Είναι όλες οι γυναίκες μάγισσες;

Το Ημερολόγιο σήμερα είναι —βέβαια— μονοθεματικό. Παρακάτω λοιπόν θα διαβάσετε τη συζήτηση που κάναμε με την αγαπημένη φίλη και συνάδελφο Σαπφώ Καρδιακού, μια φεμινίστρια με γνώση, λόγο και άποψη, με αφορμή ένα ντοκιμαντέρ που είδαμε. Προκαταβολικά να πω ότι θα το ξανακάνουμε αυτό και με άλλες ευκαιρίες, γιατί η διαδικασία άρεσε και στους δυο μας. Για την ώρα, την ευχαριστώ τρομερά. Και εσάς που θα βρείτε τον χρόνο να το διαβάσετε.

* * *

Κ.Α.: Λοιπόν, Σαπφώ, είδαμε ο καθένας μας στο σπίτι του το «Witches» της Elizabeth Sankey στο Mubi, μας άρεσε, και λέμε να τα πούμε τώρα εδώ για το Ημερολόγιο. Βασικά, θα σου κάνω εγώ μερικές ερωτήσεις, κι εσύ αν θες θα μου απαντάς. Πρώτα όμως να σου πω το εξής. Ότι αυτό που ήξερα μέχρι τώρα εγώ ήταν ότι οι γυναίκες που οι άντρες σκότωναν τον Μεσαίωνα σαν μάγισσες ήταν γυναίκες που ξέφευγαν από τις νόρμες της εποχής, με μια λέξη επαναστάτριες ή φεμινίστριες ας πούμε. Δεν τους ένοιαζε να δείχνουν σημάδια επαφής με τον… διάβολο, αυτά ήταν ανοησίες που έλεγαν στον κοσμάκη.

Σ.Κ.: Κυριάκο, μέχρι τώρα δεν έχω βρει λόγο να σου πω όχι. Θέλω να απαντήσω στις ερωτήσεις σου γιατί ξέρεις πως δεν έχω καλύτερο από το να μιλάω για ταινίες, σειρές, βιβλία, κλπ. Όντως, μέχρι και πριν πενήντα, εξήντα χρόνια σκεφτόμασταν αλλιώς τις μάγισσες αλλά όσο ερχόμαστε στην εποχή μας, αλλάζουν οι ερμηνείες ντοκουμέντων. Φτάσαμε εδώ κυρίως λόγω της αναθεώρησης ιστορικών πηγών και, ελπίζω να μου δώσεις λίγα λεπτά να εξηγήσω γιατί σήμερα όλο και συχνότερα ερχόμαστε αντιμέτωποι με την αμφισβήτηση τού παρελθόντος και όσων γνωρίζαμε μέχρι τώρα.

Από το τέλος τού 20ού αιώνα το ενδιαφέρον μετακινήθηκε από την πατροπαράδοτη (το πρώτο συνθετικό είναι πολύ χρήσιμο εδώ) καταγραφή τής Ιστορίας προς την αναθεώρησή της από τις «μειονότητες». Μετά τη δεκαετία του 1960, γυναίκες ιστορικοί συνειδητοποίησαν ότι τα γεγονότα όπως τα διδάσκονταν μέχρι τότε παρέλειπαν ή απέκρυπταν περιστατικά, αφαιρούσαν σημαντικά πρόσωπα από το προσκήνιο — γενικά, η Ιστορία δεν ήταν όσο αντικειμενική προσπαθούσε να τις πείσει το Σύστημα. Έτσι, ξεπήδησε μία γενιά επιστημόνων, στην πλειονότητά τους γυναικών, που αφιερώθηκε στο feminist history, δηλαδή στη δεύτερη ανάγνωση της Ιστορίας με γυναικεία οπτική. Ανασύρθηκαν από το χρονοντούλαπο οι γυναίκες που διαμόρφωσαν τον παγκόσμιο πολιτισμό αλλά παραλείφθηκαν, διαγράφηκαν ή ξεχάστηκαν.

Στερεοτυπικά, η μάγισσα με τη μορφή που τη γνωρίζουμε οι περισσότεροι, συμβολίζει κάτι μοχθηρό. Στα παραμύθια, η (πάντοτε κακιά) μάγισσα ζει σε αφιλόξενα δάση, σε σκοτεινά κάστρα ή σε απειλητικές στην όψη καλύβες, είναι δύσμορφη και αποκρουστική ως επί το πλείστον, ο στόχος της είναι να βλάψει, να εκμεταλλευτεί, να θανατώσει τους «καλούς».

Γιατί; Μέχρι τον 15ο αιώνα, γυναίκες που βρέθηκαν μόνες μετά από χηρεία ή θανάτους στην οικογένεια, έπρεπε να βρουν απασχόληση με εισόδημα. Δηλαδή, έχουμε ελεύθερες κατά τα δεδομένα τής εποχής γυναίκες που κερδίζουν τα προς το ζην, μακριά από την παραδοσιακή εικόνα της παντρεμένης. Πηγές δείχνουν ότι οι γείτονές τους ενοχλούνταν και σκαρφίζονταν «δαιμονικές» ιδιότητες για να τις καταδώσουν και να τις ξεφορτωθούν. Στις κοινότητες του Μεσαίωνα υπήρχαν «ειδικοί» με γνώσεις πάνω στις θεραπευτικές ιδιότητες των βοτάνων και σε πρακτικές ανακούφισης, στη μαιευτική και στη φροντίδα λεχώνας και παιδιού. Οι θεραπευτές ήταν γυναίκες και άντρες: στη βόρεια και κεντρική Ευρώπη, όπου επικεντρώνεται η ταινία, περισσότερες γυναίκες.

