Μικροί οικολόγοι: Πώς η εκπαίδευση μπορεί να διαμορφώσει περιβαλλοντική συνείδηση και συμπεριφορά στα παιδιά

Η εκπαίδευση για το περιβάλλον και την αειφορία από την προσχολική και πρώτη σχολική ηλικία αποτελεί κεντρικό στοιχείο για τη μετάβαση σε ένα βιώσιμο μέλλον. Tα παιδιά ευαισθητοποιούνται, ενισχύονται μελλοντικά, αλλάζουν συμπεριφορά μέσα από συμμετοχικές διαδικασίες στη λήψη αποφάσεων και βρίσκουν λύσεις σε περιβαλλοντικά ζητήματα που προκύπτουν στο πλαίσιο της τάξης.

Σήμερα υπάρχουν στη χώρα δημόσια και ιδιωτικά σχολεία που υιοθετούν καινoτόμα προγράμματα τα οποία έχουν σχεδιαστεί για να ενθαρρύνουν τα παιδιά να αναλάβουν δράση για το περιβάλλον, προκειμένου να αποτελέσουν κοινότητες αειφορικής συμβίωσης. Οικολογικά, αειφόρα, σχολεία της φύσης... Μιλήσαμε με πέντε σχολεία που συμβάλλουν στην εκπαίδευση των παιδιών από νεαρή ηλικία, προκειμένου να διαμορφώσουν περιβαλλοντική συνείδηση και συμπεριφορά. 

Η εκπαίδευση και περιβαλλοντική συνείδηση σε δημόσια και ιδιωτικά σχολεία στην Ελλάδα

Αειφόρο 2ο Νηπιαγωγείο Χολαργού - Sustainable 2nd Kindergarten of Cholargos

Στο νηπιαγωγείο οι μαθητές και οι μαθήτριες κάνουν συχνά το μάθημά τους στην «υπαίθρια τάξη» και απολαμβάνουν το δεκατιανό τους στην αυλή. Στα διαλείμματα συμμετέχουν στην «υπαίθρια βιβλιοθήκη» και διαβάζουν βιβλία που βρίσκονται μόνιμα εκεί. Κάνουν καθημερινά κομποστοποίηση και με οργανικά υλικά, όπως φλούδες από τα φρούτα τους, φτιάχνουν το δικό τους compost, φυτεύουν λαχανικά, λουλούδια και δέντρα και δημιουργούν το δικό τους μποστάνι (bo μπα) στη βεράντα του σπιτιού τους. Τα παιδιά στο Νηπιαγωγείο έχουν τη δυνατότητα να έρχονται καθημερινά στο σχολείο με ποδήλατο ή πατίνι μειώνοντας το οικολογικό τους αποτύπωμα, υιοθετώντας πράσινες περιβαλλοντικές συνήθειες. Κάπως έτσι κυλάει μια τυπική μέρα στο Αειφόρο 2ο Νηπιαγωγείο Χολαργού, στους πρόποδες του Υμηττού.

«“H κυκλική οικονομία” είναι μια έννοια που έχει γίνει συνήθεια και τρόπος ζωής στους μικρούς μαθητές, ένα πράσινο μοντέλο ανάπτυξης που χαρακτηρίζει το βραβευμένο με σημαία Αειφόρο νηπιαγωγείο μας», ένα από τα 473 αειφόρα δημόσια σχολεία της Αθήνας, μου λέει η Σωτηρία Αντωνέλλου, νηπιαγωγός του σχολείου. Οι μαθητές/τριες εφαρμόζουν καθημερινά τον «Οικοκώδικα» που έχουν δημιουργήσει –ένα σύνολο κανόνων περιβαλλοντικής συμπεριφοράς–, ενώ διαρκώς ενθαρρύνεται η συνεργασία μεταξύ μαθητών, εκπαιδευτικών, γονέων και τοπικής κοινωνίας για την επίτευξη αποτελεσματικότερης περιβαλλοντικής δράσης. Το Νηπιαγωγείο, όντας πρεσβευτής των 17 Παγκόσμιων Στόχων, συμμετέχει για 2η σχολική χρονιά στα Οικολογικά Σχολεία – Eco Schools, λειτουργώντας στο πλαίσιο του Συμβουλίου Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης της Ελληνικής Εταιρείας Περιβάλλοντος και Πολιτισμού, επιδιώκοντας να βραβευτεί με την πράσινη σημαία.

