένη πληροφορία, μιας όπως και στη γοητευτική μας Μεσόγειο, έτσι και στα Βαλκάνια, οι άνθρωποι αγαπούν να παραπονιούνται για το πολιτικό σύστημα της χώρας τους.

Όταν όμως αργότερα αναζήτησα περισσότερες πληροφορίες στο Διαδίκτυο, διαπίστωσα ότι είχε απόλυτο δίκιο. Ο ύψους 176 μέτρων ουρανοξύστης (AvazTwistTower), ο μεγαλύτερος σήμερα στα εδάφη της πρώην Γιουγκοσλαβίας, φιλοξενεί τα γραφεία του πιο γνωστού ομίλου ΜΜΕ της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, ο επικεφαλής του οποίου είναι ένας από τους σημαντικότερους πολιτικούς της χώρας, χάνοντας μόλις για 50.000 ψήφους την προεδρία της χώρας στις εκλογές του 2014.

Με έναν τρόπο, από το αεροδρόμιο μέχρι το ιστορικό κέντρο της πόλης, το αστικό τοπίο σου προσέφερε μια σύντομη εισαγωγή στα όσα έχουν συμβεί στη χώρα τις τελευταίες δεκαετίες. Σου φανέρωνε από μόνο του πολλά για εκείνους που κυβέρνησαν, γι’ αυτούς που τους διαδέχθηκαν και ίσως γι’ αυτά που θα ακολουθήσουν ή δεν θα ακολουθήσουν.

Τρεις εθνότητες, τρεις θρησκείες, ένα υβριδικό πολίτευμα

Θεμέλιο ύπαρξης του σημερινού ανεξάρτητου κράτους της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης αποτελεί η Συμφωνία του Ντέυτον, με την οποία τον Δεκέμβριο του 1995 ολοκληρώθηκε ο πόλεμος στη Βοσνία (1992-1995) -η με διαφορά πιο αιματηρή σύγκρουση που γέννησε η κατάρρευση της Γιουγκοσλαβίας.

Η πολυπλοκότητα του πολιτειακού και συνταγματικού καθεστώτος που προέκυψε υποδεικνύει και το πόσο δύσκολο ήταν να επιτευχθεί συναίνεση μεταξύ των αντιμαχόμενων πλευρών. Κάπως έτσι, η Βοσνία-Ερζεγοβίνη αποτελεί σήμερα ένα υβριδικό είδος κράτους, το οποίο αποτελείται από δυο οντότητες: την Ομοσπονδία της Βοσνίας και Ερζεγοβίνης (η οποία με τη σειρά της αποτελείται από 10 αυτόνομα καντόνια) και από τη Σερβική Δημοκρατία (RepublikaSrpska).

Το 50% του συνολικού πληθυσμού (3,85 εκατ.) αποτελείται από Βόσνιους μουσουλμάνους και ακολουθούν οι Ορθόδοξοι Σέρβοι (31%) και οι Καθολικοί Κροάτες (15,43%). Όχι τυχαία, ακόμα και στο ίδιο οικοδομικό τετράγωνο του Σαράγιεβο μπορείς να συναντήσεις ένα τζαμί, έναν ορθόδοξο κι έναν καθολικό ναό, χωρίς όμως η ρομαντική εικόνα συνύπαρξης που δημιουργείται στα μάτια του καλοπροαίρετου επισκέπτη να ανταποκρίνεται στην ιστορική πραγματικότητα.

Στα εδάφη της σημερινής Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, η συνύπαρξη δεν υπήρξε ο κανόνας και ο σεβασμός στις διαφορετικές εθνικές ταυτότητες αποτελούσε πάντοτε το ζητούμενο κι όχι κάτι το δεδομένο. Εξάλλου, η σύγκρουση μεταξύ των δυο μετέπειτα οντοτήτων του σύγχρονου βοσνιακού κράτους ήταν η πιο σκληρή που γνώρισε η ευρωπαϊκή ήπειρος μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, αφήνοντας πίσω της περισσότερους από 100.000 νεκρούς και 2,2 εκατομμύρια εκτοπισμένους.

Οθωμανικά ίχνη και ισλαμικές επενδύσεις

Με τη σημερινή της μορφή και ονομασία, η πόλη του Σαράγιεβο ιδρύθηκε από τους Οθωμανούς λίγο μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης, με γενέθλιο έτος της να θεωρείται από τους περισσότερους το 1461. Στα χρόνια της ακμής του, το Σαράγιεβο αποτέλεσε τη δεύτερη μεγαλύτερη αλλά και πιο σημαντική πόλη της αυτοκρατορίας, πίσω μονάχα από την Κωνσταντινούπολη. Στα 1660, περισσότεροι από 80.000 άνθρωποι κατοικούσαν ήδη στην πόλη, αριθμός τεράστιος αν κανείς αναλογιστεί ότι το 1838 ζούσαν στο Βελιγράδι περίπου 13.000 άνθρωποι και το 1870 στην Αθήνα περίπου 44.500.