Η δαιμονοποίηση των «μαγισσών» χαρακτηρίζεται και από την εμπλοκή της Εκκλησίας. Το 1486 δύο μοναχοί έγραψαν ένα best seller, το «Σφυρί των Μαγισσών» («Malleus Maleficarum»), με «ομολογίες» από υποτιθέμενες μάγισσες στις «ανακρίσεις» που διεξήγαγαν οι ίδιοι σε Γερμανία και Ελβετία, μαζί με τις δικές τους εξηγήσεις σχετικά με τη φύση των μαγισσών. Τα επιχειρήματά τους συνοψίζονται στην αγνότητα, όπως την κηρύττει η Εκκλησία μέσω της Παρθένου Μαρίας: όποια γυναίκα δεν είναι αγνή (δηλαδή είναι σεξουαλικά ενεργή εκτός γάμου, αν θέλουμε να διαβάσουμε ανάμεσα στις αράδες) είναι πλανεύτρα, στοχεύει στη διαφθορά τού άντρα, είναι μάγισσα, συνουσιάζεται πρόθυμα με τον Σατανά.

Επιπλέον, το κυνήγι μαγισσών στη μεσαιωνική Ευρώπη στόχευε στην καταδίκη γυναικών με την ιδιότητα της μαίας στις τοπικές κοινωνίες. Λόγω της Εκκλησίας και του δόγματος του προπατορικού αμαρτήματος, τα βότανα που χρησιμοποιούνταν στον τοκετό για την ανακούφιση της μητέρας θεωρήθηκαν «μάγια» και ασέβεια προς έναν Θεό που επέβαλλε τον πόνο στις «απογόνους τής Εύας».

Για να το πούμε απλά, οι θεραπεύτριες χαλούσαν την πιάτσα, κοινωνικά και οικονομικά. Έπρεπε να φύγουν από τη μέση.

Μπορείς να πιστέψεις ότι η Καθολική Εκκλησία εδέησε να εγκρίνει τη χρήση αναλγητικών κατά τον τοκετό μόλις το… 1956; Θα ρωτήσεις, ποιος νοιάστηκε; Και όμως, οι ενοχές και η ντροπή των γυναικών θεμελίωσαν τα επικρατέστερα θρησκευτικά συστήματα. Εν ολίγοις, οι μάγισσες διώκονταν από τον μισογυνισμό και την εξουσία τής Καθολικής Εκκλησίας, γιατί τα αντρικά μοναστήρια λειτουργούσαν ως εκπαιδευτικά ιδρύματα και νοσοκομεία εκείνη την εποχή. Τα γυναικεία μοναστήρια παρείχαν θεωρητικές γνώσεις σε πλούσιες κορασίδες. Οι γυναίκες χωρίς περιουσία δεν είχαν εύκολη πρόσβαση στη μόρφωση. Συν τοις άλλοις, η επιρροή τής Εκκλησίας στην ακαδημαϊκή εκπαίδευση δεν άφηνε περιθώρια εναλλακτικών πρακτικών.

Για να το πούμε απλά, οι θεραπεύτριες χαλούσαν την πιάτσα, κοινωνικά και οικονομικά. Έπρεπε να φύγουν από τη μέση.

Κ.Α.: Στο «Witches» όμως έχουμε κάτι άλλο. Έχουμε μάγισσες με μεγάλες κρίσεις αυτού που λέμε επιλόχεια κατάθλιψη. Μια κατάσταση κατά την οποία οι νέες μητέρες μοιάζουν πράγματι κυριευμένες από τον Σατανά. Δεν θέλουν τα παιδιά τους, δεν θέλουν κανέναν, βλέπουν τέρατα κλπ. Υπάρχει κάποια διάσταση απόψεων εδώ; Μεταξύ του ντοκιμαντέρ και αυτό που θυμόμουν εγώ και μας εξήγησες παραπάνω;

Στο «Witches» η 33χρονη σκηνοθέτρια Elisabeth Sankey παίρνει αφορμή από τη δική της βουτιά στα βαθιά νερά τής επιλόχειας ψύχωσης. Ερευνά πώς η ρητορική τής θρησκείας ασκεί διαχρονική επιρροή στην Ιατρική και την Ιστορία, με πολύ προσιτό τρόπο, μέσα από καταθέσεις γυναικών. Ξεκινά με στιγμιότυπα ταινιών όπου βλέπουμε τις μητέρες σύμφωνα με τις στερεοτυπικές ταυτότητες που επιτρέπεται να υιοθετήσουν υπό τις οδηγίες της πατριαρχίας. Και, μετά από δεύτερη και τρίτη ανάγνωση με φρέσκια ματιά, αναδεικνύεται ένα ιστορικό παραλειπόμενο: τα ψυχικά νοσήματα των γυναικών.

