Ταξιδια

Στη σκάλα της Οδησσού

Το «Θωρηκτό Ποτέμκιν»την έκανε διάσημη σε όλο τον κόσμο. Την ανεβοκατεβήκαμε στην Οδησσό.

Ο τουρίστας φτάνει στον προορισμό του κουβαλώντας εκτός από τις αποσκευές του και όλα τα κλισέ που έχει στο μυαλό του για τη πόλη. Ήμουν απολύτως βέβαιος πως τα κλειδιά της θα μου τα έδινε η σκάλα Ποτέμκιν (από το 1955 ονομάστηκε έτσι, για την ακρίβεια Ποτιόμκιν), κι ας ήταν δώρο του πρίγκιπα Βοροντσόφ στη γυναίκα του Γιελιζαμπέτα το 1837. Στέκομαι στην κορυφή της. Μα είναι σίγουρα αυτά τα σκαλιά; Μετακινούμαι στο σημείο όπου φεύγει από τη μάνα το καρότσι στην θρυλική σκηνή της ταινίας του Αϊζεντσάιν, «Θωρηκτό Ποτέμκιν». Καμία εντύπωση. Νιώθω όπως οι τουρίστες που απογοητεύονται γιατί η Αθήνα δεν τους θυμίζει τίποτα από Αρχαία Ελλάδα - τόσο ανόητος.

Συμπεριφέρομαι σαν τους Οδησσίτες του 1841, χρονολογία που αποπερατώθηκε το έργο. Άσχημο το χαρακτήρισαν, και δεν ενστερνίστηκαν καθόλου την αντίδραση της Γιελιζαμπέτας προς τον άνδρα της: «Γλυκέ μου, πάντα ήθελα ένα τέτοιο δώρο!» Η αντικατάσταση των ξύλινων σκαλιών με γρανιτένια για να κατεβαίνει η πριγκίπισσα από το σπίτι της στη θάλασσα είχε στοιχίσει 800.000 ρούβλια, και την καριέρα του εργολάβου που κήρυξε πτώχευση. Τίποτα δεν λειτουργεί όπως στην ταινία. Φταίει η θέα στο άχαρο λιμάνι, σκέφτομαι. Τα κατεβαίνω μετρώντας. Διακόσια. Στο τέλος τους επιστρέφω το βλέμμα προς τα πάνω. Όλα διορθώνονται αν στη θέση των τουριστών φανταστείς τους στρατιώτες και το πλήθος που προσπαθεί να ξεφύγει από τα πυρά. (Βοηθάει και το... ιδεολογικό μοντάζ). Έτσι κι αλλιώς τα περισσότερα πλάνα στην ταινία είναι από κάτω προς τα πάνω. Στην κορυφή το άγαλμα του Ρισελιέ, πρώτος κυβερνήτης της Οδησσού, που βρήκε προστασία από την τσαρίνα στη Γαλλική επανάσταση, δεσπόζει όπως και στην ταινία. Τα ανεβαίνω αργά. Ο χρόνος που χρειάζομαι είναι πολύ μακρινός από τα 22.8", ο μέχρι σήμερα χρόνος ρεκόρ σ' έναν από τους ετήσιους αγώνες που διοργανώνονται για το πιο γρήγορο ανέβασμα! Άραγε πόσο χρόνο χρειάστηκε να τη διασχίσει το 1905, κυνηγημένο το πλήθος από τους λευκοφρουρούς του Τσάρου, επειδή πήρε το μέρος των ναυτών του Θωρηκτού; Πόσο χρόνο χρειάστηκαν οι φοβισμένοι Έλληνες για να φτάσουν στα καράβια το 1919, μετά την αποτυχία του ελληνικού εκστρατευτικού σώματος που έστειλε ο Ελευθέριος Βενιζέλος ενάντια στους μπολσεβίκους; Πόσος χρόνος...

