Οι σύγχρονοι σπηλαιάνθρωποι της Ουγγαρίας

Είναι κάποιες πόλεις, κάποια χωριά, κάποιες μυστικές γωνιές σε αυτό που ονομάζεται «γηραιά ήπειρος», που ξεφεύγουν από το μοντέλο της ευρωπαϊκής «κανονικότητας», από αυτό που έχει συνήθως κανείς στο μυαλό του ως μία ασφαλή, προβλέψιμη, αποστειρωμένη εικόνα Ευρώπης. Εικόνες που μοιάζουν με παραπομπές σε άλλες ηπείρους, άλλους κόσμους εν γένει, που μοιάζουν πεισματικά να αψηφούν την υποτιθέμενη ομοιομορφία του ευρωπαϊκού τοπίου. Εικόνες που μοιάζουν με εμβόλιμες σκηνές από εξωευρωπαϊκά τοπία, αλλά μπορεί να απέχουν μία ανάσα από γνωστές μητροπόλεις. Μία από αυτές είναι οι τρωγλοδυτικές κατοικίες της Ρομά κοινότητας στο χωριό Ζομόλια (Szomolya) στη βόρεια Ουγγαρία.

Το Ζομόλια είναι ένα από αυτά τα ξεχασμένα χωριά στην άκρη του πουθενά που δύσκολα ξετρυπώνει κανείς – εκτός κι αν τα επισκεφθεί στα πλαίσια μίας συγκεκριμένης δραστηριότητας. Ήμουν μεταξύ ορισμένων δημοσιογράφων και κοινωνιολόγων που επισκέφθηκαν το χωριό, προκειμένου να ενημερωθούν για τις συνθήκες διαβίωσης της Ρομά κοινότητας αλλά και ένα κοινοτικό πρόγραμμα μετακίνησης του πληθυσμού από τις σπηλιές και σταδιακής ενσωμάτωσής τους με τον υπόλοιπο, ουγγρικό πληθυσμό.

Δεν χρειάζεται πολύ φαντασία για να αντιληφθεί κανείς τις δυσκολίες ενός τέτοιου εγχειρήματος. Οι Ρομά συνιστούν το 15% του πληθυσμού του Ζομόλια – που συνολικά ξεπερνά τους 1500 κατοίκους – και, φυσικά, είναι εντελώς απομονωμένοι από τους υπόλοιπους κατοίκους. Η διάσπαση της μικρής αυτής κοινότητας είναι απόλυτη: εδώ δεν χωρούν ενδιάμεσες, θολές ζώνες. Η οριοθέτηση μεταξύ του κομματιού που κατοικούν οι Ούγγροι και της περιοχής στην οποία διαβιούν οι Ρομά είναι αμείλικτα ξεκάθαρη. Η εξαίρεση των Ρομά από οποιαδήποτε «επίσημη» δραστηριότητα του χωριού θεωρείται άλλωστε δεδομένη από τους ντόπιους. Για τους Ούγγρους κατοίκους του Ζομόλια, οι Ρομά συζητούνται μόνο σε αναφορά με τα προβλήματα που θεωρείται πως επιφέρουν στο χωριό με την παρουσία τους. Ο εξοστρακισμός και η γκετοποίηση τίθενται εδώ σε νέα πλαίσια.

Οι Ρομά έχουν διαμορφώσει τις κατοικίες τους μέσα σε τρωγλοδυτικές εστίες, σπηλιές εν μέρει φυσικές και εν μέρει ανθρωπογενείς, λαξευμένες τόσο από τη φύση όσο και από το ανθρώπινο χέρι. Οι πέτρες στεγάζουν τις μυστικές ζωές ολόκληρων οικογενειών, τα κρεβάτια τους, τα φανταχτερά κεντήματά τους, τα εργαλεία τους. Οι Ρομά εδώ ζουν ζωές απλές, λιτές, στερημένες. Όμως το επίπεδο διαβίωσης δεν υπόκειται πάντα σε λογικές ισορροπίες και προτεραιότητες. Για παράδειγμα, διαπιστώνω πως, αν και σε ορισμένες από τις κατοικίες-σπηλιές λείπουν τα βασικά αγαθά, δεν απουσιάζει ωστόσο ο δέκτης της τηλεόρασης ή το δορυφορικό πιάτο! Πράγμα που έχω παρατηρήσει – και που πάντοτε ανεξαιρέτως με ξαφνιάζει – και σε τρωγλοδυτικές κατοικίες αλλού, για παράδειγμα στις σπηλιές που έχουν καταλάβει οι χίπηδες στους πρόποδες του Σακρομόντε, στην ισπανική Γρανάδα.

