Βλέποντας τη φωτογραφία του Taras Illia, σκέφτηκα για πολλοστή φορά όλους αυτούς τους καλλιτεχνίσκους, τους συγγραφίσκους, τους θλιβερούς πελταστές της τέχνης, τα μικρά ζοφερά τέρατα που δεν έχουν βρει ΜΙΑ λέξη να πουν για τα δεινά της Ουκρανίας αυτές τις κοντά χίλιες ημέρες της βάρβαρης ρωσικής εισβολής, και μόνο ξέρουν να διαφημίζουν ξεδιάντροπα τα βιβλιαράκια τους, τα εργάκια τους, τα τραγουδάκια τους, τα πραγματάκια τους, τα τσουτσουνάκια τους, ίδιοι με μικρές κακοσχεδιασμένες καρικατούρες του Δήμου Σταρένιου σε εκείνες τις παλιές ταινίες για την Κατοχή. Του γερολαδά.
* * *
Σ’ αυτό τον κόσμο μπορείς να είσαι με την Ουκρανία, με τη Ρωσία, με το Ισραήλ, με τη Χαμάς, με το Κογκό, με τις ΗΠΑ, με το Ιράν, με τη Νέα Ζηλανδία, με όποιον θες. Με τους Κλίνγκον. Ή, μπορείς να μην είσαι με κανέναν, κι όταν απευθύνεσαι στους άλλους, έξω στην αγορά, να τους μιλάς για τις μεγάλες και τις μικρές στιγμές —πες— του νουάρ, ή του ιαπωνικού σινεμά, ή για τον σφυροκέφαλο καρχαρία και το καλλιτεχνικό πατινάζ. Ή για τη μαμά σου. Αλλά όταν ο κόσμος καίγεται κι εσύ απλώς πουλάς την πραμάτεια σου, τότε είσαι ένα σκέτο κάθαρμα.
* * *
Τα ζωάκια μας έχουν τόσο μικρές, ασήμαντες απαιτήσεις, που αν το καλοσκεφτείς θα σε πιάσουνε κλάματα. Και τους νοιάζουν πολύ λίγα, πολύ βασικά πράγματα. Πράγματα, ξανά, σχεδόν ασήμαντα, που δεν τα πιάνει το μάτι σου. Πέρα, εννοώ, από το φαγητό και το νερό που αφορούν όλα τα πλάσματα του κόσμου. Θέλουν, ας πούμε, να ξαπλώσουν τώρα εδώ και μετά εκεί, και όλο αυτό γεμίζει για λίγο το είναι τους· θέλουν να βρουν τον ήλιο και να τον καταπιούν, να αφεθούν στο χάδι του· ή να ξέρουν πως είσαι κι εσύ εκεί, στο δωμάτιο, και πως τίποτε δεν έχει αλλάξει στην κοινή ζωή σας· θέλουν να καταλάβουν αν τα κοίταξες με καλό βλέμμα ή αν ήσουν κάπως θυμωμένος με κάτι που τους ξέφυγε και έκαναν· ή αν θα ξαπλώσετε μαζί στον καναπέ το μεσημέρι, μια στάλα ακουμπισμένοι, για να αφουγκραστείτε το αιώνιο παρόν να περνά από μέσα σας. Τέτοια πράγματα, ασήμαντα.
