Ο άντρας που δεν ήταν άντρας

ΤΑΧΥΔΡΟΜΙΚΑ ΠΑΡΑΔΟΞΑ

Μολονότι ελάχιστοι πλέον στέλνουν ευχετήριες κάρτες, και οπωσδήποτε κανείς δεν αλληλογραφεί με τον παραδοσιακό τρόπο —κανείς δεν «γράφει γράμματα» δηλαδή: πρέπει να ’σαι τρομερά weirdo για να το κάνεις, και να βρεις και ακόμα έναν ίδιας κατηγορίας weirdo για να σου απαντά—, και πάλι αυτά τα λίγα φακελάκια που στέλνουν, όσοι τα στέλνουν, με το snail mail, κάτι χριστουγεννιάτικες καρτούλες κυρίως, σπανίως φτάνουν στην ώρα τους.

Κανείς δεν τους δίνει σημασία, κανείς δεν τα λογίζει —έστω— σαν λογαριασμούς, σαν πακέτα, σαν δέματα, σαν αγαθά που πρέπει να επιδοθούν με μια άλφα προτεραιότητα. Είναι πολύ παλιά πράγματα πια, δεινόσαυροι, είναι παραξενιές μιας άλλης εποχής, κατιτί ενοχλητικό που σε κανέναν δεν έλειψε η απουσία του και η παρακμή του. Εν πάση περιπτώσει, μπορούν να περιμένουν. Κάποια στιγμή θα τα πάμε κι αυτά.

Είναι πολύ πιο εύκολο να εξηγήσεις σε ένα παιδί ότι υπήρχαν μονομάχοι, ξέρω γω, σε κάτι περιόδους της αρχαιότητας, ή πώς χάθηκαν οι δεινόσαυροι, παρά το τι ήταν τα γράμματα. Και είναι πολύ πιο πιθανό να μη σε πιστέψουν.

Κι αν τα πρώτα επιστολικά μυθιστορήματα γράφτηκαν πριν από κάμποσους αιώνες, κακά τα ψέματα: ήδη το πιο γνωστό επιστολικό μυθιστόρημα με μέιλ αντί για επιστολές, το «e» του Matt Beaumont, εκδόθηκε ούτε λίγο ούτε πολύ το 2000: ένα τέταρτο του αιώνα πριν.

* * *

ΞΕΦΥΛΛΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΞΕΝΟ ΤΥΠΟ

Σαν εμένα, η φίλη μου η Σαπφώ Καρδιακού δεν ενημερώνεται από την ελληνική τηλεόραση ή τα περισσότερα ελληνικά Μέσα. Κάθε άλλο. Αλλά, ΟΧΙ σαν εμένα, έχει μία πολύ καλή βάση διεθνών Μέσων (όχι μόνο παραδοσιακών βέβαια) που την παρακολουθεί τακτικά, για μία, κατά το δυνατόν, σφαιρική ενημέρωση. Της ζήτησα να μας γράφει κάθε εβδομάδα για ένα ή δύο από αυτά, από εφημερίδες και ενημερωτικά σάιτ μέχρι σχεδιαστές webtoons, YouTube channels και βιβλιοφιλικές ομάδες. Είπε ναι, αλλά για αρχή έκανε —όπως θα δείτε— κάτι άλλο. Που θα αρέσει πολύ περισσότερο και σε εσάς. Καλή ανάγνωση!

Το βρετανικό GQ έκλεισε το 2024 με τη Νικόλ Κίντμαν στο εξώφυλλο. Πριν εφτά χρόνια η Κίντμαν δεσμεύτηκε να εργάζεται τουλάχιστον κάθε δεκαοχτώ μήνες σε μία ταινία ή σειρά σκηνοθετημένη από γυναίκα. Από τότε στάθηκε μπροστά στον φακό δεκαπέντε σκηνοθετριών. Η χειρονομία της θα έχει καθοριστικό αντίκτυπο στην ορατότητα και την εξέλιξη δημιουργών που ενδεχομένως θα δυσκολεύονταν να προσελκύσουν χρηματοδότες στα πρότζεκτ τους λόγω φύλου.

