Αλέξανδρος Τομπάζης: Η Πορτογαλία με άλλο μάτι

«Για να μας καταλάβεις», μου είπαν όταν πρωτοπήγα το 1997 οι Πορτογάλοι συνάδελφοι, «πρέπει να κατανοήσεις τη σημασία που έχουν για την Πορτογαλία τα τρία F: football, fado και Fatima». Πήγα πολλές φορές, σύντομα πάντα ταξίδια μερικών ημερών το καθένα. Όχι για το ποδόσφαιρο, ούτε για το Euro (τον περίφημο Ιούλιο του 2004 είδα τον αγώνα στην τηλεόραση). Αλλά έζησα τα άλλα δύο. Χαμηλοτάβανα κουτούκια στη Λισαβόνα με εξαίσια παραδοσιακή πορτογαλική κουζίνα – κι όμως: το φαγητό εκεί δεν είναι προτεραιότητα. Σερβίρουν μόνο στα διαλείμματα, αφού σιγήσει η μακρόσυρτη, μελαγχολική ή παθιασμένη μελωδία, και οι θαμώνες –από σεβασμό στον καλλιτέχνη– σταματούν αμέσως να τρώνε μόλις αρχίσουν πάλι οι πρώτες νότες του τραγουδιού. Πρόσωπα γερασμένα, σημαδεμένα, δίνουν φωνή και ψυχή στο ιδιαίτερο αυτό τραγούδι, το fado.

Και βέβαια πήγα στη Fatima, πολλές φορές, τόσες που δεν μπορώ πια να τις μετρήσω, στα 10 χρόνια που διήρκεσε η μελέτη και η κατασκευή της καινούργιας εκκλησίας. Τόπος προσκυνήματος έγινε η Fatima απ’ όταν, σύμφωνα με την παράδοση, το 1917 η Παναγία έκανε την εμφάνισή της σε τρία βοσκόπουλα στην περιοχή της Cova da Iria. Στις μεγάλες εορταστικές επετείους δύο φορές το χρόνο (13 Μαΐου και 13 Οκτωβρίου) μέχρι και μισό εκατομμύριο πιστοί συγκεντρώνονται στη μεγάλη πλατεία. Απόλυτα προσηλωμένοι, χαμένοι στη σκέψη τους, με ήλιο ή με βροχή, όρθιοι ή καθισμένοι σε ευτελή διπλωτά καρεκλάκια και ολόκληρη τη νύχτα ακόμα, άνθρωποι από όλο τον κόσμο ενώνονται στην προσευχή. Και η πίστη που αποπνέει η λαοθάλασσα αυτή τους συνεπαίρνει όλους, πιστούς και άθρησκους εξίσου. Αλλά υπάρχουν και οι άλλες στιγμές, νωρίς το πρωί ή αργά το βράδυ μετά την τελευταία λειτουργία στο μικρό παρεκκλήσι, που θα βρεθείς μόνος σου στον αχανή χώρο της πλατείας. Είναι αυτές ακριβώς οι στιγμές, όταν ο ήχος της καμπάνας σπάει τη σιωπή, που ο χώρος και ο ήχος προσφέρουν στο μοναχικό επισκέπτη μια ιδιαίτερη αίσθηση γαλήνης. Είναι, μεταξύ άλλων, γι’ αυτές τις αντιθέσεις που αγάπησα τη Fatima.

Και όταν πάλι την τελευταία μέρα των εορταστικών εκδηλώσεων το άγαλμα της Παναγίας μεταφέρεται πίσω στη θέση του, αυτές οι χιλιάδες πιστών βγάζουν άσπρα μαντίλια και αποχαιρετούν κλαίγοντας την «Κυρά της Fatima». Και απορείς με τον εαυτό σου, αλλά, ναι, έχεις κι εσύ δάκρυα στα μάτια. Και φεύγεις από τη Fatima με την αίσθηση ότι έχεις γίνει κοινωνός της πίστης στην πιο ειλικρινή και αυθεντική έκφρασή της.

Οι φωτογραφίες που συνοδεύουν το κειμενάκι αυτό είναι του Fernando Guerra, του ταλαντούχου Πορτογάλου φωτογράφου που κατάφερε, πιστεύω, να αποδώσει με το φακό του απόλυτα αυτά που αποσπασματικά προσπάθησα να περιγράψω εδώ.

Αλλά για να μην ξεφύγω τελείως από το ύφος της σελίδας και τις οδηγίες που μου δόθηκαν, θα αναφέρω κλείνοντας μερικά στοιχεία που συνέλεξε μεθοδικά από τα τόσα ταξίδια μας ο επί χρόνια συνεργάτης και συνταξιδιώτης μου, αρχιτέκτονας Σταύρος Γυφτόπουλος: Στο Πόρτο μην παραλείψετε να επισκεφθείτε το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης Serralves του αρχιτέκτονα Alvaro Siza, με τις καταπληκτικές περιοδικές εκθέσεις του. Συνδυάστε το με μεσημεριανό στο εστιατόριο του μουσείου και απολαύστε τη θέα προς τους κήπους –ένα αξιοθέατο από μόνοι τους είναι οι κήποι του μουσείου–, αλλά και με μια βόλτα στο μικρό πωλητήριο για πρωτότυπα δώρα με υπογραφή διαφόρων αρχιτεκτόνων και καλλιτεχνών. Για φαγητό μπορείτε επίσης να πάτε στη Ribeira, την παλιά συνοικία πάνω στο ποτάμι, στο εστιατόριο Don Tonio, για να δοκιμάσετε μια σύγχρονη εκδοχή της πορτογαλικής κουζίνας και κρασί από την εξαίρετη κάβα του. Ή, αν θέλετε να γυρίσετε πίσω το χρόνο και να ζήσετε για λίγο την αίγλη των αρχών του 20ού αιώνα, περάστε από το εστιατόριο Café Majestic, στον κεντρικό εμπορικό δρόμο του Πόρτο Rua Santa Catarina. Για κοντσέρτα, συναυλίες, jazz μουσική και πολλά άλλα πάτε στην Casa da Musica, έργο του αρχιτέκτονα Rem Koolhaas. Στη Λισαβόνα, πάλι, ανεβείτε στο Castelo de Sao Jorge για να απολαύσετε μια πανοραμική θέα όλης της πόλης, επισκεφθείτε το Centro Cultural de Belem για τις περιοδικές εκθέσεις του, αλλά κάντε και μια στάση στην Avenida da Liberdade για να γευθείτε τη σύγχρονη δημιουργική κουζίνα του LA|Caffe.

Χρόνια πολλά, Athens Voice!

*Γράφει ο Αλέξανδρος Ν. Τομπάζης, Αρχιτέκτονας