Τα σκαλιά έχουν ταυτισθεί με όλη την αιματηρή ιστορία της πόλης. Έχουν όμως πληγωθεί και από τα τακούνια κυριών και δεσποινίδων που τα ανεβοκατέβαιναν σε πιο ειρηνικές εποχές. Άραγε εδώ έδινε ραντεβού ο «εξόριστος» από τον Καποδίστρια, Πούσκιν με την ερωμένη του, τη σύζυγο του Βοροντσόφ; Ο Πούσκιν είχε μπλεχτεί με τους Δεκεμβριστές και ο έλληνας υπουργός εξωτερικών του Τσάρου θέλησε να τον χωρίσει από τις κακές παρέες. Οι μασόνοι φίλοι του ποιητή τον έφεραν στην Οδησσό. Το σπίτι του είναι σήμερα μουσείο. Ένα χρόνο έμεινε ο Πούσκιν στην Οδησσό και πάλι σκαστός έφυγε, νύχτα, για να γλιτώσει από τον κερατά σύζυγο, που χίλιες φορές μετάνιωσε για τη στιγμή που τον προσκάλεσε σπίτι του για να έχει πρόσβαση στη βιβλιοθήκη του – έτσι γνώρισε τη Γιελιζαμπέτα. Το ανάκτορό του απέχει από τα σκαλιά λίγα δευτερόλεπτα. Είναι στο τέρμα της μπουλβάρ Νικολάιεφσκι (τώρα λέγεται Πριμόρσκι), που ξεκινά από το δημαρχείο – παλιά στέγαζε το Χρηματιστήριο. Γι' αυτό την πρόσοψή του κοσμούν τα αγάλματα της Δήμητρας (θεά της γεωργίας) και του κερδώου Ερμή (εμπόριο). Λείπει του Ποσειδώνα, η τρίτη πηγή πλούτου για την πόλη.

Οι καστανιές κατά μήκος της Πριμόρσκι δίνουν σκιά όλο το καλοκαίρι. Κάτω από τη σκιά τους πρέπει να είχαν κάτσει χωριστά ο Ξάνθος, ο Σκουφάς και ο Τσακάλωφ διπλαρώνοντας άλλους Έλληνες προκειμένου να τους πείσουν να γίνουν μέλη της Φιλικής Εταιρείας. Το αδιέξοδο της οδού Κράσνι είναι 5 λεπτά με τα πόδια από εδώ. Εκεί, στο νούμερο 18, στο σπίτι του πατέρα του ευεργέτη Μαρασλή, έδωσαν για πρώτη φορά τους όρκους της Φιλικής Εταιρείας. Σήμερα είναι μουσείο, μάλλον μίζερο, αλλά η δουλειά που κάνει το εκεί στεγασμένο Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού (από μαθήματα και εκδόσεις, μέχρι συναυλίες και διαλέξεις) είναι μεγάλη. Τώρα με την ελληνική κρίση, τι θα γίνει...

Η μία άκρη της Κράσνι ακουμπάει στην οδό των Ελλήνων. Μεγαλύτερη και από τη Σταδίου, περηφανεύονταν οι Έλληνες της Οδησσού. Σήμερα ξεκινάει από το εμπορικό κέντρο ΑΦΗΝΑ (δεν έχουν «θ» οι σλαβόφωνοι), που έχτισε η ελληνική εταιρεία «Μηχανική». Στο εσωτερικό του μια επιτύμβια στήλη της Αθηνάς και από κάτω μια ελληνική επιγραφή στη «μνήμη των μηχανικών της Μηχανικής που έχασαν τη ζωή τους στο αεροπορικό δυστύχημα του '97».