Γύρω από την Πλατεία των Περιστεριών (Baščaršija), διασώζεται ουσιαστικά αυτούσια η καρδιά της παλιάς οθωμανικής πόλης, μια εικόνα που συναντά κανείς σε διάφορα σημεία στα Βαλκάνια -από τον μαχαλά της πόλης των Σκοπίων μέχρι το ιστορικό κέντρο του Νόβι Παζάρ στη Σερβία. Ιστορικά τζαμιά με κομψούς μιναρέδες, λουτρά, ανατολίτικα καφενεία με καφέ στη χόβολη και ναργιλέδες, μικρομάγαζα και πλανόδιοι πωλητές με σουβενίρ και μπακίρια -και πολυάριθμα γκρουπ επισκεπτών από τις χώρες του Κόλπου.

Αν και δεν συμπεριλαμβάνεται καν στην πρώτη δεκάδα των χωρών με τις μεγαλύτερες ξένες επενδύσεις στη χώρα (πρώτη η Αυστρία, δεύτερη η Κροατία), η επιρροή της Τουρκίας στο Σαράγιεβο είναι κάτι παραπάνω από εμφανής, κυρίως μέσω της ανακατασκευής αρκετών ιστορικών οθωμανικών μνημείων, συμπεριλαμβανομένης της Πλατείας των Περιστεριών. Τον περασμένο Μάιο μάλιστα, ο Ταγίπ Ερντογάν επέλεξε το Σαράγιεβο για τη μοναδική προεκλογική ομιλία του σε ευρωπαϊκό έδαφος, γνωρίζοντας την αποθέωση από το συγκεντρωμένο πλήθος.

Παρά πάντως την ιστορικά ευρεία αποδοχή της Τουρκίας από τον μουσουλμανικό πληθυσμό της χώρας, αρκετοί ντόπιοι παρατηρούσαν με πικρία ότι η Τουρκία επενδύει πλέον πολύ περισσότερο στη Σερβία. Είναι πλέον διάφορα επιχειρηματικά γκρουπ από τον Κόλπο που κυρίως δραστηριοποιούνται στην αγορά του realestate, προκαλώντας όμως μια κάποια αμηχανία στις τοπικές κοινωνίες που δεν νιώθουν ιδιαίτερη οικειότητα με μια πιο συντηρητική εκδοχή του Ισλάμ.

Σε κάθε περίπτωση, μια απλή βόλτα στο κέντρο της πόλης αρκεί για να παρατηρήσεις σημαίες της Σαουδικής Αραβίας να ανεμίζουν έξω από ανακαινισμένα τζαμιά αλλά και την ύπαρξη «πολιτιστικών κέντρων» του Ιράν και της Σαουδικής Αραβίας. Εξάλλου, στο Σαράγιεβο βρίσκονται και οι εγκαταστάσεις του AlJazeeraBalkans, που αποτελεί τον βασικό βραχίονα του γνωστούαραβικού ομίλουMME από το Κατάρ, στα Βαλκάνια.

Τελεφερίκ και Χειμερινοί Ολυμπιακοί Αγώνες 1984

Από τον περασμένο Απρίλιο, οι επισκέπτες του Σαράγιεβο έχουν την ευκαιρία να απολαύσουν ξανά κάτι που για δεκαετίες αποτέλεσε βασικό αξιοθέατο της πόλης, δηλαδή το περίφημο τελεφερίκ της. Λειτούργησε για πρώτη φορά το 1959 και συνέχισε να λειτουργεί μέχρι το 1989, όπου η λειτουργία του διακόπηκε λόγω τεχνικών προβλημάτων. Κατά τη διάρκεια του πολέμου καταστράφηκε ολοσχερώς, μιας και αποτέλεσε καταφύγιο ελεύθερων σκοπευτών. Τον περασμένο Απρίλιο όμως, ολοκληρώθηκε η ολική ανακατασκευή του, με την πόλη να ανακτά ξανά ένα μεγάλο χαμένο κομμάτι της ψυχής της.