Η κυριότερη πρόκληση που αντιμετωπίζουν οι εκπαιδευτικοί του Αειφόρου 2ου Νηπιαγωγείου Χολαργού για να διαμορφώσουν την περιβαλλοντική συνείδηση των παιδιών είναι οι συνήθειες που υιοθετούν τα ίδια εκτός περιβάλλοντος.

«Στο πλαίσιο του σχολείου, όπου ο χώρος είναι κατάλληλα διαμορφωμένος ώστε τα παιδιά να έχουν ερεθίσματα και ίσες ευκαιρίες για να αναπτύξουν περιβαλλοντική συμπεριφορά, είναι εύκολο να αποκτήσουν αυτήν τη συνήθεια. Εκτός σχολικού περιβάλλοντος, όμως, είναι οι συνθήκες τόσο κατάλληλες, για να συνεχίσουν τα παιδιά να εφαρμόζουν τις περιβαλλοντικές συμπεριφορές που υιοθέτησαν στο σχολείο; Έχουν την κατάλληλη ενίσχυση και πληροφορία από τα άτομα που καθημερινά συναναστρέφονται;» καταλήγει η κ. Αντωνέλλου.

Σχολείο της Φύσης και Big Bang στη Θεσσαλονίκη

Το δημοκρατικό σχολείο του βουνού, Ataxia school στο Στείρι του νομού Βοιωτίας

Το βουνό, από την άλλη, για το Ataxia school (νηπιαγωγείο και δημοτικό) που βρίσκεται στο Στείρι του νομού Βοιωτίας, ένα χωριό τετρακοσίων περίπου μόνιμων κατοίκων –οι περισσότεροι εξ αυτών υπερήλικες–, λειτουργεί ως συμβολική ταυτότητα μιας ολόκληρης περιοχής με συγκεκριμένη ιστορία και αξίες αποτελώντας ορμητήριο ελευθερίας, αυτάρκειας, βιωματικής αειφορίας και αναδιοργάνωσης. Τι σημαίνει αυτό; Η επιστημονική παιδαγωγική γνώση δένεται οργανικά με την άμεση εμπειρία. Το σχολείο «απλώνεται», πέρα από τις τάξεις, στην κοινότητα, στους αγρούς και στο βουνό. Τα παιδιά κατανοούν την αυτάρκεια και την οικονομία στην πράξη, ως βίωμα. Για παράδειγμα, για να μαγειρέψουν πηγαίνουν συχνά στις αυλές των γιαγιάδων του χωριού, μαθαίνουν για τοπικές συνταγές, προμηθεύονται τα υλικά από τον κήπο ή από το τοπικό μπακάλικο και με αυτόν τον τρόπο κάνουν μαθηματικά για να υπολογίσουν το κόστος, αλλά και ανάγνωση και ορθογραφία πάνω στη μαγειρική συνταγή. Το σχολείο, όμως, συνδέει και τους μεγαλύτερους κατοίκους στις δράσεις του. Στην πλατεία του χωριού, συχνά συναντιούνται μικροί και μεγάλοι για κάποια έκθεση προϊόντων των μαθητών/τριών ή για μάθημα αγγλικών και αρβανίτικων – μια γλώσσα η οποία απειλείται με εξαφάνιση. Η διαγενεακή μάθηση αποτελεί βασικό στόχο ενός ανοιχτού κοινοτικού σχολείου, όπως το Ataxia School.