Καμία πενηνταριά μέτρα από το εμπορικό κέντρο ήταν που μας άφησε το ταξί, στην οδό Ελλήνων, και καθώς μπαίναμε στο ξενοδοχείο, στην είσοδο της στοάς διαβάσαμε στα ελληνικά: «Στη θέση αυτή βρισκόταν το σπίτι στο οποίο έζησε ο Θεόδωρος Φλογαίτης (1755-1823) Δήμαρχος του πρώτου Μαγιστράτου της Οδησσού (1796)». Το 1794 ιδρύθηκε η Οδησσός, ύστερα από πρόταση στην Μεγάλη Αικατερίνη του παλιού ερωμένου της Γριγόρι Ποτέμκιν, πρίγκιπα της Ταυρίδας, ως ιδανικό λιμάνι για την αυτοκρατορία, αφού η θάλασσα ποτέ δεν πάγωνε. Και η τσαρίνα φώναξε Ιταλούς, Γάλλους, Έλληνες, Γερμανούς... (για να προστεθούν Εβραίοι, Τάταροι, Αλβανοί,...) τους έδωσε φοροαπαλλαγές και προνόμια κι αυτοί έφτασαν την Οδησσό να υπολογίζεται μαζί με την Μόσχα και την Αγία Πετρούπολη στις πιο θαυμαστές πόλεις της αυτοκρατορίας. «Ζούσα τότε, στην Οδησσό τη σκονισμένη/ που περπατάει περήφανος ο Σλάβος,/ ο Γάλλος, ο Ισπανός, ο Αρμένης/ ο Έλληνας και ο Μολδοβάνος βαρύς...» αναφέρει στον «Ευγένιο Ονιέγκιν» του ο Πούσκιν. Εδώ τον έγραψε. Σήμερα στους δρόμους κυκλοφορούν απόγονοί τους. Γι' αυτό και οι φυσιογνωμίες των Οδησσιτών δεν έχουν καμία σχέση με αυτές των Ουκρανών της υπόλοιπης χώρας. Τόσους και τόσες μελαχρινές πουθενά αλλού δεν συναντήσαμε. «Δεν ξέρουμε πόσοι είναι οι Έλληνες που ζουν σήμερα στην Οδησσό», μας είπε ο πρόξενος, «με τόσους μεικτούς γάμους που έχουν γίνει...». Την ελληνική λέσχη την βρήκαμε κλειστή για να μάθουμε περισσότερα.

Στο δρόμο των Ελλήνων

Προσόψεις σπιτιών περασμένης δόξας σήμερα συναντάς στον ελληνικό δρόμο, με σημάδια δυο αυτοκρατοριών που ξέπεσαν. Τη ρώσικη και τη σοβιετική. Ευτυχώς λίγα είναι τα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά της δεύτερης στο ιστορικό κέντρο της πόλης. Και όσα υπάρχουν είναι καλά χωνεμένα στην πληθώρα του νεοκλασσικισμού και του μπαρόκ. Εξάλλου, έλεγαν, εδώ οι Ρώσοι νιώθουν ξένοι και οι ξένοι νιώθουν Ρώσοι.

Κι όμως η μελαγχολία της φθοράς ταιριάζει στην πόλη, ιδιαίτερα τα απογεύματα που πέφτει πλάγια ο ήλιος. Οδησσός ονομάστηκε από την τσαρίνα, γιατί νόμιζαν τότε πως εκεί ήταν η συνονόματός της αποικία των Μιλησίων. Χρόνια αργότερα θ' ανακαλυφθεί στη Βάρνα της Βουλγαρίας. Ωστόσο κατά μεσής της Πριμόρκσι μια ανασκαφή αποκαλύπτει στο κοινό τάφους αρχαίων Ελλήνων που αποίκησαν την περιοχή. Και στο αρχαιολογικό μουσείο της –δώρο του Μαρασλή στην πόλη, που ανακαινίστηκε με χρήματα του Ιδρύματος Λεβέντη, όπως πληροφορεί το κοινό μια πινακίδα–, ελληνικά είναι τα εκθέματα. Εκεί κι ένα τμήμα αγγείου από τον θρυλούμενο κοινό τάφο του Αχιλλέα και του Πάτροκλου που βρέθηκε στο Λευκό νησί. Ταμπέλες των δωρεών του για 17χρόνια δημάρχου της πόλης, Γρηγόρη Γρηγορίου Μαρασλή, είναι διάσπαρτες σε όλη την πόλη. Κάποιες από αυτές στα ελληνικά αφού αφορούσαν την ελληνική κοινότητα. Οι σημερινές ελληνικές ταμπέλες έχουν σχέση με την τράπεζα Πειραιώς, Κύπρου, και ελληνικά εστιατόρια.