Τα νούμερα απογοητεύουν: από όλους τους σκηνοθέτες των ΗΠΑ, το 2023 οι γυναίκες αποτελούσαν μόνο το 14,7%. Η Κίντμαν και όποια άλλη γυναίκα ενδεχομένως τη μιμηθεί ακολουθώντας το παράδειγμά της δεν καταφεύγουν σε κάποιου είδους virtue signaling —μια ηθικολογική χειρονομία, δηλαδή— λόγω κάποιας εφήμερης τάσης. Περπατούν στον δρόμο που χάραξαν γυναίκες σε «ανδροκρατούμενα» επαγγέλματα και έγιναν οι ίδιες παραδείγματα για τις νεότερες μαθητευόμενές τους.

Στο κανάλι National Geographic ξεκίνησε η σειρά «Γυναίκες πρότυπα. Αλλάζοντας τον κόσμο». Οικολόγοι, βιολόγοι, γενετίστριες, φωτογράφοι, ρεπόρτερ, ανθρωπολόγοι και άλλες επιστημόνισσες (ναι, το έγραψα, ε τι να κάνουμε, συμβαίνουν αυτά), γυναίκες πρωτοπόροι σε τομείς με ελάχιστες έως καμία γυναίκα μέχρι πριν λίγες δεκαετίες, αφηγούνται πώς ξεκίνησαν, πόσα γυάλινα ταβάνια θρυμμάτισαν και ποια παρακαταθήκη αφήνουν στις νέες γυναίκες που ακολουθούν στα βήματά τους.

Η σημασία τής εκπροσώπησης των γυναικών στις επιστήμες φανερώνεται από την περίπτωση της Σύλβια Ερλ. Η διάσημη βοτανολόγος, ερευνήτρια, ωκεανογράφος και συγγραφέας κολύμπησε σε άγνωστα βάθη, είναι πρωτοπόρος στη χρήση εξοπλισμού SCUBA και ήχησε από τους πρώτους τον κώδωνα τού κινδύνου σχετικά με την υπεραλίευση και τη μόλυνση των ωκεανών. Λίγο πριν εκπνεύσει η δεκαετία τού ’60, η Ερλ ήταν υπότροφος στο Radcliffe Institute, κάτοχος διδακτορικού, συνεργάτιδα στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας Μπέρκλεϊ και ερευνήτρια στο Χάρβαρντ, έχοντας συμπληρώσει χίλιες ώρες υποβρύχιας έρευνας. Κι όμως, η αίτησή της να ενταχθεί στην ομάδα Tektite —ενός καινοτόμου πρότζεκτ όπου επιστήμονες θα διαβιούσαν για κάμποσες εβδομάδες σε ένα υποθαλάσσιο εργαστήριο— απορρίφθηκε. Όπως αποφάνθηκαν οι άρρενες υπεύθυνοι του προγράμματος, η παρουσία μιας γυναίκας θα προκαλούσε «τσιλιμπουρδίσματα». Βλέποντας, όμως, ότι οι καιροί άλλαζαν, την επόμενη χρονιά ανέθεσαν στην Ερλ τη στελέχωση μίας αποκλειστικά γυναικείας αποστολής, γιατί, σύμφωνα με έναν διευθυντή, «τα μισά ψάρια είναι θηλυκά, θα ανεχτούμε μερικές γυναίκες». Ο Τύπος ανταποκρίθηκε όπως θα περιμέναμε για την εποχή εκείνη, γράφοντας πως τα μέλη της ομάδας «δεν είναι βατραχάνθρωποι, είναι ελκυστικές γυναίκες, αληθινές γοργόνες».

Από τότε, πέρα από την ευαισθητοποίηση σχετικά με την προστασία των θαλασσών, η Ερλ έθεσε σαν στόχο να εμπνεύσει και να εκπαιδεύσει τις διαδόχους της, γιατί ο μισός πληθυσμός τού πλανήτη πρέπει να εκπροσωπείται σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής, της Επιστήμης, της Ιστορίας.

Μιλώντας για Ιστορία... Ακόμα μία καινούργια σειρά στο National Geographic αλλάζει όσα γνωρίζαμε σχετικά με τα προϊστορικά ευρήματα. Στο πρώτο επεισόδιο της εκπομπής «Γυναίκες τής Προϊστορίας» μέσα από νέες τεχνικές εύρεσης DNA ανατρέπονται οι ερμηνείες σκελετών και ταφικών ευρημάτων που αποδίδονταν σε άντρες.