Τσακώθηκαν δυο ταξιτζήδες χθες βράδυ. Βγήκαν έξω από τα αυτοκίνητα στο τέλος της πιάτσας μπροστά από εκεί που καθόμαστε και βάλαν τις φωνές. «Τι πήγες και έκανες», «Και μετά πούλησες και μαγκιά», «Πώς πήρες τη στροφή», «Πλάκα με κάνεις», και τα λοιπά και τα λοιπά. Όλο το ρεπερτόριο, με μεγάλες φωνές, με κατακόκκινα μάγουλα, γουρλωμένα μάτια, αγριεμένοι. Μέχρι που ο ένας από τους δύο είπε, «Ρεζίλι γίνεσαι», κι ο άλλος τού απάντησε, «Εσύ γίνεσαι ρεζίλι». Και — και αυτό ήτανε. Ως διά μαγείας, σταμάτησαν να φωνάζουν, μπήκε ο καθένας στο αμάξι του, και τέλος. Μόνο που δεν ζητωκραυγάσαμε όσοι γίναμε μάρτυρες του περιστατικού. Περιμέναμε τουλάχιστον να πιαστούν στα χέρια, και να τους χωρίζουν μέσα στα αίματα οι υπόλοιποι συνάδελφοί τους στην πιάτσα, που είχανε μαζευτεί και κοιτούσαν. Συνολικά, ήταν μια καλή στιγμή αυτή λοιπόν. Μπήκε ένα όριο.
* * *
Εκεί που άρχισε να σουρουπώνει, ήρθε στο σιντριβάνι μία νεαρή μαμά με τα δίδυμα κοριτσάκια της, ενός έτους. Μαζί ήταν και μια κολλητή της φίλη, που τη βοηθούσε. Έπαιξαν με τον σκυλάκο μου, γέλασαν, τα δυο παιδιά τον κοίταξαν στραβά, εκείνος ακόμη χειρότερα, και αναπόφευκτα μιλήσαμε λίγο. Καθώς η φίλη της είχε πάρει το ένα παιδί και κοιτούσαν τους θάμνους πιο πέρα, είπα στη μαμά πόσο τυχερή ήταν για τα δίδυμα. Μ’ ένα σμπάρο, δυο τρυγόνια. Από εκεί που, εάν τυχόν ήθελε και δεύτερο παιδί, θα έπρεπε να το ξεκινήσει όλο αυτό από την αρχή, τώρα ξεμπερδεύει. Δύο στην τιμή του ενός. Ένα συν ένα δώρο. Χαχά. Με κοίταξε για λίγο αμίλητη, με κάτι πολύ παράξενα μάτια. «Ναι», είπε, και την άκουγα μόνο εγώ. «Μόνο που καμιά φορά είναι τραγωδία, ξέρεις. Και πάντα, πάντα, κάθε μέρα είναι μεγάλο βάσανο. Ένα βάσανο που δεν έχει σταματήσει το βράδυ, αλλά ξεκινάει πάλι από την αρχή το πρωί. Είναι αδύνατο να του ξεφύγεις. Δεν μπορείς να καταλάβεις, δεν μπορείς, κανείς δεν μπορεί». Έπειτα ήρθε η φίλη της, γέλασαν πάλι με κάτι, ενόχλησαν όλοι μαζί λίγο ακόμη τον Αρσέν, και έφυγαν. Όμως εκείνη στράφηκε προς το μέρος μου για μια στιγμή πριν απομακρυνθούν, και τα παράξενα μάτια της έμειναν λίγο ακόμα επάνω μου, λες και μπορούσα να της πάρω έστω και λίγο από το βάρος που κουβάλαγε. Έστω λέγοντάς το σε έναν άγνωστο, σε έναν τυχαίο τύπο στο σιντριβάνι, για να το ξέρει τουλάχιστον κάποιος, για να το μοιραστεί.
…τα παράξενα μάτια της έμειναν λίγο ακόμα επάνω μου, λες και μπορούσα να της πάρω έστω και λίγο από το βάρος που κουβάλαγε…
Ξαφνικά σήμερα σκεφτόμουν πως δεν έχω προσληφθεί ποτέ μου, σε καμιά δουλειά.