Η διαδρομή διαρκεί περίπου 7 λεπτά και φτάνει σε μέγιστο υψόμετρο 1.160 μέτρων, μιας και ήδη η πόλη του Σαράγιεβο είναι χτισμένη 518 μέτρα πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας. Ο τερματικός σταθμός είναι η πλαγιά του όρους Trebević, από όπου μπορεί κανείς να απολαύσει μια πανοραμική θέα της πόλης και κυρίως να διαπιστώσει ότι το Σαράγιεβο είναι ουσιαστικά στη μέση ενός μικρού οροπεδίου, με πολλές από τις γειτονιές του να βρίσκονται στους γύρω λόφους.

Η επαναλειτουργία του τελεφερίκ προσφέρει τη δυνατότητα εύκολης πρόσβασης σε ένα σχετικά δύσβατο αξιοθέατο της περιοχής, του οποίου την ύπαρξη ο μέσος επισκέπτης εύλογα αγνοεί. Πρόκειται για ένα μέρος των εγκαταλελειμμένων εγκαταστάσεων που φιλοξένησαν του Χειμερινούς Ολυμπιακούς Αγώνες του 1984, οι οποίοι ανατέθηκαν στην τότε ενωμένη Γιουγκοσλαβία και φιλοξενήθηκαν από την πόλη του Σαράγιεβο, πρωτεύουσα τότε της Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας της Βοσνίας και Ερζεγοβίνης.

Το θέαμα του εγκαταλελειμμένου διαδρόμου είναι κάπως σουρεαλιστικό, καθώς μετά από τόσες δεκαετίες μοιάζει να έχει ενσωματωθεί στο δάσος της περιοχής, αν και ακόμα αθλητές της πόλης προπονούνται εκεί στο αγωνιστικό έλκηθρο ή κάνουν αγώνες επίδειξης με ποδήλατα και μηχανές cross. Για την ιστορική διαδρομή της πόλης πάντως, οι Ολυμπιακοί Αγώνες του 1984 αποτελούν ουσιαστικά την τελευταία στιγμή ανάτασης, πριν ανοίξει ένας βίαιος κύκλος κοσμογονικών αλλαγών που θα τοποθετούσαν το Σαράγιεβο στο επίκεντρο των εξελίξεων.

Παράλληλες πόλεις

Αν περπατήσεις για ώρα στους κεντρικούς δρόμους της πόλης, θα αρχίσεις σιγά-σιγά να παρατηρείς τον τρόπο που το Σαράγιεβο πότε μεταμορφώνεται και πότε αυτοαναιρείται, θα δεις μια πόλη που πότε αλέγρα και πότε γλυκόπικρα προσπαθεί παράλληλα να θυμάται και να ξεχνά.

Πέρα από την οθωμανική κληρονομία, θα ανακαλύψεις εύκολα τα ίχνη της εποχής της Αυστροουγγαρίας, όταν το Σαράγιεβο έγινε μια πόλη-πείραμα για νεωτερισμούς της εποχής. Για παράδειγμα, το Σαράγιεβο έγινε η πρώτη ευρωπαϊκή πόλη στην οποία τοποθετήθηκε γραμμή τραμ, η οποία μάλιστα εξακολουθεί να υπάρχει μέχρι και σήμερα.Το πιο αναγνωρίσιμο μνημείο της πόλης είναι το επιβλητικό κτήριο που χτίστηκε την εποχή της Αυστροουγγαρίας και λειτούργησε πρώτα ως δημαρχείο της πόλης και μετέπειτα φιλοξένησε την εθνική βιβλιοθήκη της χώρας. Εξάλλου, εδώ το 1914 δολοφονήθηκε ο Αρχιδούκας της Αυστρίας Φραγκίσκος Φερδινάνδος και η σύζυγος του Σοφία, μια εγκληματική ενέργεια που οδήγησε στο ξέσπασμα του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου.

Κατά τις μέρες της επίσκεψης μου, η πόλη ετοιμαζότανγια τη φετινή εκδοχή του Διεθνούς Φεστιβάλ Κινηματογράφου, μιας σημαντικής διοργάνωσης που αποτελεί το καμάρι των πνευματικών ελίτ της πρωτεύουσας και προσελκύει χιλιάδες επισκέπτες από όλη την Ευρώπη. Σημείο αναφοράς για την καλλιτεχνική κοινότητατης πόλης αποτελεί και η Ακαδημία Καλών Τεχνών, που στεγάζεται σε ένα ιδιαίτερο κομψό κτήριο πρώην ευαγγελικής εκκλησίας -που επίσης χτίστηκε κατά την περίοδο που το Σαράγιεβο βρισκόταν υπό αυστροουγγρική κατοχή.