Οι καταθέσεις των «μαγισσών» μπροστά στην Ιερά Εξέταση, λίγο πριν την κρεμάλα ή την πυρά, διαβάστηκαν από επιστήμονες (γυναίκες) της εποχής μας, οι οποίες βρήκαν ομοιότητες στις περιγραφές με συμπτώματα κατάθλιψης και ψύχωσης, οδηγώντας στα συμπεράσματα τού ντοκιμαντέρ: υπάρχει μεγάλη πιθανότητα, οι μάγισσες που επηρεάζονταν από οράματα με διαβολικές μορφές να έπασχαν από —επιλόχειες— ψυχικές παθήσεις. Λόγω, όμως, της ελλιπούς έρευνας πάνω στο γυναικείο σώμα και στη γυναικεία ψυχολογία από την Ιατρική, οι πιο πάνω ερμηνείες δεν ήταν εφικτές μέχρι τώρα.

Κ.Α.: Οκέι. Λοιπόν, πες μου κάτι άλλο. Θέλω να μιλήσουμε γι’ αυτό που θίγεται συνεχώς στην ταινία. Για τα πρότυπα. Υπάρχει κάποια πολύ συγκεκριμένη εικόνα για τις γυναίκες που πρόκειται να γεννήσουν ή που μόλις γέννησαν. Πρέπει να είναι έτσι, και όχι αλλιώς. Υπάρχουν ακόμα και συγκεκριμένες προσδοκίες από τη μεριά πολλών νέων μανάδων: Πρέπει να είμαι έτσι, και όχι αλλιώς. Εξ ου και, όταν κάποιες γυναίκες δεν ανταποκρίνονται σε αυτά τα πρότυπα, για τον ένα ή τον άλλο λόγο, υπάρχει αφενός μια κατακραυγή από την οικογένεια, την κοινωνία κλπ., αλλά και ένα αίσθημα ντροπής και ενοχών από τη μεριά της γυναίκας που «δεν τα κατάφερε», που διαφέρει.

Σ.Κ.: Οι προσδοκίες των άλλων είναι η κατάρα τής γυναικείας ύπαρξης, Κυριάκο. Από τη μέρα που γεννιόμαστε μας ανατίθενται ρόλοι που πρέπει να φέρουμε εις πέρας φυσικά και αβίαστα, διαφορετικά προκαλούμε ανησυχία και ξεβολεύουμε εφησυχασμένες συνειδήσεις. Ας πιάσουμε ένα παλιό παράδειγμα, τη Μήδεια, για να συνεχίσουμε τη σύνδεση με τις μάγισσες.

Στην εκδοχή του Ευριπίδη η Μήδεια ήταν ποθητή όσο εξυπηρετούσε τα συμφέροντα του άντρα της, του Ιάσωνα. Όσο χρησιμοποιούσε τις «μαγικές» της ικανότητες για να του σώσει τη ζωή και να του ανοίξει τον δρόμο προς την καταξίωση, εκείνος τής έταζε τα σύμβολα στάτους μίας γυναίκας: έρωτα, γάμο. Αργότερα, αφού εκμεταλλεύτηκε τα «ξόρκια» της —αλλά, κυρίως, επειδή μετά από χρόνια, και μετά από τη γέννηση των διαδόχων του, η Μήδεια πέρασε την πρώτη της νιότη και στα μάτια του δεν φαινόταν πια επιθυμητή—, ο ωφελιμιστής Ιάσωνας πάει για άλλα. Βρίσκει νεαρότερη σύζυγο και πασχίζει να ξεφορτωθεί τη βάρβαρη «φαρμακίδα» εφαρμόζοντας μάλιστα, ό,τι σήμερα θα χαρακτηρίζαμε gaslighting. Αν μία απόγονος θεών με γνώσεις μαγείας απορρίπτεται από τον άντρα της και την κοινωνία, πώς θα την παλέψουμε εμείς οι θνητούλες;

Στην ταινία τονίζεται με σπιντάτο μοντάζ η απαίτηση της κοινωνίας απέναντι στη μητέρα να είναι άψογη στην εμφάνιση και στον χαρακτήρα, ελκυστική αλλά μητρική, παθητική, προσηνής, αγνή, καλή μητέρα και καλή σύζυγος, ήσυχη, υπομονετική, ευχαριστημένη και ευτυχισμένη, πειθήνια! Αν φροντίσει τα παραπάνω, αλλά και τα παιδιά της, και τον άντρα της, και τον εαυτό της, και το σπίτι της, δεν θα χαρακτηριστεί ποτέ μάγισσα, γιατί δεν πάει κόντρα στο status quo.

Μην ξεχνάμε πως οι γυναίκες γαλουχούμαστε να κρατούμε τις ισορροπίες προσαρμόζοντας και καταπιέζοντας τον εαυτό μας. Η χώρα χρειάζεται παιδιά για να λυθεί το δημογραφικό: άρα πρέπει να κάνουμε παιδιά. Τα παιδιά χρειάζονται μεν τη μητέρα τους αλλά το υψηλό κόστος ζωής επιβάλλει να βγούμε στην αγορά εργασίας: άρα θα γίνουμε εργαζόμενες μητέρες. Θα αμειβόμαστε φυσικά λιγότερο από τους άντρες (όπως αναφέρεται στον Δείκτη Ισότητας Φύλων 2023), θα κάνουμε περισσότερη απλήρωτη εργασία στη φροντίδα εξαρτώμενων μελών από τους άντρες (έτσι μάς λέει πάλι ο ίδιος Δείκτης), θα κρατιόμαστε σε φόρμα και δεν θα παραμελούμε την εμφάνισή μας γιατί αν φανεί πως μεγαλώνουμε, οι άντρες θα εφαρμόσουν το στρίβειν αλά Ιάσωνας κι εμείς θα μείνουμε στον άσο — ο Δείκτης Ισότητας λέει ότι οι μόνες μητέρες κινδυνεύουν περισσότερο από τους μόνους πατέρες να βρεθούν σε κατάσταση φτώχειας.