* * *
Η Λογοτεχνία για Νέους (Young Adult στην αγγλόφωνη βιβλιογραφία και συχνά απλώς με τα αρχικά: ΥΑ) είναι μία ειδική κατηγορία βιβλίων που γράφονται για αναγνώστες από ~13 έως ~18 ετών. Ή αλλιώς, για μαθητές γυμνασίου και λυκείου. Είναι δηλαδή τα βιβλία εκείνα που καλύπτουν το κενό ανάμεσα στην Παιδική Λογοτεχνία και τα βιβλία για ενήλικες, ή που εισάγουν —ή ακόμη καλύτερα που προετοιμάζουν— τον πολύ νεαρό αναγνώστη της Παιδικής Λογοτεχνίας στη λογοτεχνία ενηλίκων. Ουσιαστικά, κάποιος «εθίζεται» στην ανάγνωση, όχι από τα βιβλία για παιδιά που διάβαζε στο δημοτικό (ΔΕΝ συμβαίνει αυτό, ποτέ), αλλά από αυτά που διαβάζει στο γυμνάσιο και στο λύκειο: τα έξι χρόνια που μεσολαβούν είναι ικανά να αμβλύνουν απολύτως την αγάπη που έτρεφε κάποιος για το διάβασμα ως παιδί, έτσι και μείνουν λογοτεχνικώς άκαρπα. [§] Στη Λογοτεχνία για Νέους περιλαμβάνονται και πολλά παλαιότερα βιβλία, μυθιστορήματα κυρίως, που στον καιρό τους δεν είχαν γραφτεί ειδικά για νεαρούς αναγνώστες, ή που ίσως γράφτηκαν ακριβώς για ενήλικες, αλλά που πλέον τα εκτιμούν περισσότερο οι νεαρότερες ηλικίες. [§] Τα θέματα που απασχολούν τη Λογοτεχνία για Νέους είναι σχεδόν όλα όσα απασχολούν και τη λογοτεχνία για ενήλικες, συν μερικά ακόμη που σπανίως απαντούν σε «βιβλία για μεγάλους», ενώ και τα είδη της είναι ακριβώς τα ίδια με αυτά των βιβλίων για μεγάλους (με την εξαίρεση ειδικών, «περιθωριακών» ειδών όπως το πορνό). Για παράδειγμα, υπάρχουν κοινωνικά μυθιστορήματα για νέους αλλά και για ενήλικες, αισθηματικά μυθιστορήματα για νέους και αισθηματικά μυθιστορήματα για ενήλικες, μυθιστορήματα φαντασίας, τρόμου, αστυνομικά κ.ο.κ.: τα είδη είναι ακριβώς τα ίδια. Εκείνο που διαφέρει είναι ασφαλώς ο συνολικός τρόπος διαπραγμάτευσης των θεμάτων. Αλλιώς μιλάς, άρα και γράφεις, για έναν νεαρό αναγνώστη, και αλλιώς για έναν μεγάλο. Όπως, για να μιλήσουμε και για το «εσωτερικό» της Λογοτεχνίας για Νέους, αλλιώς γράφεις για ένα παιδί 12 ετών, αλλιώς για έναν έφηβο 15 ετών, και αλλιώς για έναν νεαρό άντρα ή μία νεαρή γυναίκα 18 ετών (οπότε και μιλάμε για την υποκατηγορία «μυθιστορήματα ενηλικίωσης», ή coming-of-age novels). [§] Στα περισσότερα μυθιστορήματα της Λογοτεχνίας για Νέους, ο κεντρικός ήρωας έχει την ηλικία του κοινού στο οποίο κυρίως απευθύνεται το βιβλίο, και παρεμφερείς παραστάσεις από τη ζωή. Όπως επίσης και παρεμφερή προβλήματα ή προβληματισμούς. Τα πιο συνηθισμένα θέματα που θίγονται και αναλύονται διεξοδικά είναι η φιλία