Θεσσαλονίκη once upon a time

Μια έκθεση όπου παρουσιάζονται αδημοσίευτοι χάρτες και σχέδια, καρτποστάλ και άγνωστες φωτογραφίες δρόμων και κτιρίων που δεν υπάρχουν πια, πορτρέτα της κοσμοπολίτικης κοινωνίας της Θεσσαλονίκης, έχει άξονα αφήγησης τη Βασιλίσσης Όλγας. Να πάτε, ήταν να λήξει, αλλά πήρε παράταση ως τον Νοέμβριο. Διακόσιες εξήντα πέντε εικόνες επιχειρούν να αποκαταστήσουν την εικόνα της συνοικίας που χάθηκε και να τεκμηριώσουν την ιστορία των κτιρίων και των ενοίκων τους. Τότε λεγόταν Η συνοικία των Εξοχών. Και ακόμα και σήμερα η Βασιλίσσης Όλγας για την προσωπική μου μυθολογία παραμένει ένας συναρπαστικός δρόμος.

Μονολογώ: Δεν υπάρχει καλύτερο μέρος για να κάνει ριμέικ στο κλιπ του «Unfinished Syphathy» ο Ντέιβιντ Λιντς από τη Λεωφόρο της Βασιλίσσης Όλγας. Βράδυ κατά προτίμηση, μετά τα μεσάνυχτα. Να βάλει τη Σάρα Νέλσον, την πρωταγωνίστρια, να τη διασχίζει κατά μήκος με εκείνο το αγέρωχο περπάτημα και φέτες από το κόκκινο, μπλε και πράσινο νέον από τις πινακίδες των λαϊκών μπουτίκ, των φαρμακείων, των μαγέρικων και των ανθοπωλείων να λούζει το μαύρο φόρεμά της, καθώς τραγουδά «you' re the book that I have opened, and now I' ve got to know much more». Να τραβάει ίσια μπροστά αφήνοντας πίσω της όγκους υπέργηρων πολυκατοικιών με σουλούπι δύσμορφου καλόγερου, πιάτσες ταξί συντονισμένων στους ραδιοεκφωνητές που υμνούν το παίξιμο του Μίλερ, διανυκτερεύοντα θαφτάδικα και φαντάσματα που ακόμα φορούν κρινολίνα και ρεντιγκότες, επίσημα ενδύματα απαραίτητα στα γλέντια των ευκατάστατων ελλήνων, τούρκων, εβραίων και ευρωπαίων εμπόρων των τελών του 19ου αιώνα.

Μην την κοιτάς τώρα που τον ρέοντα χρόνο τον καταβρόχθισε το κενό, όπως γράφει ο Βασίλης Κολώνας στο βιβλίο του «Η συνοικία των Εξοχών στη Θεσσαλονίκη, 1885-1912». «Τα κενά στην ιστορία της αρχιτεκτονικής μιας πόλης δημιουργούν κενά στην ίδια την ιστορία της πόλης. Στη Θεσσαλονίκη η καταστροφή της νεότερης αρχιτεκτονικής –είτε οφειλόταν σε τυχαία αίτια, είτε σε φυσιολογική γήρανση και αντικατάσταση είτε, κυρίως, σε κατεδαφίσεις με στόχο την οικονομική εκμετάλ­λευση του ακινήτου– είχε ως αποτέλεσμα την απουσία μαρτυριών για την, αμέσως προηγούμενη από τη σημερινή, εικόνα της πόλης και επομένως για την ιστορία της σε μια εποχή πολιτικών και κοινωνικών μεταβολών. Η ιλιγγιώδης ταχύτητα των μεταπολεμικών χρόνων άφησε ελάχιστο χώρο για τις αφανισμένες επαύλεις της λεωφόρου των Εξοχών στην οπτική μνήμη των κατοίκων της Θεσσαλονίκης, ενώ οι λιγότερο σημαντικές –οι ανώνυμες κατοικίες– χάθηκαν απλά σαν να μην υπήρξαν ποτέ.