Επί χιλιετίες είμαστε το ρευστό υλικό στο καλούπι των απαιτήσεων. Εκείνες που σπάνε το εκμαγείο δείχνουν ότι υπάρχει ο τρόπος να ζήσουμε όπως φανταζόμαστε και ότι, έτσι κι αλλιώς, οικογένεια και κοινωνία θα μας εμφυσήσουν ενοχές όποια πλευρά κι αν διαλέξουμε.

Κ.Α.: Μάλιστα. Ωραία… Το κατάλαβα. Πάμε σε κάτι άλλο. Η Sankey, τώρα, όπως είπες κι εσύ πιο πριν, κάνει αυτή την ταινία επειδή και η ίδια πέρασε όλο αυτό το λούκι, είχε μία επιλόχεια κρίση ψύχωσης που κράτησε πολύ, και που σχεδόν την τρέλανε. Το μυαλό της γεννούσε όλο μία σειρά από σκέψεις κάθε άλλο παρά φυσιολογικές όταν γέννησε τον γιο της, τόσο που ζούσε υπό ένα καθεστώς φόβου που κρατούσε όλο το 24ωρο. Περιγράφει μάλιστα, μιλώντας απευθείας στην κάμερα, τι θεραπεία τής δόθηκε, ποια ήταν τα στάδια που πέρασε, τη θεραπευτική αγωγή που πήρε κλπ. κλπ. Δεν μπορώ να φανταστώ τι μπορεί να σημαίνει για μία γυναίκα που μόλις γέννησε να έχει δολοφονικές σκέψεις για το παιδί της, και πώς τις σκέφτεται μετά, όταν βγαίνει από αυτό το τούνελ…

Σ.Κ.: Ο λόγος που δεν μπορούμε να φανταστούμε όσα περιγράφει η Sankey και οι άλλες γυναίκες του ντοκιμαντέρ είναι ότι ακόμα τα θέματα ψυχικής υγείας θεωρούνται ταμπού, πόσο μάλλον όταν αναφερόμαστε στον αγιοποιημένο ρόλο της μητέρας. Εξαιτίας βαθιά ριζωμένων προκαταλήψεων σχετικά με τη μητρότητα, ξεχνάμε ότι οι μητέρες παραμένουν τρωτοί άνθρωποι μετά τη γέννηση των παιδιών. Μάλιστα, είναι περισσότερο ευάλωτες γιατί η ανατομία τους και οι ορμόνες τους δέχτηκαν σαρωτικές μεταβολές.

Από μελέτες της τελευταίας δεκαπενταετίας γύρω από το φύλο και τη νοσηλεία σε ψυχιατρικές κλινικές, φαίνεται ότι οι γυναίκες νοσηλεύονται περισσότερο εξαιτίας διαταραχών άγχους από τους άντρες. Μια εύκολη αναζήτηση στο Internet δείχνει ότι η κατάθλιψη επηρεάζει διαφορετικά τα φύλα επιβαρύνοντας περισσότερο την ποιότητα ζωής των γυναικών. Μάλιστα, υποστηρίζουν κάποιες έρευνες ότι η διαφορετική επιβάρυνση οφείλεται όχι μόνο σε βιολογικούς παράγοντες αλλά στους ρόλους και τις εμπειρίες των φύλων. Υπάρχουν τεράστιες διαφορές στην κοινωνικοποίηση αντρών και γυναικών — οι απαιτήσεις και οι πιέσεις στις οποίες υπόκεινται οι γυναίκες επιδεινώνουν τις ψυχικές διαταραχές. Πρόσθεσε το ψυχοσωματικό σοκ του τοκετού και τη συνειδητοποίηση της ευθύνης για τη ζωή ενός βρέφους από εδώ και πέρα, και καταλαβαίνεις για ποιο λόγο γυρίστηκε η ταινία.

Κ.Α.: Διάβασα κάπου τη σκηνοθέτρια να λέει πως, όταν ήταν μέσα στην επικράτεια της ψύχωσης, με την ενοχή και την ντροπή να απειλούν να τη λιώσουν, συνειδητοποίησε πως αυτά τα δύο τέρατα, η ενοχή και η ντροπή, δεν γεννήθηκαν τότε, αλλά υπήρχαν από πάντα. Και τελικά όχι μόνο στην ίδια, αλλά στις περισσότερες γυναίκες. Απλώς με την ψύχωση γιγαντώθηκαν. Ουσιαστικά αυτή η συνειδητοποίηση γέννησε την ταινία…

Η ευάλωτη ψυχική κατάσταση της Sankey επιδεινώθηκε γιατί δεν είχε «μπούσουλα» της νέας ζωής που την περίμενε. Πόσο καλά προετοιμασμένες είμαστε για τη μητρότητα; Θυμήσου λίγο την απεικόνιση στις ταινίες: οι γυναίκες στρογγυλεύουν, ακούνε από όλους ότι «λάμπουν» και ότι δεν υπάρχει μεγαλύτερη ευτυχία στη ζωή τους από την απόκτηση παιδιών, ότι θα εκπληρωθεί ο φυσικός σκοπός τους, «όταν θα γίνεις μάνα θα καταλάβεις» — μόνο πρωταγωνίστριες σε ταινία δεν αισθάνονται οι εγκυμονούσες.