Κοιτώντας από ψηλά

Οι οδηγίες του χαμογελαστού θαμώνα ενός rockcafé της περιοχής ήταν σαφείς. Για ανέβω στο Κίτρινο Κάστρο, δηλαδή στα απομεινάρια ενός φρουρίου με πανοραμική θέα στην πόλη, μπορούσα είτε να ακολουθήσω τον περιμετρικό δρόμο είτε να περπατήσω την ανηφόρα μέσα από το μουσουλμανικό νεκροταφείο που υπήρχε στους πρόποδες του.

Όπως και αρκετοί άλλοι διερχόμενοι, επέλεξα τη δεύτερη διαδρομή και κάπως έτσι είχα μου δόθηκε μια μάλλον παράδοξη ευκαιρία να συνειδητοποιήσω, σε ένα ακόμα μέρος της γης, του τι πρακτικά σημαίνει πόλεμος. Ακολουθώντας το χαραγμένο ανηφορικό δρομάκι ανάμεσα στα μνήματα, ένιωσα σαν να περπατώ ξανά στον Τύμβο της Μακεδονίτισσας στη Λευκωσία. Όπως εκεί όλα τα μνήματα έφεραν πάνω τους χαραγμένες ημερομηνίες θανάτου από τον Ιούλιο του 1974, έτσι κι εδώ σχεδόν όλα τα μνήματα έφεραν χαραγμένες ημερομηνίες της περιόδου 1992-1996 και ιδιαίτερα του έτους 1993. Τότε ήταν που έλαβε χώρα η πολυετής πολιορκία της πόλης του Σαράγιεβο από τις σερβικές δυνάμεις, η οποία διήρκησε τρεις φορές περισσότερο από τη μάχη του Στάλινγκραντ.

Από ψηλά, ένα προσεκτικό μάτι θα παρατηρήσει ότι στην πανοραμική εικόνα της πόλης, η έκταση που καταλαμβάνουν τα διάφορα νεκροταφεία είναι αρκετά ορατή και σίγουρα περισσότερο από ότι σε μια άλλη πόλη αυτού του μεγέθους.

Κοιτώντας ψηλά

Κατεβαίνοντας την κατηφόρα πια από το Κίτρινο Κάστρο προς το κέντρο της πόλης, προσπαθούσα να συνοψίσω στο μυαλό μου το τι ακριβώς είχα δει αυτές τις μέρες στο Σαράγιεβο. Κατέληγα μάλλον στο συμπέρασμα ότι οι πληγές στο αστικό τοπίο, τουλάχιστον στο κέντρο της πόλης, έμοιαζαν να έχουν κλείσει, ο πόλεμος είχε πια κλειστεί στα αρκετά μουσεία της πόλης που προσπαθούν να κρατήσουν τη μνήμη ζωντανή.

Μέχρι που εντελώς τυχαία το μάτι μου έπεσε στον τελευταίο όροφο ενός τριώροφου κτηρίου, όπως διέκρινα ότι το ένα από τα παράθυρα ήταν περικυκλωμένο από σημάδια από σφαίρες. Θεώρησα ότι θα ήταν ένα από τα τελευταία που είχαν απομείνει σε αυτήν την κατάσταση, μιας και σε κάθε περίπτωση έχουν πια περάσει 23 χρόνια από την κατάπαυση του πυρός. Δυστυχώς όμως, έκανα λάθος.

Μετά από αυτό το πρώτο παράθυρο, άρχιζα να κοιτάζω ψηλά, να παρατηρώ τα κτίρια ανάμεσα στα οποία περπατούσα όλες αυτές τις μέρες και ιδιαίτερα τους τελευταίους ορόφους τους. Ήταν σαν να ανακάλυπτα την πόλη από την αρχή, σαν τότε και μόνο τότε να άκουγα ολόκληρη την ιστορία που οι γειτονιές προσπαθούσαν να μου αφηγηθούν. Με εξαίρεση τα περισσότερα νεοκλασικά κτίρια που ήταν καλά συντηρημένα, πολλά από τα υπόλοιπα κτίρια έφεραν ακόμα αυτούσιες τις πληγές της μεγάλης σύγκρουσης. Όσο μάλιστα απομακρυνόσουν από το ιστορικό κέντρο, το ποσοστό των σημαδεμένων κτιρίων αυξανόταν, ξεπερνώντας σίγουρα το 50% σε κάποια οικοδομικά τετράγωνα.