και οι σχέσεις, τα πρώτα ερωτικά σκιρτήματα, και, τα τελευταία δέκα-δεκαπέντε χρόνια, η διαφορετικότητα και οι λογής ταυτότητες. [§] Ας δούμε όμως έναν κατάλογο με τα 50 κυριότερα θέματα της Λογοτεχνίας για Νέους, βαλμένα σε αλφαβητική σειρά (καθώς δεν τίθεται, ασφαλώς, θέμα «αξιολόγησης»): 1. Αθλητισμός 2. Αλκοόλ 3. Αλληλεγγύη 4. Αποδοχή του Άλλου 5. Απώλεια 6. Ασθένεια 7. Ατυχήματα και δυστυχήματα 8. Αυτοχειρία 9. Βία 10. Βιασμός 11. Γονείς (και η ενδεχόμενη απουσία τους) 12. Διαζύγιο 13. Διαφορετικότητα 14. Δουλειά (και ανεργία) 15. Έγκλημα (και απονομή δικαιοσύνης) 16. Εγκυμοσύνη (ανεπιθύμητη) και έκτρωση 17. Ενοχή (και αθωότητα) 18. Επιβίωση 19. Ερωτικά σκιρτήματα 20. Ζώα (συντροφιά και ευθύνη) 21. Ηλικιωμένοι και υπερήλικες 22. Ηρωισμός 23. Θάνατος 24. Θρησκεία 25. Κακοποίηση (σωματική και συναισθηματική) 26. Κοινότητα 27. Μέλλον 28. Μετανάστευση (και προσφυγιά) 29. Μοναξιά 30. Μπούλινγκ 31. Ναρκωτικά 32. Ο Άλλος 33. Οικογένεια (παραδοσιακή και σύγχρονη) 34. Ομορφιά (και το αντίθετό της) 35. Ομοφυλοφιλία (LGBT+) 36. Παραβατικότητα 37. Παχυσαρκία 38. Περιβάλλον 39. Πόλεμος 40. Ρατσισμός 42. Ταυτότητες 42. Σεξουαλική ζωή και επιθυμία 43. Σεξουαλική παρενόχληση και κακοποίηση 44. Σιωπή (και τη σημαίνει η λύση της) 45. Συναισθηματικά προβλήματα 46. Συντροφικότητα 47. Τέχνη 48. Φιλία 49. Φτώχεια 50. Χουλιγκανισμός. [§] Τα παραπάνω θέματα —εννοείται— είναι απλώς ο καμβάς πάνω στον οποίο υφαίνεται η ιστορία κάθε βιβλίου. Δηλαδή: δεν μιλάμε σε καμία περίπτωση για… κοινωνιολογικά ή ψυχολογικά εγχειρίδια, αλλά για αμιγή λογοτεχνία. Για παράδειγμα, ένα βιβλίο που μιλά για τον ρατσισμό και τον Άλλο μπορεί κάλλιστα να είναι ένα μυθιστόρημα Επιστημονικής Φαντασίας με εξωγήινους, διαστρικά ταξίδια, μάχες με τέρατα κλπ.· ένα μυθιστόρημα με ήρωες σύγχρονους μάγους και μάγισσες μπορεί να μιλά για την απώλεια, το μπούλινγκ και τη μοναξιά κ.ο.κ.: το θέμα του (πρέπει να) αναδύεται από την ιστορία, την πλοκή, τη δράση, τους ήρωες και τις αλληλεπιδράσεις τους, δεν (πρέπει να) γίνεται «έκθεση ιδεών». [§] Τα βιβλία της Λογοτεχνίας για Νέους διαβάζονται, προφανώς, στον ελεύθερο χρόνο των παιδιών, είναι δηλαδή εξωσχολικά. Παρ’ όλα αυτά, αξίζει να σημειώσουμε ότι, σύμφωνα με κάθε σύγχρονη έρευνα, είναι ταυτόχρονα εκείνα τα βιβλία που βοηθούν τα παιδιά να μιλήσουν στην τάξη για τα θέματα που κυρίως τούς απασχολούν —και κυρίως για τα πιο σύνθετα, και για τα θέματα-ταμπού—, πολύ περισσότερο από τα «βιβλία του