Οι πρώτοι μελετητές τής Προϊστορίας, εκεί μέσα στον 19ο αιώνα, ήταν όσοι είχαν πρόσβαση στην ακαδημαϊκή μάθηση, δηλαδή άντρες. Γιατροί, ιερείς, δάσκαλοι, εφάρμοσαν στη μελέτη των ανασκαφών τα ιουδαιοχριστιανικά πρότυπα της εποχής τους και τον ιατρικό σεξισμό που απέκλειε τις γυναίκες και τις παθήσεις τους από τη βιβλιογραφία. Απέδωσαν στα ευρήματα αντρικές ιδιότητες λόγω της περιορισμένης κοινωνικής ορατότητας των γυναικών. Οι σύγχρονοι παλαιοντολόγοι υποστηρίζουν πως στο 60% από τους σκελετούς που έχουν ανασυρθεί έως τώρα δεν είναι δυνατή η απόδοση φύλου — παρ’ όλα αυτά, είναι όλοι καταχωρημένοι ως άντρες.

Κλασικό παράδειγμα, ο Άνθρωπος του Μεντόν, ανακάλυψη τού 1872, που θεωρήθηκε άντρας εξαιτίας των εργαλείων και των αιχμών από βέλη δίπλα του αλλά και γιατί τα ενδύματα παρέπεμπαν σε άτομο με κύρος. Η μέτρηση των οστών τής λεκάνης, όμως, αποδεικνύει πως πρόκειται για γυναίκα — μία γυναίκα με ανώτερη θέση, θαμμένη με όλες τις τιμές κάποιου σημαντικού μέλους της κοινωνίας της.

Για να το πούμε αλλιώς, οι προκαταλήψεις και τα στενά μυαλά καθιστούν τις γυναίκες αόρατες όποια εποχή κι αν τραβήξουμε σαν κλήρο από τη γυάλα τής Ιστορίας.

* * *

ΡΑΝΤΕΒΟΥ ΜΕ ΤΗΝ Ψ

Η κλινική ψυχολόγος-ψυχοθεραπεύτρια και ομαδική αναλύτρια Σουζάνα Παπαφάγου γράφει σήμερα για το Ζεν και τα περίφημα κοάν του — πράγματα που αγαπάμε και εμείς ιδιαιτέρως. Την ευχαριστούμε πολύ! Ενώ έχει πλέον και τη δική της στήλη, κάθε εβδομάδα μιλά στο Ημερολόγιο για έναν φόβο μας, ένα πρόβλημα, κάτι που μας τρώει και μας ταλαιπωρεί — και πώς μπορούμε να το αντιμετωπίσουμε.

Εσύ, ποιος είσαι;

Πριν κάποια χρόνια, σε ένα μεταπτυχιακό μάθημα με θέμα Ψυχοθεραπεία και Mindfulness, άκουσα πρώτη φορά για τα κοάν. Τα κοάν είναι αινίγματα, μικρά ρητά ή σύντομες ιστορίες που χρησιμοποιούνται στο Ζεν για να κλονίσουν τον γραμμικό νου και να τον κάνουν, τρόπον τινά, να «σωπάσει». Υπάρχουν μερικές χιλιάδες κοάν — ένα από τα πιο γνωστά είναι αυτό που λέει, «Ποιος είναι ο ήχος του χειροκροτήματος που κάνουμε με ένα χέρι;» Όλα όμως αυτά τα χιλιάδες αινίγματα ξεκινούν από δύο πολύ βασικά, πολύ κεντρικά ερωτήματα: το «Ποιος είμαι;» και το «Ποια είναι η πραγματικότητα;»

Στα δυτικά αυτιά ακούγεται ίσως πολύ απλοϊκό, αλλά αυτή η μικρή ερώτηση, το «Ποιος είμαι;», χρησιμοποιείται στον Ζεν διαλογισμό με σκοπό να γνωρίσουμε ποιοι είμαστε στην παρούσα στιγμή, αμφισβητώντας το παράλληλα. Αν επαναληφθεί ξανά και ξανά μέσα μας, οι απαντήσεις που θα λάβουμε θα «λαδώσουν» τα σκουριασμένα γρανάζια στο κεφάλι μας ώστε να αρχίσουν να γυρνούν στο εδώ και στο τώρα, με αναπάντεχα καμιά φορά αποτελέσματα.