Με τι έρχονται όμως αντιμέτωπες στην πραγματικότητα οι μητέρες; Με δραματικές αλλαγές στο σώμα τους, και όχι μόνο εμφανισιακά — αλλάζει η δομή τού σκελετού, επιβαρύνεται η λεκάνη προκαλώντας μέχρι και οσφυαλγία, επιβαρύνονται οι αρθρώσεις, παθαίνουν οίδημα κάτω άκρων, οι πόνοι αυξάνονται όσο η εγκυμοσύνη πλησιάζει στο τέλος. Πρόσθεσε τις «πρωινές ναυτίες», την ορθοστατική υπόταση, τη συχνοουρία, την έντονη κόπωση και υπνηλία, τις κράμπες, την αύξηση των βαθμών μυωπίας, την αιμορραγία των ούλων κι ένα σωρό άλλα. Όσο τα βιώνουν αυτά έρχεται η τραυματική διαδικασία του τοκετού που ελάχιστη σχέση έχει με ό,τι βλέπουμε στις κωμωδίες, με τη μαμά να ξεφυσάει και τον μπαμπά να λιποθυμάει. Η οξεία φάση τοκετού ρίχνει κάτω ακόμα και κομάντο. Πώς το είχε εκφράσει ο Ευριπίδης διά στόματος Μήδειας: «ὡς τρὶς ἂν παρ᾽ ἀσπίδα / στῆναι θέλοιμ᾽ ἂν μᾶλλον ἢ τεκεῖν ἅπαξ»: «τι κάλλιο θα ’χα τρεις να σταθώ φορές πλάι στην ασπίδα / παρά μια και μονάχη να γεννήσω».

Κι αν όλα πάνε καλά και χωρίς επιπλοκές, η νέα μητέρα πρέπει να αφήσει τον εαυτό της σε μια ακρούλα, γιατί η φροντίδα του βρέφους είναι απαιτητική, εικοσιτετράωρη και παράλληλη με τη δική της ίαση. Όσες ψυχικές αντοχές κι αν έχτισε κάποια γυναίκα στη ζωή της, η μητρότητα μπορεί να τις παρασύρει σαν τσουνάμι.

Διάβασα ότι, πάνω-κάτω, η επιλόχεια κατάθλιψη προσβάλλει το 10%-20% των γυναικών και στο 60% των περιπτώσεων αυτών η κατάσταση συνεχίζεται επί εβδομάδες, ακόμα και επί μήνες. Τα στοιχεία λένε πως η επιλόχεια ψύχωση είναι ακόμα βαρύτερη γιατί, εκτός των ψυχικών επιβαρύνσεων στη μητέρα, ευθύνεται για υψηλά ποσοστά μητρικής ή νεογνικής θνησιμότητας. Γιατί παραμένει ταμπού, λοιπόν; Γιατί επιβάλλεται από τα Μέσα και την κοινωνία η ευτυχισμένη εικόνα της εγκύου και αποσιωπώνται τα λιγότερο «γκλάμουρους» χαρακτηριστικά μίας εγκυμοσύνης;

Κ.Α.: «Ερωτηματικά». Ναι… Τώρα, αυτό που μεταμόρφωσε την εμπειρία της Sankey σε κάτι άλλο, σε κάτι πολύ πιο βαθύ και δημιουργικό, δεν ήταν τόσο η γνώση πως τα ίδια παθαίνουν και άλλες γυναίκες, αλλά κυρίως η επαφή με αυτές τις άλλες γυναίκες, το μοίρασμα των εμπειριών τους, οι αμοιβαίες αποκαλύψεις…

Σ.Κ.: Ακριβώς επειδή για χρόνια η Ιατρική διέθετε αργά αντανακλαστικά στα προβλήματα υγείας των γυναικών, και μόλις τις τελευταίες δεκαετίες ξεμυτίζουν πληροφορίες που αγγίζουν ουσιαστικά αυτά τα θέματα, με ένα γύρισμα τής τύχης επιστρέφουμε στις ρίζες: στρεφόμαστε στις σοφότερες γυναίκες, βρίσκουμε τις πιο έμπειρες και συγκεντρωνόμαστε γύρω τους, σχηματίζουμε μικρούς υποστηρικτικούς κύκλους. Όποιο κι αν είναι το πρόβλημα, ιδιαιτέρως όταν δεν θεραπεύεται εύκολα ή καθόλου, η αναγνώριση και η ενσυναίσθηση βοηθάνε. Είμαστε περισσότερο προετοιμασμένες να αντιμετωπίσουμε ό,τι μας βαραίνει αν ξέρουμε ότι με ένα τηλεφώνημα θα βρούμε δύο κουβέντες παρηγοριάς, ένα «σε καταλαβαίνω», «το νιώθω, ξέρω τι περνάς». Ακόμα και όταν η συζήτηση καταλήγει σε αστεία, όταν κάνουμε χιούμορ με την ασθένειά μας, νιώθουμε ελαφρύτερες, λίγο περισσότερο έτοιμες να συνεχίσουμε. Αποκτάς προοπτική.