»H σημερινή εικόνα της συνοικίας αδυνατεί να εξιστορήσει όλο το πα­ρελθόν της. H αφήγησή της είναι ελλιπής, αν και κάποτε ήταν πλούσια σε λεπτομέρειες. Η χάραξη της οδού Bασιλίσσης Όλγας –που όμως δεν ακολουθεί πια από κοντά τη γραμμή της παραλίας όπως παλιότερα– ορισμένα δημόσια κτίρια που λειτουργούν ακόμη, κάποιες κατάκλειστες επαύλεις –"διατηρητέα" μνημεία σήμερα– μερικοί μαντρότοιχοι στα όρια των παλαιών ιδιοκτησιών και ελάχιστα δένδρα –απομεινάρια από τους κήπους των Eξοχών– παραπέμπουν μόνο αποσπασματικά στην προηγούμενη εικόνα της.

»H ανάπτυξη και ο εκσυγχρονισμός της Θεσσαλονίκης στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, η επέκταση της πόλης εκτός παραδοσιακού πυρήνα, η ραγδαία εξέ­λιξη ολόκληρης της ανατολικής περιοχής καθώς και η καθοριστική για τη νέα συνοικία αρχιτεκτονική μορφολογία αποτέλεσαν τα δεδομένα εκκίνη­σης της έρευνας και οδήγησαν στον προσδιορισμό του αντικειμένου της: την εικονογράφηση της συνοικίας των Eξοχών, της πρώτης εκτός των τειχών περιοχής επέκτασης της Θεσσαλονίκης, και τη διαδικασία του μετασχηματισμού μιας ομάδας εξοχικών κατοικιών σε μια συνοικία αυτόνομη, ακμάζουσα, γοητευτική».

Θαλάσσια λουτρά ανδρών. Συλλογή Άγγελου Παπαϊωάννου, ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ

Ζούσαν πλούσιοι εδώ, μεγαλοαστοί, Έπαυλη Σάλεμ, βίλες Μόλχο και Καπαντζή, αρχοντικά επώνυμα, πιάνα, γαλλικά, άμαξες και υπηρέτριες. «Like a soul without a mind, in a body without a heart»: μόνο ο Ντέιβιντ Λιντς μπορεί να δει και να φυλακίσει στον φακό του τα φεγγάρια περασμένων εποχών που φώτισαν τα γλέντια της Λεωφόρου των Εξοχών ή μάτωσαν από το αίμα που πετάχτηκε ψηλά. Στη βίλα Χιρς στεγαζόταν η Γκεστάπο, εδώ βασάνιζε ο Χάινριχ και οι δωσίλογοι της SiPo, παλιές ιστορίες και πρωταγωνιστές, που δεν τις ξέρουν τα παιδιά που τέτοιες ώρες βγάζουν βόλτα τον σκύλο τους ή οι μηχανάκηδες της ομάδας Δίας, που διασχίζουν τέτοια ώρα τη Βασιλίσσης Όλγας με φουλ γκάζια.

Το χθες και η Ιστορία είναι θαμμένα στα έγκατα της ασφάλτου, ίσως και να τα θυμούνται μόνο οι μοσχοϊτιές, που κάτω από τα φύλλα τους και τη δροσιά του κήπου που τις φιλοξενεί, στο υπαίθριο μπαρ του Λαογραφικού Μουσείου, πίνουν τις δροσερές μαλαγουζιές τους οι θαμώνες. Φυσάει γλυκά και παρηγορητικά μέσα στο φθινόπωρο εδώ, να έρχεστε, αν ψάχνετε για κήπο τεράστιο και παραδεισένιο, κήπο-κήπο και όχι κάτι πράσινα παραπήγματα 5 επί 5 που πουλούν μούρη στα στενά του κέντρου. Γιατί έχει μια ανείπωτη γοητεία η Όλγας, κι ας μην τη λες όμορφη, έτσι όπως όλα είναι στοιβαγμένα, τσαλακωμένα και υπερχειλισμένα από τη δεκαετία του ’60 και πέρα, που οι εξοχές τσιμεντώθηκαν. Σαν να μην έχτισαν κάποτε εδώ ο Αριγκόνι και ο Παιονίδης, αλλά αλμπάνηδες πρωτοετείς μηχανικοί του «κόκκινου» πολυτεχνείου της Σοφίας, έχοντας στο μυαλό τους να μαντρώσουν ψυχές και σαλονοτραπεζαρίες σε στιλ εργατικών πάνελκα.

