Η καινούργια μοναξιά της πυκνοκατοικημένης πόλης

Η πανδημία SARS/Covid-19 δεν έφερε στην επιφάνεια άγνωστα ή παραγνωρισμένα μειονεκτήματα της «συμπαγούς», πυκνοκατοικημένης πόλης, έδωσε όμως στους επικριτές της μια καινούργια ευκαιρία να της επιτεθούν: ο συνωστισμός συνεπάγεται νοσηρότητα. Αλλά, ακόμα κι αν δεχτούμε αυτή τη διάγνωση, δεν μπορούμε να φανταστούμε τι είδους αρχιτεκτονική και πολεοδομία θα προάσπιζε την πόλη από τις επιδημίες. Αυτό που μπορούμε να κάνουμε είναι να υπερασπιστούμε την ιδέα της ιστορικής πόλης, να αντιμετωπίσουμε τα καινούργια προβλήματα της κοινωνικής ανισότητας και της στέγασης, να διεκδικήσουμε ξανά τον δημόσιο χώρο αναγνωρίζοντας τη σπουδαιότητά του, να επανασχεδιάσουμε τα εγγύς προάστια και να χαρτογραφήσουμε ένα καινούργιο είδος εδαφικού πολυκεντρισμού.

Νομίζω πως ο μεγάλος χαμένος της πανδημίας ήταν ο λαϊκισμός. Πρέπει λοιπόν να ξεσκεπάσουμε τον λαϊκισμό και στην αρχιτεκτονική: τα μειονεκτήματα των επιδεικτικών «smart buildings» και των κτισμένων δασών που ανταπτύσσονται κατακορύφως, οριζοντίως και διαγωνίως προσφέροντας ποικίλες υπηρεσίες και μια υπόσχεση βιωσιμότητας στους κατοίκους τους και στον ίδιο τους τον εαυτό. Τίποτα όμως δεν είναι όπως φαίνεται. Κάνω εδώ μια υπόθεση που τη θεωρώ σχεδόν βεβαιότητα: η πανδημία δεν μάς επισήμανε δομικά προβλήματα στις υπάρχουσες πόλεις· δεν απαιτείται από την πλευρά μας ριζική αναθεώρηση της αστικής μας δόμησης και φυσιογνωμίας ― αρκούν μερικές θεραπευτικές επεμβάσεις· η ιστορική πόλη δεν χρειάζεται νοσηλεία.

Καθώς η αρχιτεκτονική της πόλης εξελισσόταν στο πέρασμα του χρόνου, η υγιεινή ήταν μια από τις ουσιώδεις λειτουργίες της: δεν πρέπει να ξεχνάμε, για παράδειγμα, πώς μια οικιστική τυπολογία, τα σπίτια με αυλές, μεταφυτεύτηκαν από το χωριό στην πόλη για να «θεραπεύσουν» την παθογένεια της πυκνής δόμησης του Μεσαίωνα. Η μοντέρνα αρχιτεκτονική έλαβε υπόψη τον ανθυγιεινό μεσαιωνικό αστικό τρόπο ζωής, ο οποίος, αν κρίνουμε εκ του αποτελέσματος, ευνοούσε την εξάπλωση των μεταδοτικών ασθενειών. Στη συζήτηση γύρω από τους εναλλακτικούς τρόπους ζωής στην πόλη, η οποία εντείνεται λόγω της πανδημίας Covid-19, ακούστηκαν από τη μια πλευρά προτάσεις για συνολικά νέο αστικό σχεδιασμό, κι από την άλλη για διορθωτικές λεπτομέρειες όπως ανελκυστήρες ενός ατόμου, ανοιχτοί χώροι με σημαδεμένη την απόσταση ενός μέτρου μεταξύ των ανθρώπων και παγκάκια όπου μπορεί να τηρηθεί αυτή η απόσταση ή που μπορούν να φιλοξενήσουν μέλη της ίδιας οικογένειας. Μερικοί πρότειναν να χτίσουμε διαμερίσματα με μπαλκόνια μεγάλα σαν πάρκα, ειδικά δωμάτια για τηλεργασία, γυάλινους τοίχους με θέα στη φύση και χώρους με εσωτερικές πισίνες. Αλλά, τι είδους άνθρωποι θα είχαν την οικονομική δυνατότητα να κατοικούν σε τέτοια σπίτια; Μπορούμε να φανταστούμε λαϊκή στέγαση με αυτά τα χαρακτηριστικά; Οι περισσότεροι πολυτελείς ιδιωτικοί ουρανοξύστες δεν έχουν το περιθώριο να αποκτήσουν κοινούς χώρους για ποικίλες κοινωνικές δραστηριότητες, όπως, λόγου χάρη, παιδικούς σταθμούς, πράσινες ταράτσες και αθλητικές εγκαταστάσεις υψηλής τεχνολογίας. Όσοι προβάλλουν παρόμοια οράματα εκμεταλλεύονται την πανδημία για να αντικαταστήσουν παλιές οικείες ιδέες με νέες, υπερβολικά εξεζητημένες, τρομάζοντας τις τοπικές αρχές και τους κατοίκους του άστεως: το νεο-βουκολικό όνειρο ακούγεται ρομαντικό, αλλά, στην πραγματικότητα, απομακρύνει τους ανθρώπους, θεσμοθετεί την κοινωνική απόσταση, τους απομονώνει.

