Οι γραμματοσειρές των πόλεων: Τι μαρτυρεί για την κάθε πόλη το logo και η καλλιγραφία της

Κάθε πόλη έχει τη δική της καλλιγραφία· οι γραμματοσειρές αποτυπώνουν την ιστορία, την αισθητική και τη φυσιογνωμία χωρών, περιοχών, πόλεων και συνοικιών· είναι μέρος ενός αυθόρμητου ή συστηματοποιημένου branding. Στο πέρασμα του χρόνου, η Νέα Υόρκη, το Λονδίνο, το Παρίσι, το Τόκυο, το Σαν Φρανσίσκο, η Μόσχα, η Βενετία έχουν υιοθετήσει συγκεκριμένες γραμματοσειρές με τις οποίες φιλοτεχνούν τις πινακίδες, χαράσσουν τα ονόματα των δρόμων και συνθέτουν τις φωτεινές επιγραφές.

Για παράδειγμα, στο Λονδίνο παρατηρούμε δύο χαρακτηριστικές γραμματοσειρές: εκείνες του υπόγειου σιδηρόδρομου και εκείνες πολλών παμπ που παραπέμπουν στο μεσαιωνικό και το αναγεννησιακό παρελθόν, στην εποχή των ιπποτών ή της Ελισάβετ. Το typeface στα μέσα δημόσιας μεταφοράς χρονολογείται από το 1933 και είναι έργο του Edward Johnston: πρόκειται για τη γραμματοσειρά Sans Gill, γνωστή και ως Helvetica of England, που έχει γίνει γνωστή κι από τις δημοφιλείς εκδόσεις Penguin. Στο Βερολίνο, το κυρίαρχο typeface είναι έργο ενός Ιταλού, το Alessio Leonardi, που συμμετείχε στην εκστρατεία re-branding του Βερολίνου, το «Be Berlin», που ξεκίνησε το 2008. To όνομά της είναι BMF Change και τη διακρίνουμε στις γιγαντοπινακίδες και στους κάδους του δήμου. Στο Μιλάνο, το typeface σχεδίασε η επιχείρηση Inarea Strategic Design· η Στοκχόλμη, που το 2014 θέλησε να ανανεώσει την εικόνα της, παράγγειλε τη γραμματοσειρά της στο γραφείο ντιζάιν Essen International· έκτοτε, αυτό το γεωμετρικό font φιγουράρει παντού στη σουηδική πρωτεύουσα. Ακόμα και πόλεις χωρίς διεθνή ρόλο, όπως το Αϊντχόφεν της Ολλανδίας —όπου κάποτε είχε την έδρα της η πολυεθνική ηλεκτρονικών ειδών Philips— και οι δίδυμες Μινεάπολη-Σαιντ Πολ στη Μινεσότα έχουν αποκτήσει τα δικά τους fonts. Το 2003 η Μινεάπολη και το Σαιντ Πολ προκήρυξαν διαγωνισμό στον οποίο πήραν μέρος έξι γραφεία σχεδιασμού· όμως, ο μητροπολιτικός δήμος απέρριψε όλες τις προτάσεις. Στη συνέχεια, το ολλανδικό γραφείο LettError σκάρωσε μια ενδιαφέρουσα και αλλόκοτη γραμματοσειρά που φαίνεται να κυριαρχεί σ’ αυτό το αστικό σύμπλεγμα του αμερικανικού βορρά.

Από το 1996 το Μπέρκλεϋ της Καλιφόρνιας έχει ένα font που χρησιμοποιεί παντού, ακόμα και στις πινακίδες των δημοσίων έργων, γνωστό ως Rennie Mackintosh από το όνομα του Σκοτσέζου καλλιτέχνη της βρετανικής Art Nouveau. Δεν το δημιούργησε ο ίδιος ο Mackintosh αλλά είναι εμπνευσμένο από το έργο του. Οι γνώμες επ’ αυτού διχάζονται: μερικοί λένε ότι πρόκειται για τη γραμματοσειρά EagleFeather του David Siegel που βασίζεται στο σχέδιο του Frank Lloyd Wright. Πάντως, στα μάτια των περισσοτέρων φαίνεται εμπνευσμένο από την ατμόσφαιρα του American Horror Story.

Ποιο είναι το typeface της Αθήνας;

Σίγουρα η ελληνική πρωτεύουσα έχει πολλά προβλήματα να λύσει προτού προχωρήσει σε rebranding. Ωστόσο, ίσως το να σκεφτούμε γύρω από το typeface μάς κάνει να σκεφτούμε λύσεις για την αναβάθμισή της από υπερτροφικό βαλκανικό χωριό σε ευρωπαϊκή μεγαλούπολη. Όσο για τη γραμματοσειρά, προς το παρόν υπάρχουν οι μπλε πινακίδες που είναι ίδιες με εκείνες των επαρχιακών οδών και οι οποίες έχουν προκύψει από τη μίμηση ενός βρετανικού προτύπου. Αντιγράψαμε το design του Jock Kinneir και της Margaret Calvert οι οποίοι από τη δεκαετία του 1960 δημιούργησαν πολλά από τα εικονογράμματα του βρετανικού οδικού δικτύου. Στην Ελλάδα, από το 1974, όταν υιοθετήσαμε αυτό το design, τα ονόματα των δρόμων παρουσιάζονταν με ελληνικούς και λατινικούς χαρακτήρες, πράγμα απαραίτητο που είχε ήδη καθυστερήσει. Όμως, έγινε πρόχειρα και η λατινική απόδοση ήταν συχνά λανθασμένη.