Τα σημάδια του πολέμου ήταν εκεί, ήταν πάντα εκεί όλες αυτές τις μέρες, όλες τις ώρες που κυρίως απολάμβανα μια πόλη που προσπαθεί να αφήσει πίσω της την ανείπωτη τραγωδία.Αυτό όμως που τρέφει την περιέργεια του κάθε επισκέπτη είναι ακριβώς εκείνο που ο μόνιμος κάτοικος της πόλης επιλέγει να μην παρατηρεί. Γι’ αυτό και τελικά, το ότι τα σημαδεμένα αυτά κτίρια κατοικούνται ακόμα, ότι πάνω στα τραύματα τους φυτρώνουν aircondition και πινακίδες επιχειρήσεων κι ότι στα μπαλκόνια τους ανθίζουν γλάστρες με λουλούδια, δείχνει ότι η ζωή πάντα βρίσκει τον τρόπο και συνεχίζεται.

Αποφώνηση

Αναμένοντας την απευθείας πτήση για το αεροδρόμιο ΣαμπιχάΓκιογκτσέν της ασιατικής πλευράς της Κωνσταντινούπολης, στην επικαιρότητα των Βαλκανίων πρωταγωνιστούσαν οι εξελίξεις στις διαπραγματεύσεις Βελιγραδίου-Πρίστινας, στις οποίες γινόταν πια ανοιχτά λόγος για πιθανή ανταλλαγή εδαφών μεταξύ της Σερβίας και του Κοσόβου.

Όλοι οι αναλυτές κατέληγαν στο ότι μια νέα αλλαγή συνόρων στα Βαλκάνια και μάλιστα με κριτήριο την εθνική καταγωγή των κατοίκων των περιοχών αυτών αργά ή γρήγορα θα προκαλούσε κραδασμούς στην εύθραυστη κρατική δομή της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης. Ήδη πολλοί εκτιμούν ότι εντός της οντότητας της Σερβικής Δημοκρατίας οι φωνές περί ένωσης με τη μητέρα-Σερβία δυναμώνουν, ίσως και με την ενθάρρυνση του Κρεμλίνου, στους σχεδιασμούς του οποίου εντάσσεται σίγουρα μια κάποια αποσταθεροποίηση της περιοχής ώστε να μην καταστεί εφικτή η ένταξη των Δυτικών Βαλκανίων κυρίως στο ΝΑΤΟ -και δευτερευόντως στην Ευρωπαϊκή Ένωση.

Τι είχα δει λοιπόν στο Σαράγιεβο; Μια ήρεμη πόλη που έμαθε να κοιτάζει μπροστά και να προχωρά; Μια πόλη που απολαμβάνει την ηρεμία πριν τη νέα καταιγίδα; Μπορεί πράγματι ένα τέτοιο κρατικό σχήμα να προοδεύσει τόσο ώστε να είναι ρεαλιστική η έναρξη των ενταξιακών διαπραγματεύσεων με την Ευρωπαϊκή Ένωση; Μπορεί όλοι αυτοί οι άνθρωποι που κυκλοφορούσαν και συνυπήρχαν στον δρόμο να οχυρωθούν ξανά πίσω από τις εθνικές και θρησκευτικές τους ταυτότητες και να αρχίσουν πάλι να συγκρούονται μεταξύ τους;

Ο νεαρός δικηγόρος-οδηγός πάντως μου είχε προσφέρει από την αρχή μια συνολική απάντηση, λίγο-πολύ σε όλα τα ερωτήματα που μου γεννήθηκαν κατά τη διάρκεια του ταξιδιού:

«Αν θα μπούμε στην Ε.Ε; Ο κόσμος το θέλει πολύ, γιατί βλέπει όλη αυτή τη διαφθορά γύρω του. Αλλά δεν πρόκειται να γίνει, μην είσαι χαζός. Οι πολιτικοί μας αγωνίστηκαν πολύ σκληρά για να φτιάξουν μια χώρα που θα τους ανήκει, που θα είναι αυτοί πλούσιοι κι εμείς φτωχοί. Σιγά μην δεχθούν να υπάρξουν ξαφνικά αυστηροί νόμοι και κανόνες. Ξέρουν καλύτερα να φανατίζουν τον κόσμο και να τον βάζουν να τσακώνεται παρά να κάνουν κάτι καλό για τη χώρα».

Εύχομαι ολόψυχα να πέφτει έξω, όπως λίγο-πολύ όλοι μας όταν ο συναισθηματισμός για τον μέλλον του τόπου μας θολώνει την κρίση μας. Δυστυχώς όμως, δεν είμαι σίγουρος ότι οι προοπτικές της Βοσνίας είναι σήμερα φοβερά διαφορετικές. Η ιστορία των Βαλκανίων είναι γεμάτη με στιγμές που τα παθήματα δεν έγιναν τελικά μαθήματα, ακόμα κι αν το κόστος για όλους ήταν τεράστιο.