Οι περισσότερες ιδέες επανασχεδιασμού της πόλης έτσι ώστε να καταστεί «υγιεινή» έχουν έναν κοινό παρανομαστή: το ότι τα κτίρια διαχωρίζονται από «ενδιάμεσα» διαστήματα, αραιώνοντας τη δόμηση και την κατοίκηση, διασκορπίζοντας τον πληθυσμό και, εντέλει, απορρίπτοντας τα ιστορικά κέντρα επειδή δήθεν είναι ανθυγιεινά. Δηλαδή ζητούν από μας, τους υποστηρικτές της ιστορικής πόλης, να παραδεχτούμε το λάθος μας και να συμφωνήσουμε με τον Le Corbusier που, πριν από έναν αιώνα σχεδόν, πρότεινε πόλεις με μεγάλες φυσικές και σωματικές αποστάσεις. Δεν είναι λίγοι όσοι φρονούν ότι η βιωσιμότητα των πόλεων εξαρτάται από την απόσταση μεταξύ κτιρίων και ανθρώπων. Αλλά, δεν συμφωνώ. Η κοινωνική στέγαση και η οικιστική πυκνότητα είναι αποφασιστικό στοιχεία της αστικής ποιότητας, της ποιότητας της ζωής στην πόλη. Aς μην ξεχνάμε τη σχετική αποτυχία του Ιταλού αρχιτέκτονα Giancarlo De Carlo που προσπάθησε να εφαρμόσει τις αναρχικές του ιδέες στην κοινωνική στέγαση καταλήγοντας στη λεγόμενη «συμμετοχική αρχιτεκτονική»: παρά την επιθυμία της «συνοικιακής ενότητας» και μιας αρχιτεκτονικής αντίληψης που εξυπηρετεί τα συμφέροντα των μη προνομιούχων κοινωνικών ομάδων, τα έργα του De Carlo παραμένουν ψυχρά και κάθε άλλο παρά ενωτικά. Όσο για τη σημερινή πανδημία, αυτοί που προωθούν ιδέες υψηλής υγιεινής ασφαλείας πρέπει να μας εξηγήσουν πώς θα συμφιλιώσουν τη μητροπολιτική ζωή με τις επιταγές της υγείας όπως τις αντιλαμβάνονται. Προς το παρόν, καθώς αποτυγχάνουν να βρουν τον κοινό τόπο μεταξύ δόμησης και κατοίκησης στη μεγαλούπολη, ενθαρρύνουν μια μορφή αστικής εξόδου, σαν να θέλουν να διαψεύσουν τη γερμανική ρήση «Die Stadtluft macht dich frei» (ο αέρας της πόλης σε απελευθερώνει) και να ωθήσουν τους κατοίκους των μεγαλουπόλεων να εγκατασταθούν στα χωριά. Με αυτόν τον τρόπο θα επιτευχθεί η διασπορά του αστικού πληθυσμού με σκοπό την «υγεία» και, ταυτοχρόνως, θα αποσυρθούμε σιγά-σιγά από ό,τι συγκροτεί το άστυ και το αστικό ύφος ζωής.