Μια φοιτήτρια είχε ρωτήσει: «Κι αν επαναλαμβάνω συνεχώς αυτή την ερώτηση και μου γίνει εμμονή;» Μα, είμαστε εμμονικοί με τόσο πολλά μέσα στην μέρα μας — και πιο μεγάλη εμμονή από το να αποφεύγεις να βρεις ποιος είσαι δεν υπάρχει. Κι αυτό είναι κάτι που το κάνουμε όλοι μας, καθημερινά. Πολλοί, για ολόκληρη τη ζωή τους. Για παράδειγμα, μας αρέσει να κυνηγάμε όλα εκείνα που φανταζόμαστε πως είναι καλό να κάνουμε και να έχουμε, και να τρέχουμε λαχανιασμένοι διαρκώς από πίσω τους. Αλλά αν κάνουμε πράγματα χωρίς να είμαστε… τότε «ποιοι είμαστε;»

Οι περισσότεροι απαντούν στην αρχική, απλή ερώτηση, εκείνο το «Ποιος είμαι;», περιγράφοντας απλώς τον εαυτό τους με βάση το όνομα, τον χαρακτήρα τους, τις σχέσεις τους, την κοινωνική, οικονομική, επαγγελματική και ιδεολογική τους καταγωγή. Είναι σωστά όλα αυτά… αλλά δεν παύουν να είναι κάπως επιδερμικά, φανερά και προφανή — συμβατικά.

Αφήστε τα λοιπόν ένα-ένα στην άκρη και αναρωτηθείτε ξανά: «Ποιος είμαι;» Με έκπληξη, με απορία, με θαυμασμό, θα δείτε πως σιγά-σιγά θα αρχίσουν να βγαίνουν από μέσα σας και άλλες απαντήσεις: διαφορετικές, γεμάτες απορία και αμφιβολία. Είναι κάτι βαθύ και πολύ προσωπικό όλο αυτό, που δεν μπορεί να περιγραφεί με λόγια, αλλά μονάχα να βιωθεί κάθε φορά: είναι μια μικρή αποκάλυψη, μια σχεδόν χειροπιαστή εμπειρία που σε γεμίζει ζεστασιά και δέος.

* * *

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΗΣ ΗΜΕΡΑΣ

Daniele Mencarelli, «Ζητείται σωτηρία» (μετάφραση Δήμητρα Δότση, Εκδόσεις Ίκαρος)

Ένα πολύ ιδιαίτερο autofiction, που μας παρέσυρε στην ανάγνωσή του σαν να αφορούσαν, όλα αυτά, εμάς τούς ίδιους. Κι ας είναι κάτι τόσο μα τόσο προσωπικό. Δεν θα πούμε άλλα — θα σας προτρέψουμε απλώς να το διαβάσετε, και θα δώσουμε αμέσως τον λόγο στη μεταφράστριά του, την εξαιρετική Δήμητρα Δότση, που από τα χέρια της έχουν περάσει τόσοι και τόσοι Ιταλοί συγγραφείς. Την ευχαριστούμε πολύ! Νά λοιπόν τι μας είπε:

«Πώς γίνεται να μην καταλαβαίνει κανείς ότι είμαστε σαν φτερό στον άνεμο; Μια ριπή του ανέμου φτάνει για να μας πάρει και να μας σηκώσει». Αυτή την ευθραυστότητα του ανθρώπινου μυαλού, που σαν φτερό μπορεί ανά πάσα στιγμή να ταρακουνήσει ο άνεμος της καθημερινότητας, περιγράφει ο Ντανιέλε, ο ήρωας του «Ζητείται σωτηρία», που τυγχάνει να είναι ο ίδιος ο συγγραφέας.