Κ.Α.: Και νομίζω πως πολύ βασικό για να σωθείς από όλο αυτό είναι να μιλήσεις για τα συμπτώματα της τρέλας σου, για τις ψευδαισθήσεις, την παράνοια και όλα αυτά, με άλλους που τα έχουν πάθει: αυτό το μοίρασμα. Έτσι άλλωστε αντιλαμβάνεσαι και πιο γρήγορα, και πιο αποτελεσματικά, ότι δεν έχεις κάποια ψυχική ασθένεια, αλλά αντίθετα ότι ζεις μέσα στην επικράτεια μιας ψύχωσης ενός πολύ συγκεκριμένου τύπου, του επιλόχειου. Μιας κατάστασης που εμφανίζεται εν μέρει λόγω των ορμονικών αλλαγών και εν μέρει λόγω της εξάντλησης από την εγκυμοσύνη, τον τοκετό, τις πρώτες ημέρες της μητρότητας κλπ. Και μιας κατάστασης βέβαια που εντείνεται από τον φόβο ότι, απλούστατα, θα σου πάρουν το μωρό για να μην του κάνεις κακό.

Σ.Κ.: Είναι πολύ σημαντικό, επίσης, να υποστηρίζονται οι γυναίκες από το σύστημα υγείας. Μετά την εγκυμοσύνη, μετά τον τοκετό, ακόμα και μετά από γυναικολογικές επεμβάσεις, πρέπει να θεσπιστεί υποχρεωτική ψυχολογική υποστήριξη. Οι γυναίκες δεν πρέπει να υποχρεώνονται να βιώσουν μόνες τόσο τραυματικές παρεμβάσεις στο σώμα τους, τόσο ολοκληρωτικές αλλαγές στον ψυχισμό τους με τα σκαμπανεβάσματα των ορμονών και τη νέα κανονικότητα που καλούνται να αντιμετωπίσουν. Άρα, οι επιστήμονες, οι γιατροί πρέπει αρχικά να ακούν τις ασθενείς και να παρεμβαίνουν εξατομικευμένα. Ο φόβος και οι αμφιβολίες οξύνονται σε συνδυασμό με τις ορμονικές αλλαγές — ο εγκέφαλος πριν και μετά την εγκυμοσύνη παρουσιάζει αλλαγές, η επιστροφή στην παλιά ζωή είναι δύσκολη.

Τον Σεπτέμβριο που μας πέρασε δημοσιεύτηκε μία μελέτη από το Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας σχετικά με τις αλλαγές που παρατηρούνται κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης στη νευροανατομία. Είδαν σε πραγματικό χρόνο πως ο εγκέφαλος αλλάζει κάθε εβδομάδα, με κυριότερο χαρακτηριστικό τη μεταβολή τού πάχους της φαιάς ουσίας. Κατέληξαν πως οι αλλαγές αυτές επιμένουν ακόμα και δύο χρόνια μετά την εγκυμοσύνη. Πώς κρεμάμε τόσες απαιτήσεις πάνω στις μητέρες όταν δεν γνωρίζουμε πώς λειτουργεί ο εγκέφαλός τους;

Κ.Α.: Πάμε λίγο πίσω στις μάγισσες, αν θέλεις. Οι μάγισσες συμβολίζουν και αναπαριστούν, εν πολλοίς, τη δύναμη της γυναικείας φύσης, μια δύναμη που έχει πολύ βαθιές ρίζες μέσα στη γη, στο χώμα, στη φύση. Σε αντίθεση ίσως με την αντρική δύναμη, που έχει να κάνει πιο πολύ με την κοινωνία, τους νόμους, τη θρησκεία κλπ. Τώρα, μολονότι η εικόνα που έχουμε για τις μάγισσες σ’ αυτό που λέμε pop culture είναι κοινή, οι μεν άντρες τη χρησιμοποιούν, ή έστω τη χρησιμοποιούσαν, για κολασμό των γυναικών, οι δε γυναίκες σαν ένα σύμβολο ισχύος. Μάλιστα, στην εποχή μας είναι πάρα μα πάρα πολλά τα νεαρά κορίτσια που λένε, «Ναι, θέλω να είμαι μάγισσα». Κάθε χρόνο βγαίνουν εκατοντάδες μυθιστορήματα ΥΑ λογοτεχνίας με τέτοιες ηρωίδες. Μήπως σήμερα, αυτή τη στιγμή, χρειαζόμαστε τις μάγισσες περισσότερο από ποτέ; Μιλώ κυρίως για την Αμερική, με τον Τραμπ κλπ., αλλά τελικά όχι μόνο για την Αμερική. Έχει κανείς την αίσθηση ότι τα δικαιώματα των γυναικών σταδιακά αφαιρούνται σε όλο τον κόσμο.

Σ.Κ.: Μιλάμε κυρίως για την Αμερική αλλά μιλάμε για το Αφγανιστάν, επίσης. Μιλάμε για το Ιράν και τη Σαουδική Αραβία. Όπου κυβερνά ο υπέρ-συντηρητισμός και το θρησκευτικό κράτος, όπου έχουμε δαιμονοποίηση των γυναικών, και την εξίσωσή τους με την αμαρτία.