Πράγματι, η επιστροφή στα ερημωμένα χωριά σε όλη την Ευρώπη ―τα οποία ερήμωσαν για πολύ συγκεκριμένους λόγους― αποτελεί μέρος μιας διαχρονικής ουτοπίας και αναδύεται σήμερα ως στοιχείο του Green New Deal σε πλανητική κλίμακα. Αλλά υπάρχουν κι άλλες λύσεις στο πλαίσιο της πόλης: η δημιουργία και η συντήρηση αστικών μονάδων στέγασης, η επέκταση και η αναβάθμιση των αστικών δημόσιων χώρων·  όχι η επανανακάλυψη του «ανθρώπινου» μοντέλου των τυχαίων ενδιάμεσων χώρων τύπου «playground» που πρότεινε ο Aldo van Eyck. Αντ' αυτών, χρειάζονται σχεδιασμένοι ενδιάμεσοι χώροι· οι χώροι ανάμεσα στα κτίρια είναι εξίσου σημαντικοί με τα ίδια τα κτίρια. Η επιμονή στη δημιουργία αστικών κενών, όχι απαραιτήτως μεγάλων αστικών παύσεων που να απαιτούν μακρινές διαδρομές και χαμηλή πυκνότητα, αλλά κενών που να εξασφαλίζουν την κοινωνική απόσταση σημαίνει αραίωση του αστικού ιστού· δεν σημαίνει καλύτερη αναπνοή· και η ιδέα ότι η «αραίωση» θα μας κάνει να σχετιστούμε στενότερα με τη γη μού φαίνεται αβάσιμη.

Με τον καιρό, τα ιστορικά κέντρα των ευρωπαϊκών πόλεων εξελίχθηκαν σε τουριστικές παγίδες με πεζοδρόμους υψηλής καταναλωτικότητας. Αλλά η απάντηση σε αυτή την εξέλιξη ίσως δεν είναι η συνέχιση του μοντερνιστικού έπους, τουτέστιν όλο και μεγαλύτερα μεγέθη κτιρίων πέραν του ιστορικού κέντρου, με όλο και μεγαλύτερες αποστάσεις μεταξύ τους: για παράδειγμα, η εξέλιξη των νοσοκομείων σε «εργοστάσια υγείας» με χιλιάδες κρεβάτια και προσωπικό θα μπορούσε να αντιστραφεί σε μια τυπολογία των «pavilion hospitals» την οποία εγκαταλείψαμε απερίσκεπτα. Τα μεγαθήρια γεννούν προβλήματα που ξεπερνούν εκείνα της γραφειοκρατίας.

Οι πόλεις είναι ανθεκτικές και προσαρμοστικές: είναι έτοιμες να αντιμετωπίσουν λιμούς, πολέμους, σεισμούς και καταποντισμούς. Οι επιλογές μας στη διάρκεια της πανδημίας ήταν υπερβολικά φοβικές και μυωπικές: αλλά παρότι, για παράδειγμα, στις περισσότερες χώρες της Ευρώπης, προτάθηκε η τηλεργασία, φαίνεται ότι το ποσοστό των Ευρωπαίων που θα εργάζονται σταθερά από το σπίτι δεν θα ξεπεράσει το 15%, ενώ θα παραμείνει «στο σπίτι» ένα πολύ μεγαλύτερο ποσοστό έχοντας χάσει τη δουλειά του. Θέλω να πω ότι η αντικατάσταση του φυσικού αστικού χώρου από τον ψηφιακό δεν είναι ούτε κάτι που μπορεί να συμβεί αμέσως, ούτε κάτι που θα έπρεπε να επιθυμούμε. Ο ψηφιακός κόσμος ίσως συμβάλλει στη μη μετάδοση των ιών, αλλά ξέρουμε από την πείρα πως η χαμηλή αστική πυκνότητα δεν σημαίνει βιωσιμότητα: αντιθέτως, η αστική πυκνότητα είναι παράγοντας της αστικής αναγέννησης ―οι αστικές έρημοι αποτελούν την προϋπόθεση της αποξένωσης, της εγκατάλειψης, της εγκληματικότητας και της αστικής παρακμής.

* To κείμενο μετέφρασε, συντόμευσε και διασκεύασε η Σώτη Τριανταφύλλου