Κανόνα», δηλαδή από τα κλασικά μυθιστορήματα κάθε χώρας που παραδοσιακά διδάσκονται στα σχολεία. Κι αυτό γιατί η Λογοτεχνία για Νέους, ακόμη και εάν οι ιστορίες της διαδραματίζονται σε «άλλους κόσμους», στηρίζεται σε πολύ κοινά, πολύ συνήθη, πολύ εύκολα αναγνωρίσιμα θέματα που αφορούν άμεσα τους μαθητές-αναγνώστες. Με άλλα λόγια, η Λογοτεχνία για Νέους υπηρετεί πολλούς σκοπούς ταυτόχρονα: προσφέρει στον νεαρό αναγνώστη όσα προσφέρει η λογοτεχνία ενηλίκων —με πρώτο και κύριο βεβαίως την αναγνωστική απόλαυση—, τονώνει την αγάπη του για το διάβασμα και το βιβλίο γενικότερα, και, δίνοντας έμφαση στα σύγχρονα προβλήματα, στα θέματα που απασχολούν τους νέους, προσφέρει μία ευρεία γκάμα, όχι προφανώς «λύσεων» και «απαντήσεων», αλλά γόνιμου προβληματισμού. [§] Η Λογοτεχνία για Νέους βρίσκεται στις περισσότερες χώρες της Δύσης σε μεγάλη άνθηση, τόσο ποσοτικά (πολύ περισσότεροι τίτλοι, πολύ περισσότεροι αναγνώστες) όσο και ποιοτικά (όλο και καλύτερα βιβλία, όλο και λιγότερη ηθικολογία, όλο και ευρύτερη γκάμα θεμάτων). Μάλιστα, πλέον τα μισά από τα ΥΑ μυθιστορήματα διαβάζονται από ΕΝΗΛΙΚΕΣ. Παρά ταύτα, στην Ελλάδα η παραγωγή Λογοτεχνίας για Νέους είναι μικρή, για τον απλούστατο λόγο ότι δεν υπάρχει ζήτηση από το κοινό. Οι τίτλοι που εκδίδονται κάθε χρόνο μετριούνται, έτσι, στα δάχτυλα, αν εξαιρέσουμε κάποια μυθιστορήματα Φαντασίας, συνήθως σε σειρές, που μεταφράζονται από τα αγγλικά (αλλά ευτυχώς που υπάρχουν κι αυτά). [§] Στη χώρα μας διαπιστώνεται ένα μεγάλο χάσμα μεταξύ της λογοτεχνίας για παιδιά και της λογοτεχνίας για ενήλικες — ασφαλώς το πρόβλημα είναι πολυπαραγοντικό, αλλά το σχολείο (το εκπαιδευτικό σύστημα δηλαδή) παίζει τον μεγαλύτερο, φοβούμαστε, ρόλο σε αυτό, καθώς τείνει να απομακρύνει τα παιδιά από το εξωσχολικό βιβλίο. Το πρόβλημα στην Ελλάδα πάντως ξεκινά από πολύ πιο πριν. Ήδη τα παιδιά 11-12 ετών διαβάζουν μόνο 1-5 βιβλία το έτος (63%), ενώ εκτίθενται περισσότερο σε οθόνες κινητών: το 10% περισσότερο από 3 ώρες ημερησίως και το 55% από μία έως τρεις ώρες. Στις ηλικίες 12-18 τα νούμερα είναι πολύ, πολύ χειρότερα. [§] Σε κάθε περίπτωση, η έλλειψη της Λογοτεχνίας για Νέους, ή καλύτερα: το έλλειμμα της αναγνωστικής ανάγκης από τους νέους για ΥΑ μυθιστορήματα, είναι ένας από τους βασικούς λόγους που στην Ελλάδα έχουμε εντέλει και τόσο μικρό, και περιορισμένο, αναγνωστικό κοινό λογοτεχνίας ενηλίκων. Και αυτό είναι κάτι που πρέπει να αλλάξει, γιατί η παρούσα κατάσταση δεν συμφέρει κανέναν.
19°