Όπως είπες, οι μάγισσες λειτουργούν σαν «σύμβολα» για κάποιες γυναίκες. Στην ποπ κουλτούρα οι συμβολισμοί είναι επιλεκτικά απλοποιημένοι, κρατούν τα χαρακτηριστικά που ωφελούν τον σκοπό μας. Εφόσον επικράτησε ότι οι μάγισσες με τον τρόπο ζωής τους ήταν αυτάρκεις, είχαν ιδιαίτερες δεξιότητες και προκαλούσαν τα συντηρητικά ήθη, ναι, γιατί να μην το υιοθετήσουν γυναίκες καταπιεσμένες και απαξιωμένες από το κράτος; Αν μιλάμε για τα νεανικά μυθιστορήματα με fantasy θέματα και ηρωίδες με υπερφυσικά «μαγικά» χαρίσματα, οι λόγοι δημοφιλίας είναι περισσότεροι. Οι έφηβοι και οι νεαροί ενήλικες βρίσκουν περισσότερο ενδιαφέρον ένα φανταστικό σύμπαν, μια εναλλακτική οπτική της πραγματικότητας όπου οι ήρωες αλλάζουν τη μοίρα τους με τις δυνάμεις τους, από την καταπιεστική πραγματικότητα με τους περιορισμούς γονέων και σχολείου. Αν επικρατούν τυχόν αντιδημοκρατικές νομοθεσίες —ας πούμε η απαγόρευση των αμβλώσεων και ο έλεγχος πρόσβασης σε αντισυλληπτικές μεθόδους, όπως λίγο-πολύ εξήγγειλε η διάδοχη κυβέρνηση των ΗΠΑ—, η ανάγκη για απόδραση γίνεται πιο έντονη.

Μπορεί τα τελετουργικά των μαγισσών να προσφέρουν κάποια ανακούφιση από την απαιτητική εποχή μας, μπορεί η εντύπωση ότι διατηρούν κάποιο έλεγχο μέσω των κανόνων της «μαγείας», όταν όλα μεταβάλλονται γύρω μας με μεγάλη ταχύτητα, να φέρνει λίγη αυτοπεποίθηση. Ίσως, η κοινότητα των μαγισσών έχει τις ιδιότητες των κύκλων γυναικών που αναφέραμε πιο πάνω.

Κ.Α.: Μια και μιλάμε για τη δύναμη των γυναικών, ας πούμε και κάτι άλλο, που δεν το ξέρω καλά: είναι το Κίνημα 4Β (όχι γέννα, όχι γάμος, όχι σεξ, όχι ραντεβού) ένα νέο σύμβολο ισχύος;

Σ.Κ.: Είναι άλλη μία κίνηση των ετερόφυλων γυναικών να ανακτήσουν τον έλεγχο. Η αποχή από τις σχέσεις με άντρες και τα συνεπακόλουθα (δεσμός, σεξ, γάμος, εγκυμοσύνη) δίνει στις γυναίκες την αυτονομία που στερούνται ακόμα και σε αναπτυγμένες χώρες. Μέσα σε 48 ώρες από την επικράτηση του Ντόναλντ Τραμπ στις εθνικές εκλογές των ΗΠΑ έγιναν πεντακόσιες χιλιάδες αναζητήσεις τού όρου «4B movement» στο Google. Για εβδομάδες, κάτω από αναρτήσεις σχετικές με τις εξαγγελίες Τραμπ στα social media εκατοντάδες Αμερικανίδες όχι μόνο έγραφαν ότι θα ζούσαν σύμφωνα με τις αρχές τού 4B, αλλά σκέφτονταν σοβαρά να προγραμματίσουν επέμβαση αφαίρεσης των αναπαραγωγικών τους οργάνων. Πανικοβλημένες στην προοπτική να αιμορραγήσουν μέχρι θανάτου έξω από κλινικές επειδή ο νόμος θα απαγορεύει στους γιατρούς να κάνουν οτιδήποτε μοιάζει με τερματισμό εγκυμοσύνης, είναι διατεθειμένες να υποστούν σοβαρά χειρουργεία που θα αλλάξουν το σώμα και τη ζωή τους για πάντα.

Το μποϊκοτάζ στους άντρες φαίνεται μία λύση, αν συνυπολογίσουμε τις αντιδράσεις αρσενικών τραμπικών το ίδιο διάστημα. Το Ινστιτούτο Στρατηγικού Διαλόγου παρατήρησε αύξηση μισογυνικού περιεχομένου από τα τέλη Οκτωβρίου σε πλατφόρμες όπως τα Χ και Reddit, σε φόρουμ, blog και στο YouTube, με αποκορύφωμα την επομένη των αποτελεσμάτων: το σλόγκαν που ανέβασε εθνικιστής αρνητής τού Ολοκαυτώματος στο Χ («your body my choice») αναπαράχθηκε χιλιάδες φορές όχι μόνο στα ΜΚΔ αλλά και σε μηνύματα προς γυναίκες, εντός και εκτός εφαρμογών. Τι άλλο πρέπει να υποστούν οι γυναίκες πριν πάρουν την κατάσταση στα χέρια τους;

Κ.Α.: Βλέπουμε ασύλληπτα πράγματα. Οι άντρες κάνουν ό,τι μπορούν για να ελέγξουν πότε και πώς θα μεγαλώνει έναν καινούργιο άνθρωπο μέσα της μια γυναίκα, και τι θα μπορεί να κάνει με αυτόν. Επανέρχονται νόμοι που ίσχυαν πολύ παλιά, προαναγγέλλοντας έναν νέο Μεσαίωνα, αλά Μάργκαρετ Άτγουντ. Σχεδόν, θα έλεγε κανείς, αυτό που λέμε «πατριαρχία» τρελαίνεται που δεν μπορεί να ελέγξει τι συμβαίνει ΜΕΣΑ στο γυναικείο σώμα, και κάνει ό,τι μπορεί για να βάλει χέρι κι εκεί, δεν ξέρω.