Το 2003, άρχισε να επικρατεί ένα άλλο typeface γερμανικής προελεύσεως, το DIN 1451, που αναγνωρίζουμε σήμερα στις πράσινες πινακίδες των αυτοκινητοδρόμων ταχείας κυκλοφορίας. Εκείνη την εποχή η Αθήνα βρισκόταν σε αμηχανία: κατά την προετοιμασία των Ολυμπιακών Αγώνων, επικράτησε η αισθητική των Αγώνων· λίγο αρχαιοπρεπής, λίγο παιδιάστικη, ήπια, φιλική και αδιάφορη. Σήμερα, η εικονοποιία του 2004 φαίνεται ξεπερασμένη κι εξάλλου στην πόλη, που φημίζεται για την αισθητική της αναρχία, βλέπουμε ακόμα ψευτο-αρχαιοελληνικές γραμματοσειρές τις οποίες χρησιμοποιούν για τη συμβολοποιία τους οι εθνικιστικές οργανώσεις, οι δωδεκαθεϊστές και οι φασίστες. Ήδη, επί δημαρχίας Δημήτρη Αβραμόπουλου, είχαν ακουστεί αντιδράσεις για το logo της πόλης, όπου το κεφάλι της Αθηνάς συνυπήρχε με έναν τεράστιο σταυρό: η Αθήνα εξέφραζε τα ελληνοχριστιανικά ιδεώδη και την κακογουστιά τους.

Οι απόπειρες να συνδεθούμε με τον πολιτισμένο κόσμο μέσω μιας γραμματοσειράς-συμβόλου δεν έλειψαν. Συχνά αντιγράφαμε γραμματοσειρές χωρίς σκέψη ή ανακατεύαμε διαφορετικές γραμματοσειρές με αποτέλεσμα ένα συνονθύλευμα στοιχείων. Έτσι, μπαίνοντας στον δήμο της Αθήνας από την λεωφόρο Κατεχάκη, ο επισκέπτης βλέπει τη λέξη ΑΘΗΝΑΙ με αρχαιοελληνικά γράμματα που θυμίζουν ταβέρνες κεμπάπ στο Μόναχο, ενώ ταυτοχρόνως αναρωτιέται γιατί η πρωτεύουσα ξεκινά από εκείνο το σημείο. Από εκείνο το σημείο ξεκινά ο δήμος μιας ευρείας μητροπολιτικής περιοχής: η Αθήνα δεν ξεπερνά σε πληθυσμό το ένα εκατομμύριο, όλα γύρω της είναι προάστια. Στη συνέχεια, βλέπουμε πινακίδες σε Helvetica Condensed και σε Arial Light, καθώς και απομεινάρια καλλιτεχνικών γραμματοσειρών που κάποτε αναβόσβηναν στο κέντρο της πόλης —όταν η Αθήνα δονούνταν κι όταν ακούγονταν μουσικές. Αυτές οι γραμματοσειρές που τις αναγνωρίζουν μονάχα οι Αθηναίοι είναι η μισοσβησμένη μας ταυτότητα που φέρνει στη μνήμη μυρωδιές και ήχους από μια εποχή όπου πιστεύαμε ότι η πόλη μας θα γινόταν σύντομα μια ευρωπαϊκή μεγαλούπολη. Αυτό δεν συνέβη· πολλοί άνθρωποι διαφωνούν, είτε από άγνοια, είτε από τύφλωση, είτε από ευσεβείς πόθους, είτε από υπερπατριωτισμό.

Γενικά χρειαζόμαστε rebranding· ως χώρα και ως Έλληνες. Το typeface είναι μια λεπτομέρεια. Αλλά η επιμονή μας, η οκνηρία μας γύρω από τα γωνιώδη αρχαιοπρεπή γράμματα τα οποία ίσως συνθέτουν λέξεις όπως «Ζορμπάς» ή «Σουβλακερί», μαρτυρούν τον χαρακτήρα μας και ταυτοχρόνως δρουν στον ψυχισμό μας με ασυνείδητους τρόπους όπως κάνουν συνήθως οι έξυπνες διαφημίσεις. Οι καθαρές, σταράτες, σοβαρές και αξιοπρεπείς γραμματοσειρές έχουν διαφορετική επίδραση από τις παράξενες ή τις παιγνιώδεις ή τις δυσανάγνωστες. Θα συμφωνήσουμε όλοι ότι μερικές έχουν γίνει διεθνώς αναγνωρίσιμες: η American Typewriter μέσα από τα Τ-shirts τύπου I ❤ New York —ένα logo που σχεδίασε ο Milton Glaser— η Blackletter στο ανατολικό Βερολίνο που οι Ναζί είχαν θεωρήσει υπερβολικά εβραϊκή, η νοσταλγική Art Nouveau του Guimard στο Παρίσι που από το 2014 ανανεώθηκε σε Paris Alphabet, η Gotham που επίσης βλέπουμε στη Νέα Υόρκη, η Frutiger στο Παρίσι, η Anandabazar Patrika στην Καλκούτα, η Granby Condensed στο Σέφιλντ που, όπως το Αϊντχόφεν υπέφερε από την αποβιομηχανοποίηση αλλά αποφάσισε να επιζήσει· ακόμα και η ασήμαντη πόλη του Τενεσί, η Τσατανούγκα —πληθυσμός 200.000— απέκτησε επίσημο typeface, δημιουργία των σχεδιαστών Jeremy Dooley και Robbie De Villiers. Για να πληρωθούν οι Dooley και De Villiers έκαναν έρανο και συγκέντρωσαν 10.000 δολάρια.

Δεν υπάρχει δεν μπορώ, υπάρχει δεν θέλω.