Πέντε πράγματα που έμαθα στn Θεσσαλονίκη

Ναι, ήταν η πρώτη μου φορά. Την περασμένη εβδομάδα βρέθηκα, επιτέλους, στη Θεσσαλονίκη με αφορμή το 64ο Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου. Χρειάστηκα 47 χρόνια και τρεις προσπάθειες, αλλά τα κατάφερα.

Όσο περίμενα να ανάψει το πράσινο στα φανάρια του Βαρδάρη παρατηρούσα τα μαγαζιά. Μετά έστριψα αριστερά στη Λαγκαδά και ανηφόρησα προς το ξενοδοχείο στην Κλαυδιανού. Πάρκαρα δίπλα στα βορειοδυτικά τείχη της πόλης και με το που έσβησα τη μηχανή άκουσα τις νότες ενός πιάνου και τη φωνή της δασκάλας να ξεγλιστρούν από τη σχολή χορού στο ισόγειο. Μου πήρε συνολικά πέντε λεπτά να αγαπήσω αυτήν την πόλη. Τις μέρες που ακολούθησαν ανακάλυψα μια σπουδαία μητρόπολη με σπάνια αστική ενέργεια, ενώ έμαθα και πέντε πράγματα.

Πέντε πράγματα που έμαθα στη Θεσσαλονίκη

1. Κλίμακα και αστικό τοπίο

Η Θεσσαλονίκη είναι κανονική μεγαλούπολη. Ο πολεοδομικός της ιστός, ο αρχιτεκτονικός της πλούτος και η αστική ενέργεια είναι ίσως ακόμη πιο εντυπωσιακά και από αυτά της Αθήνας. Σε αντίθεση με τις περισσότερες «μη πρωτεύουσες» της Ευρώπης, το κέντρο της πόλης εκτείνεται σε μια τεράστια έκταση, όχι μόνο σε μήκος και σε πλάτος, δηλαδή σε ένα grid μεγάλων λεωφόρων (π.χ. Νίκης, Τσιμισκή, Εγνατία, Αγ. Δημητρίου) και εξίσου σημαντικών καθέτων (π.χ. Αγίας Σοφίας, Καρόλου Ντιλ, Ελ. Βενιζέλου, Ίωνος Δραγούμη) αλλά και στην τρίτη διάσταση, με τα περισσότερα οικοδομικά τετράγωνα να έχουν ύψος 8-10 ορόφων.

2. Μεικτή χρήση και πατίνα του χρόνου

Η Θεσσαλονίκη διατηρεί ακόμα ένα απ’ τα πιο πολύτιμα συστατικά των μεγάλων πόλεων: τη μεικτή χρήση των κτιρίων (εμπορικά καταστήματα και κατοικίες), καθώς επίσης και έναν πλούτο από ετερόκλητα μικρομάγαζα και μικρομεσαίες, οικογενειακές και ανεξάρτητες επιχειρήσεις, πολλές εκ των οποίων έχουν καταφέρει να επιβιώσουν για πολλά χρόνια. Σε συνδυασμό με την πατίνα που έχει αφήσει ο χρόνος στην υφή και τα χρώματα των υλικών και των δομών, το αστικό τοπίο της Θεσσαλονίκης μας είναι οικείο από το παρελθόν: θυμίζει γειτονιές της παλιάς Αθήνας που απλώς δεν υπάρχουν πια.

3. Εβραϊκός πολιτισμός

Δεν μπορεί κάποιος να κατανοήσει ή να βιώσει κανείς τη Θεσσαλονίκη, χωρίς να λάβει υπόψη του τη διαχρονική παρουσία και τεράστια συνεισφορά της Εβραϊκής κοινότητας, καθώς επίσης και τον φριχτό τρόπο με τον οποίο αυτή ξεριζώθηκε. Εάν επισκεφθείτε μόνο ένα μουσείο ή ιστορικό χώρο στην πόλη, τότε συνιστώ ανεπιφύλακτα το Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης (Αγ. Μηνά 11, είσοδος 7 ευρώ, μη χάσετε την έκθεση φωτογραφίας του Martin Barzilai «Ghost Cemetery» μέχρι τις 10 Δεκεμβρίου). Η περιήγηση στο μουσείο ξεκινάει με ένα έκθεμα-αποκάλυψη/σοκ: την ιστορία του παλιού Εβραϊκού Νεκροταφείου που καταλάμβανε μια τεράστια έκταση στο κέντρο της πόλης (είχε μέχρι 500.000 τάφους) και το οποίο –μετά τον εκτοπισμό και εξόντωση της Εβραϊκής κοινότητας στα στρατόπεδα συγκέντρωσης των Ναζί– «απαλλοτριώθηκε». Πόσοι άραγε γνωρίζουν ότι οι ταφόπλακες απ’ το νεκροταφείο χρησιμοποιήθηκαν ως οικοδομικό υλικό για δημόσιους και ιδιωτικούς χώρους, αρχικά από τους Γερμανούς και στη συνέχεια από τους χριστιανούς της Θεσσαλονίκης; Και ότι πολλές από αυτές τις πλάκες είναι ορατές σε πολλά σημεία της πόλης; Πόσοι γνωρίζουν ότι το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης είναι χτισμένο πάνω στα απομεινάρια του νεκροταφείου; Η ιστορία και αστική γεωγραφία της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης είναι ένα τεράστιο εθνικό κεφάλαιο και αξίζει κανείς να ασχοληθεί με τη σχετική βιβλιογραφία.