                Η σπηλιά σπηλιά, αλλά και το πιάτο παρόν

Η Ευρωπαϊκή Ένωση και το ίδιο το ουγγρικό κράτος έχουν προωθήσει προγράμματα που στοχεύουν στη σταδιακή απομάκρυνση των Ρομά από τις κατοικίες-κελάρια, όπως τις ονομάζουν, και την επανατοποθέτησή τους σε «φυσιολογικές» κατοικίες. Ο λόγος είναι διπλός: αφενός να αμβλυνθεί σιγά-σιγά αυτή η τόσο οξεία πληθυσμιακή διχοτόμηση του χωριού. Αφετέρου, επειδή οι ίδιες οι σπηλιές είναι επικίνδυνες. Δεν είναι μόνο οι συνθήκες υγιεινής, αλλά και ο συνεχής κίνδυνος να καταρρεύσουν ανά πάσα στιγμή. Γι’ αυτόν τον λόγο άλλωστε οι ίδιοι οι Ρομά εγκαταλείπουν μερικές φορές κάποιες σπηλιές, όταν θεωρούν πως παραέχουν γίνει επικίνδυνες και τις αξιοποιούν κατόπιν ως σκουπιδότοπους.

                 Εγκαταλειμμένες σπηλιές που χρησιμοποιούνται ως σκουπιδότοποι

Βέβαια, το έργο της μετακίνησης των Ρομά από τις σπηλιές σε «κανονικά» σπίτια είναι μία κουβέντα. Ούτε οι ίδιοι οι Ρομά φαίνονται διατεθειμένοι να αφήσουν τα σπίτια στα οποία μεγάλωσαν ούτε οι κάτοικοι ενθουσιάζονται με την ενσωμάτωση τσιγγάνων στους κύκλους τους – όσο κι αν τα κρατικά και κοινοτικά προγράμματα προσπαθούν να «αστικοποιήσουν» τους Ρομά, να τους βρουν δουλειές και πιο συμβατικές κατοικίες. Κι αναρωτιέμαι: έχει ουσία α προσπαθήσεις να προωθήσεις έναν τρόπο ζωής σε μία φυλή με τη δική της κουλτούρα, τη δική της κοσμοθεωρία; Αν βγάλει κανείς από τη μέση τον παράγοντα «ασφάλεια», είναι άραγε πρέπον ή θεμιτό να θέλουμε να μετακινήσουμε έναν πληθυσμό από τον χώρο που συνιστά σπίτι του με την οργανική σημασία της λέξης; Γιατί για τους Ρομά του Ζομόλια, η σπηλιά δεν είναι η τρώγλη, το χαμόσπιτο, η ταπεινή πέτρα που βλέπουμε εμείς. Είναι ένα κομμάτι παράδοσης, ένας χώρος ζεστός, παλλόμενος, με τη δική του ζωή, τις δικές του μνήμες, αξεδιάλυτα συνυφασμένος με τις εμπειρίες τους, το modus vivendi τους, τα χρώματα και τις παραδόσεις της κουλτούρας τους. Γιατί πρέπει πάντα να διδάσκουμε αυτό που θεωρούμε ως το σωστό, το αυτονόητο σε εντελώς διαφορετικές κουλτούρες;

Όπως και με όλους τους ανθρώπους, έτσι κι εδώ συναντά κανείς ποικίλες αντιδράσεις στη συμπεριφορά. Αντιμέτωποι με ένα τσούρμο ξένων επισκεπτών, ορισμένοι από τους Ρομά σαστίζουν και κλείνονται στον εαυτό τους. Άλλοι χαμογελαστοί, κοινωνικοί, δέχονται να φωτογραφηθούν και ορισμένοι πιο τολμηροί ανοίγουν ακόμα και τις πόρτες τους στους περίεργους επισκέπτες. Μία όμορφη Ρομ με ζωηρά κίτρινα ρούχα μου κεντρίζει την προσοχή. Χαμογελά αμήχανα και υποψιάζομαι πως δεν θέλει να τη φωτογραφίσω. Ωστόσο, λίγα λεπτά αργότερα, ενώ είναι απορροφημένη από τους πολυάριθμους επισκέπτες, θα αψηφήσω την παράκλησή της. Όχι χωρίς κάποιες ενοχές. Όμως για έναν «Δυτικό» υπερτερεί πάντοτε η τυραννία της εικόνας: η ανάγκη να αιχμαλωτίσει καθετί σε ένα ενσταντανέ, η ανάγκη να παγώσει το σώμα του χρόνου και να το τεμαχίσει σε διακριτά κομμάτια. Ένα, δύο, τρία, κλικ. Ο Δυτικός, ικανοποιημένος, θα αποχωρήσει με τα «πειστήριά» του, το έπαθλό του. Ακόμα κι αν δεν έχει καταλάβει, ως συνήθως, τι είναι αυτό ακριβώς που βλέπει μπροστά του.