Προτού η αυτομυθοπλασία γίνει τόσο δημοφιλές είδος στην Ιταλία, το 2020 ο Ντανιέλε Μενκαρέλι έγραψε για τα βιώματά του: για τις επτά ημέρες ακούσιας νοσηλείας που πέρασε σε ηλικία είκοσι χρονών σε μια ψυχιατρική κλινική, έπειτα από μια έκρηξη θυμού και βίας. Απογυμνώνοντας τον ψυχισμό του με έναν ειλικρινή, βαθιά συναισθηματικό και εκλεπτυσμένο λόγο, αναζητά την έννοια της λέξης «φυσιολογικός», «κανονικός», και βρίσκει παρηγοριά, αγάπη και τρυφερότητα στη συναναστροφή του με τους «πέντε τρελούς» του θαλάμου του. Η συγκατοίκηση στους σκοτεινούς θαλάμους του δικού του αλλά και του δικού τους μυαλού, είναι καταλυτική στον δρόμο του προς τη σωτηρία.

Αυτό ακριβώς είναι που διαφοροποιεί τον Μενκαρέλι από τους υπόλοιπους συγγραφείς που καταπιάνονται με το autofiction: αφηγείται τον εαυτό του μέσα από τη σχέση του με τους άλλους. Τοποθετεί έναν καθρέφτη μπροστά του για να αντικρίσει καλύτερα τον κόσμο που τον περιβάλλει. Έναν κόσμο από «αόρατους», από ανθρώπους που οι περισσότεροι από εμάς δεν έχουμε συνηθίσει να παρατηρούμε, καθώς βρίσκονται συνήθως εκτός του πεδίου της δικής μας οπτικής.

Μπορεί ο Μενκαρέλι να ασχολείται τα τελευταία χρόνια με την πεζογραφία, όμως πρωτίστως είναι ποιητής. Μεγαλωμένος σε ένα ταπεινό περιβάλλον στην περιφέρεια της Ρώμης, σ’ ένα σπίτι όπου δεν υπήρχαν βιβλία παρά μόνο εγκυκλοπαίδειες, βρέθηκε αντιμέτωπος σε νεαρή ηλικία με τις εξαρτήσεις, την ψυχική ασθένεια και τη σκληρότητα της ύπαρξης. Μέσα σε όλο αυτόν τον προσωπικό του ζόφο είχε πάντα ένα στήριγμα: την ποίηση.

Στο «Ζητείται σωτηρία», το δεύτερο μυθιστόρημά του, η πρόζα του είναι ευθύβολη, ειλικρινής, απλή και συγχρόνως βαθιά, χωρίς ίχνος φιοριτούρας, ρητορισμού ή διδακτισμού, μα και ταυτόχρονα βαθύτατα λυρική. Ο λυρισμός για τον Μενκαρέλι είναι «μια πράξη απογύμνωσης και ουσιαστικής επιστροφής στην απλότητα». Και η απλότητα αυτή, χάρη στην οποία κατάφερε να καταστήσει το προσωπικό του στοιχείο σε οικουμενικό, συνεχίζει να γοητεύει το αναγνωστικό κοινό ανά τον κόσμο. Δεν είναι τυχαίο που, από τότε που το «Ζητείται σωτηρία» πρωτοκυκλοφόρησε στην Ιταλία, είναι από τα βιβλία που συζητιούνται και πωλούνται κάθε χρόνο στις ξένες εκδοτικές αγορές, στη Διεθνή Έκθεση Βιβλίου της Φρανκφούρτης.

• Διαβάστε ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα από το βιβλίο:

Πολύ θα ήθελα να πω στη μητέρα μου αυτό που πραγματικά χρειάζομαι, το ίδιο πράγμα μια ζωή, από τότε που ήρθα σε τούτο τον κόσμο κι έβγαλα την πρώτη μου κραυγή. Αυτό που θέλω εδώ και τόσο καιρό δεν ήταν εύκολο να ειπωθεί, προσπαθούσα να το εξηγήσω με περίπλοκες έννοιες, αυτά τα πρώτα είκοσι χρόνια της ζωής μου τα πέρασα ψάχνοντας να βρω τις κατάλληλες λέξεις για να το περιγράψω. Και χρησιμοποίησα πολλές λέξεις, πάρα πολλές, ώσπου κατάλαβα ότι έπρεπε να συνεχίσω αντίστροφα, κάθε μέρα άρχισα να αφαιρώ από μία, τη λιγότερη χρήσιμη, την πιο περιττή. Σιγά σιγά τις έκοβα, τις κουτσούρευα, ώσπου έφτασα σε μία και μόνο λέξη. Μια λέξη για να πω αυτό που θέλω πραγματικά, αυτό που κουβαλάω μέσα από τότε που γεννήθηκα, ή μάλλον προτού καν γεννηθώ, αυτό που με ακολουθεί σαν σκιά, κολλημένη πάντα δίπλα μου. Σωτηρία. Αυτή τη λέξη δεν τη λέω σε κανέναν παρά μόνο στον εαυτό μου. Να την όμως πάλι, και μαζί με αυτή το νόημά της, πιο μεγάλο κι απ’ τον θάνατο.