4. Πολιτισμός, αποθήκες και νεολαία

Σε αντίθεση με τις περισσότερες πόλεις της Ευρώπης, η Θεσσαλονίκη είναι ξύπνια 24 ώρες το 24ωρο. Ορατή παντού είναι η παρουσία και η ενέργεια των νέων ανθρώπων που χρησιμοποιούν και κινούνται στον δημόσιο χώρο, όπως για παράδειγμα στα τρεισήμισι χιλιόμετρα αναπλασμένου παραλιακού μετώπου της Νέας Παραλίας. (Είναι δυστυχώς εντυπωσιακό, σχεδόν γραφικό για τα ελληνικά δεδομένα, ότι όλοι οι ποδηλάτες και χρήστες ηλεκτρικών πατινιών κινούνται μέσα στην οριοθετημένη ζώνη τους.) Στο Ολύμπιον-Παύλος Ζάννας (ένα πραγματικό αστικό κόσμημα) πραγματοποιείται το φεστιβάλ κινηματογράφου. Μετά την ήπια ανάπλαση του 1ου προβλήτα που ολοκληρώθηκε το 2011, στις πανέμορφες αποθήκες του λιμανιού, που θα τις ζήλευε και το Μάντσεστερ, γίνονται προβολές και πολιτιστικές εκδηλώσεις, ενώ εκεί στεγάζεται και το Μουσείο Φωτογραφίας, που είναι ένα από τα τέσσερα μουσεία του MOMus στη Θεσσαλονίκη.

5. Branding και αυτο-εικόνα

Δεν μπορώ να εξηγήσω με τη λογική το γιατί δεν είχα ξαναπάει σε μία πόλη της οποίας η ιστορία, η αρχιτεκτονική, το πολιτικό και πολιτισμικό βάρος είναι πολύ σημαντικότερα από την ιδιότητα του δεύτερου μεγαλύτερου αστικού κέντρου της χώρας. Ίσως δεν είχα ξαναπάει επειδή δεν την θεωρούσα τουριστικό προορισμό, ή επειδή –όπως όλοι– γαλουχήθηκα με διάφορα αφηγήματα που υποσυνείδητα με απωθούσαν. Η δήθεν αντιπαλότητα Αθήνας-Θεσσαλονίκης και το ότι για να φας σουβλάκι με πίτα πρέπει να παραγγείλεις... σάντουιτς είναι μόνο δύο από αυτά.

Πέραν όμως της πλάκας, σε πολλούς ανθρώπους –ακόμη και πρώην και νυν Θεσσαλονικείς– επικρατεί μία (αυτο)εικόνα μιζέριας, κατωτερότητας, περασμένων μεγαλείων. Στο μυαλό πολλών η Θεσσαλονίκη ήταν και παραμένει πολιτισμικά πιο κοντά στο Βυζάντιο, την Ορθοδοξία, τα Βαλκάνια και τη Ρωσία –σε όλα αυτά που στο φαντασιακό μας τα συνδέουμε με τη συντήρηση και την οπισθοδρόμηση, δηλαδή με την Ανατολή– παρά στη Δύση.

Σε μία εξαιρετικά ενδιαφέρουσα και διεισδυτική ανάλυση του λόγου και των συναισθημάτων των οπαδών του ΠΑΟΚ, η κοινωνιολόγος Ρόζα Βασιλάκη διακρίνει τρεις σημαντικές διαιρετικές τομές (ιστορική, κοινωνικοπολιτική και έμφυλη) με βάση τις οποίες οι οπαδοί βιώνουν συναισθήματα ταπείνωσης και ντροπής που αντανακλούν συλλογικά τραύματα και τη γεω/πολιτική ιστορία της πόλης, ειδικά σε αντίθεση με «το κράτος των Αθηνών».

Η Θεσσαλονίκη είναι κλασική περίπτωση μιας κοινότητας που έχει εσωτερικεύσει και αναπαράγει στερεότυπα, τραύματα του παρελθόντος και αυτο-εικόνες θύματος – ένα αρνητικό φορτίο και brand που ενώ δεν έχει καμία σχέση με την πραγματικότητα, δημιουργεί μία δυναμική που καταλήγει να υπονομεύει «τις τύχες» της πόλης.
Με λίγη φαντασία και ένα ψυχολογικό, διοικητικό και επενδυτικό άλμα προς τα εμπρός, η Θεσσαλονίκη θα μπορούσε να γίνει η Βαρκελώνη της Ελλάδας, ελκύοντας όχι μόνο τουρίστες ή επισκέπτες θεματικών εκδηλώσεων (Φεστιβάλ Κινηματογράφου, Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ, ΔΕΘ, Συνέδρια κ.λπ.) αλλά και επιχειρήσεις, εργατικό δυναμικό και ψηφιακούς νομάδες από την Ευρώπη και τον κόσμο, αναζωπυρώνοντας τον ρόλο της ως κοσμοπολίτικο χωνευτήρι «φυλών» και πολιτισμών. Ένα τέτοιο άλμα θα απαιτούσε πρωτίστως «άφεση αμαρτιών» - αλίμονο, όχι από τρίτους, αλλά από τους ίδιους τους ανθρώπους που ζουν, εργάζονται και νοιάζονται για την πόλη αυτή, δηλαδή την ανάπτυξη υγιούς υπερηφάνειας και αξιοπρέπειας∙ μιας θετικής αυτο-εικόνας που να βασίζεται όχι σε διαιρετικές τομές με εχθρούς-φαντάσματα, αλλά στην επίγνωση της αντικειμενικής αξίας αυτής της πόλης.
Μπορεί να δυσκολεύομαι ακόμα να παραγγείλω σουβλάκι, αλλά είναι σίγουρο ότι θα επιστρέψω σύντομα.