Όχι, δεν γεννάει η Οδησσός σωβινιστικά αισθήματα, αλλά θα είναι ψέμα αν πω πως δεν θαμπώθηκα από τον κοσμοπολιτισμό, τη ζωή και τα ονόματα των Ελλήνων, που κυκλοφόρησαν στους δρόμους της (Γρυπάρης, Ράλλης, Παπαρρηγόπουλος, Βικέλας κ.ά.). Όταν η Αθήνα ήταν χωριό η Οδησσός φλέρταρε το Παρίσι. «Τα δάχτυλα κι αν έπεσαν τα δαχτυλίδια μένουν», έλεγε η γιαγιά μου. Μπορεί να έχουν θαμπώσει πολύ, αλλά και με τη βοήθεια των κειμένων και των φωτογραφιών του λευκώματος της Μαρίας Καραβία «Οδησσός, η λησμονημένη πατρίδα» (εκδ. Άγρα), αποκτούν τη χαμένη λάμψη. Με γελούν τ' αυτιά μου ή από κάπου ακούγεται ο Σαββουπολικός στίχος «Των Ελλλήνων οι κοινότητες φτιάχνουν άλλους γαλαξίες...»; Μόνο για τους εργάτες και χωρικούς ΄Ελληνες –γιατί δεν ήταν μόνο αστοί οι Έλληνες της πόλης, έμποροι της πρώτης τάξης με τίτλους και οικόσημα, καφετζήδες, φωτογράφοι, καλλιτέχνες–, αλλά και δουλευτάδες της υπαίθρου και των βιομηχανιών. Όμως γι' αυτούς δεν υπάρχουν στοιχεία, κάτι μόνο ελάχιστες φωτογραφίες. Οι αιώνιοι αδικημένοι.

Πάντως μετά την επανάσταση ελάχιστοι είναι οι 'Ελληνες που έμειναν από τους 30.000 που ήταν πριν. Και πολύ από αυτούς εξορίστηκαν στην Αζοφική από τον Στάλιν. Αξίζει εδώ μια μαρτυρία που διασώζει η Καραβία, από τις ημέρες της επανάστασης και την άφιξη του Τρότσκι στην Οδησσό με το θωρακισμένο τρένο. «Ο Τρότσκι πέταξε τον Χαρδαλούπα στο διάδρομο (σώζωντάς τον), προχωρώντας ο ίδιος και η ακολουθία του στο θάλαμο, όπου είναι άλλος κρατούμενος, ο Νικόλαος Αμπατιέλος, που είχε το μεγαλύτερο ατμοκίνητο φούρνο στην Οδησσό, και τώρα κυλιέται κάτω από φοβερό βήχα. Μπροστά στον Τρότσκι ο βήχας έφτασε σε παροξυσμό. Κι ο κρατούμενος αναγκάστηκε να φτύσει ένα μπριγιάν που είχε κρυμμένο στο στόμα του. Την ίδια ώρα οδήγησαν τον Αμπατιέλο στο απόσπασμα».

Δεν θέλω να τελειώσω με αιματηρές ιστορίες. Πριν έρθω μου είπαν να προσέχω, γιατί σ' αυτό το μαυροθαλασσίτικο λιμάνι έχει την έδρα της η χειρότερη μαφία της χώρας. Αλήθεια ή ψέματα, εγώ δεν πήρα μυρωδιά. Εκτός κι αν εννοούσαν πως μαφιόζα είναι η ίδια η πόλη. Με εκβίασε με την ομορφιά της να την ερωτευθώ και να της υποσχεθώ πως θα ξανάρθω. «Χαϊδευτικές και δροσιστικές ανοιξιάτικες βραδιές, διαπεραστική μυρωδιά των ακακιών, και πάνω από τη σκοτεινή θάλασσα μια σελήνη που εκπέμπει σταθερά αδήρητο φως» σαν να ακούω τον Ισαάκ Μπάμπελ να μου ψιθυρίζει, καθώς στέκομαι το τελευταίο βράδυ στα σκαλιά..

Πριμόρσκι μπούλεβαρντ. Από εδώ θα περάσουν όλοι μια βόλτα.

Το σπίτι του πατέρα του γνωστού δωρητή Γ.Γ. Μαρσαλή, όπου συστήθηκε η Φιλική Εταιρεία.

Σηματοδότης για την οδό Ελλήνων.

Σπίτι στην οδό Ελλάδας. Οι Έλληνες, των οποίων τα σπίτια ήταν στη δυτική πλευρά του δρόμου, είχαν φυτέψει κληματαριές και έκοβαν από τα παράθυρά τους σταφύλια.