• Νά και το οπισθόφυλλο:

Ο εικοσάχρονος Ντανιέλε ξυπνά τρομαγμένος σε έναν νοσοκομειακό θάλαμο περιτριγυρισμένος από αγνώστους. Σιγά σιγά, οι αναμνήσεις της προηγούμενης νύχτας επιστρέφουν στο μυαλό του. Μια έκρηξη βίας, που παραλίγο να τραυματίσει ανεπανόρθωτα τον ίδιο και την οικογένειά του, τον έχει οδηγήσει σε μία εβδομάδα ακούσιας νοσηλείας στην ψυχιατρική πτέρυγα ενός νοσοκομείου. Με καθηλωτικό ρεαλισμό και εκπληκτική συναισθηματική δύναμη, αντλώντας από τη δική του εμπειρία με την ψυχική ασθένεια, ο Mencarelli καταγράφει την παραμονή του Ντανιέλε στο νοσοκομείο, καθώς παλεύει με το προσωπικό του σκοτάδι. Συνοδοιπόροι στο ταξίδι του οι υπόλοιποι ασθενείς του θαλάμου, λυγισμένοι κι εκείνοι από το αβάσταχτο της ζωής. Μια σπαρακτική και αλησμόνητη ιστορία, που αμφισβητεί την αντίληψή μας περί κανονικότητας και εξυμνεί τη σωτήρια δύναμη της αλληλεγγύης και της ενσυναίσθησης. Στο μυθιστόρημα βασίστηκε η ομότιτλη σειρά του Netflix.

• Δύο λόγια για τον συγγραφέα:

Ο Daniele Mencarelli (Ντανιέλε Μενκαρέλι) γεννήθηκε στη Ρώμη το 1974. Είναι ποιητής και συγγραφέας. Αρθρογραφεί συστηματικά σε μεγάλες ιταλικές εφημερίδες και περιοδικά. Στον χώρο της ποίησης πρωτοεμφανίστηκε το 1997 και θεωρείται ένας από τους κορυφαίους ποιητές της γενιάς του. Το 2018 κυκλοφόρησε το πρώτο του μυθιστόρημα «La casa degli sguardi» (βραβείο Volponi, βραβείο Severino Cesari, βραβείο John Fante πρωτοεμφανιζόμενου συγγραφέα), το οποίο γνώρισε μεγάλη επιτυχία στην Ιταλία και πρόσφατα γυρίστηκε σε ταινία. Ακολούθησε το 2019 η ανθολογία ποιημάτων «Tempo circolare», ενώ το 2020 εκδόθηκε το πολυσυζητημένο «Ζητείται σωτηρία» (βραβείο Strega Giovani 2020), το οποίο πρόκειται να μεταφραστεί σε 15 χώρες. Το 2021 κυκλοφόρησε το «Sempre tornare» (βραβείο Flaiano), με το οποίο ολοκληρώθηκε η άτυπη αυτοβιογραφική τριλογία του. Το 2023 και το 2024 εκδόθηκαν αντίστοιχα τα μυθιστορήματά του «Fame d’aria» και «Brucia l’origine».

Βρείτε το εδώ, ή στο βιβλιοπωλείο της γειτονιάς σας, ή όπου αλλού σάς αρέσει να προμηθεύεστε τα βιβλία σας.

* * *

Το Ημερολόγιο κυκλοφορεί τρεις φορές την εβδομάδα: κάθε Σάββατο, κάθε Κυριακή, και κάθε Τετάρτη. Στείλτε μας μέιλ αν θέλετε κάτι — οτιδήποτε. Σας ευχαριστούμε πολύ.