Σ.Κ.: Ναι, τι; [Γέλια] Το είπες όπως συμβαίνει: νέος Μεσαίωνας. Παρ’ όλα αυτά, θα έλεγε κανείς πως δεν φύγαμε από εποχές που στις γυναίκες επιτρεπόταν το σεξ μόνο για αναπαραγωγή, όχι για ευχαρίστηση, γιατί δεν γίνεται να κάνουμε τα στραβά μάτια στις κλειτοριδεκτομές, π.χ., οι οποίες πραγματοποιούνται κατά χιλιάδες στην αφρικανική ήπειρο. Ή στα πλυντήρια της Μαγδαληνής, αυτό τον επαίσχυντο θεσμό της καθολικής Ιρλανδίας που επιτέλους σταμάτησε ούτε τριάντα χρόνια πριν.

Πρακτικά, απομακρυνθήκαμε λίγα βήματα από τον Μεσαίωνα και θα σου δώσω ένα παράδειγμα όπως το συναντάω συχνά. Κάθε τόσο δημοσιεύονται άρθρα με αναφορές στην υπογεννητικότητα της χώρας μας και, πριν προλάβει να κλείσει ώρα, τα σχόλια των αναγνωστών με μεταφέρουν σε άλλους καιρούς: Φταίνε οι γυναίκες που δεν στρώνονται να γεννήσουν γιατί θέλουν να δουλεύουν, γιατί θέλουν καριέρα, θέλουν να κάνουν σεξ και όχι σχέσεις, θέλουν διασκέδαση και όχι δέσμευση. Γενικά, φταίνε οι γυναίκες. Γιατί να μη θέλουν καριέρα και διασκέδαση και ελεύθερο σεξ; Ποιο Σύνταγμα υποχρεώνει τον μισό πληθυσμό τής χώρας να μη ζει τη ζωή του όπως τη φαντάστηκε;

Πριν χρόνια είχα διαβάσει για μία έρευνα πάνω στη σχέση του γυναικείου οργασμού με τον εγκέφαλο. Συγκεκριμένα, ο εγκεφαλικός φλοιός των γυναικών (το κέντρο της λογικής και της ανάλυσης, της επαγρύπνησης) «ησυχάζει» κατά τη σεξουαλική ευχαρίστηση γιατί ενεργοποιούνται σημεία σχετικά με το συναίσθημα και τα εξωτερικά ερεθίσματα. Αν το συσχετίσεις με όσα είπαμε πριν, με τις ενοχές που εμφυτεύονται στις γυναίκες σε σχέση με τη σεξουαλικότητα και την αναπαραγωγή, θα ανακαλύπτεις κάθε μέρα πόσο λίγο απέχουμε από τον σκοταδισμό.

Κ.Α.: Στενάχωρα πράγματα… Τέλος πάντων. Να κλείσουμε ίσως αν θέλεις ξανά με κάτι που αναφέρθηκε και πριν: με τις γυναικείες κοινότητες που μπορούν και πρέπει να αλληλοϋποστηρίζονται και να συζητούν, να αποκαλύπτουν τα προβλήματα, τις δυσκολίες και τις θυσίες που κάνουν. Είναι πολύ θεραπευτικό νομίζω αυτό. Και φάνηκε πολύ και στο ντοκιμαντέρ.

Σ.Κ.: Κυριάκο, όσο μεγαλώνω και υποτίθεται «πήζει το μυαλό», όπως λέει η μητέρα μου, καταλαβαίνω ότι το καλύτερο δώρο που μπορούν να κάνουν οι νέες γυναίκες στον εαυτό τους είναι να διαλέξουν με προσοχή τον γυναικείο κύκλο τους. Πρέπει να περιστοιχιζόμαστε από υποστηρικτικές φίλες, γυναίκες που ακούν και συμβουλεύουν, και που δέχονται συμβουλές. Επίσης, να επιδιώξουν τη συναναστροφή με μεγαλύτερες. Αν μας διαβάζουν κοπέλες στα 20 και τα 30, τους εύχομαι να βρουν φίλες άνω των 40, άνω των 50! Θα αλλάξει η ζωή τους, θα συζητήσουν θέματα που ίσως δεν γνώριζαν ότι θα συναντήσουν ποτέ, και θα είναι προετοιμασμένες για τις δυσκολίες που τις περιμένουν.

Κ.Α.: Σ’ ευχαριστώ πολύ, Σαπφώ. Να το ξανακάνουμε, αν θέλεις.

Σ.Κ.: Σε ευχαριστώ πάρα πολύ για τη συζήτηση, Κυριάκο. Θα το ξανακάνουμε, όποτε θες.