Η Βίλα Καπαντζή. Συλλογή  Άγγελου Παπαϊωάννου, ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ

Και η Σάρα Νέλσον, η πρωταγωνίστρια, προχωρά, και προχωρά, και προσπερνά τη σκιά του «Ράδιο Σίτυ», που πάει καιρός που δεν είναι πια το πιο τριζάτο σινεμά της πόλης. Ο Γούντι Άλεν δεν θα ξαναφιλήσει ποτέ τη Μία Φάροου γλιστρώντας από το πανί στην πρώτη σειρά. Προσπερνά τη βιτρίνα του «Αβέρωφ» όπου κοιμούνται τέτοια ώρα στα ταψιά τους οι σπανακόπιτες και τα εκλεράκια, το κτήριο του παλιού σχολείου όπου πάνω του τα αριστερίστικα πανό της κατάληψης μοιάζουν με κόκκινο πρόστυχο κομπινεζόν στο γερασμένο σώμα μιας πρώην καλλονής, «really hurt me babe, really cut me babe, how can you have a day without a night».

Κι ο Ντέιβιντ Λιντς με φορητή κάμερα στο χέρι τραβάει τη νύχτα που κυλά αργά, καμιά σχέση η Βασιλίσσης Όλγας με τη West Rico Boulevard του «Unfinished Sympathy» στην πρώτη κλιπ βερσιόν. Δεν την προτιμούν για σκέιτ οι ανάπηροι, ούτε για hangin' around τα αλάνια, δεν θα τρακάρεις Ινδιάνους με κόκκινα φτερά να στέκονται στο φανάρι της γωνίας με Φλέμινγκ. Μόνο χιλιόμετρα με παντοφλάδικα και b stores αθλητικής ένδυσης, φτηνές πιτσαρίες, κομπιουτεροξωκκλήσια, μίλια μακριά από τους high tech αντίστοιχους καθεδρικούς ναούς της Τσιμισκή. Και οθόνες τηλεόρασης που δείχνουν φιγούρες με τους ήρωες των Παραολυμπιακών, κι ας φρόντισε ο πράκτορας να τις βάλει στο off πριν κλειδώσει το ΟΠΑΠάδικο. Αυτές άναψαν από μόνες τους, φταίει το τηλεκοντρόλ που τους μαρτύρησε πως σήμερα το βράδυ ο κύριος Ντέιβιντ και το συνεργείο του, μετά της λαϊκής αοιδού Σάρας Νέλσον, θα ξαναγυρίσουν το βίντεο κλιπ του «Unfinished Sympathy» και αυτός είναι ένας λόγος η χαμένη λεωφόρος να λάμπει!

Η πλατεία του Λευκού Πύργου. Συλλογή  Άγγελου Παπαϊωάννου, ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ

Η συνοικία των Εξοχών στη Θεσσαλονίκη, 1885-1912

Πολιτιστικό Κέντρο Θεσσαλονίκης του ΜΙΕΤ (Βίλα Καπαντζή – Βασιλίσσης Όλγας 108). Σε συνεργασία με το University Studio Press και επιμέλεια του Βασίλη Κολώνα, καθηγητή του Τμήματος Αρχιτεκτόνων του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Έως και 27 Νοεμβρίου 2016, Τρίτη έως και Κυριακή 10:00-18:00, Δευτέρα κλειστά. Ξεναγήσεις στην έκθεση θα πραγματοποιούνται Κυριακή πρωί στις 11:00 από τον Βασίλη Κολώνα, επιμελητή της έκθεσης, και Τετάρτη απόγευμα στις 17:00 από τον Γιάννη Επαμεινώνδα, διευθυντή του Πολιτιστικού Κέντρου Θεσσαλονίκης του ΜΙΕΤ. Η είσοδος είναι ελεύθερη για το κοινό αλλά, λόγω της παλαιότητας του κτιρίου και της στενότητας του χώρου, ο αριθμός των επισκεπτών σε κάθε περιήγηση θα είναι συγκεκριμένος. Για να δηλώσετε συμμετοχή, επικοινωνήστε με τη γραμματεία του Κέντρου, καθημερινές 9:00-14:30, στα τηλέφωνα: 2310 295.171 και 2310 295.170.