Πρόκειται για ένα συνεταιριστικό σχολείο που λειτουργεί εδώ και έναν χρόνο από μια ομάδα νέων επιστημόνων και γονέων, οι οποίοι με δικά τους έξοδα και κόπο επαναλειτούργησαν  το, για πάνω από 13 χρόνια κλειστό, σχολείο της κοινότητας. Το όραμα της παιδαγωγικής τους προσέγγισης τεκμηριώνεται στις σύγχρονες γνώσεις για τη φυσική τάση των παιδιών να εξερευνούν και να μαθαίνουν. Μιλάμε για έναν χώρο, όπου τώρα «φοιτούν» 11 παιδιά, χωρίς τάξεις και αυστηρά ηλικιακά όρια (νηπιαγωγείο, πρώτη και δευτέρα δημοτικού). Δηλαδή, ένα παιδί που θέλει και έχει τις δυνατότητες να παρακολουθήσει μαθήματα από μεγαλύτερη τάξη, μπορεί να το κάνει. Αλλά και το αντίθετο, καλύπτοντας ταυτόχρονα τους μαθησιακούς στόχους, όπως έχουν οριστεί από το Υπουργείο Παιδείας, με έναν διαφοροποιημένο τρόπο.

Η δημοκρατική παιδεία και η παιδαγωγική του δάσους που ασπάζονται, είναι μια ιδέα ιδιαίτερα διαδεδομένη στις σκανδιναβικές χώρες και την Ευρώπη. Επιδιώκει τη μάθηση στη, με τη, και από τη φύση και προάγει την πολύπλευρη ανάπτυξη του παιδιού μέσα από την ελευθερία και την αυτονομία. Παρ’ όλα αυτά, το Στείρι δεν είναι ένας ειδυλλιακός τόπος. «Βρισκόμαστε σε μια ζώνη που είναι στη φύση, αλλά έχει καθοριστεί ως βιομηχανική». Το Ataxia School φέρει ένα μήνυμα αποκέντρωσης, βασισμένης στις αξίες της κοινότητας, διοργανώνοντας παράλληλα μια μεγάλη ποικιλία από δράσεις που αφορούν την προστασία του περιβάλλοντος. Μία από αυτές, ένα φεστιβάλ χαμηλού οικολογικού αποτυπώματος, είναι το Upperground Mountain Festival στον Ελικώνα. Θα διοργανωθεί και φέτος στις 28 και 29 Ιουνίου, αναφέρουν τα μέλη της Κοιν.Σ.Επ. «Με τα παιδιά παρακολουθούμε όλο τον κύκλο των εποχών και των εργασιών που κάνουν οι άνθρωποι στην ύπαιθρο. Πρώτα υφίσταται το βίωμα και μετά η συμβολική αναπαράσταση».

«Η μεγαλύτερη πρόκληση που αντιμετωπίζουμε είναι ότι το σχολείο αυτό αποτελεί ένα όραμα κι ο κόσμος είναι καχύποπτος με καθετί νέο. Γι’ αυτό, όπως ιστορικά συμβαίνει με καθετί πρωτοπόρο, έχουμε δεχθεί κακοπροαίρετες και υστερόβουλες κριτικές. Η τοπική κοινωνία, βέβαια, μας υποστηρίζει αφού βλέπει έμπρακτα όλα αυτά τα οφέλη στα παιδιά και την ίδια. Είμαστε υπέρ της δημόσιας παιδείας, αλλά και του προεικονισμού της στο σήμερα. Ελπίζουμε το παράδειγμά μας να γίνει η αφορμή για ανθρώπους που επιθυμούν να επιστρέψουν στους τόπους τους και να δημιουργήσουν, να έχουν τη δυνατότητα ν’ ανοίξουν σχολεία που κλείνουν εξ αιτίας της έλλειψης πληθυσμού, να φτιάξουν τους συνεταιρισμούς τους και να επανανοηματοδοτήσουν τους όρους της συνύπαρξής τους. Όλη αυτή η δράση αποτελεί, για εμάς, ουσιαστικά μια πρόταση αποαστικοποίησης. Τα δημοκρατικά σχολεία όπως απαντώνται στη βιβλιογραφία, υφίστανται σε πολλές χώρες του εξωτερικού, γιατί όχι και στη χώρα μας, στην οποία γεννήθηκε και το σημαίνον Δημοκρατία;»

Σχολείο του Δάσους στη Σταμάτα

Στη Σταμάτα θα βρει κανείς το Σχολείο του Δάσους, όπου με κεντρικό άξονα το ελεύθερο και βιωματικό παιχνίδι τα παιδιά προσεγγίζουν τη ζωή και την ολόπλευρη ανάπτυξή τους στη φύση βρέξει χιονίσει, μέσω του Forest craft (χειροτεχνίες με υλικά της φύσης που οδηγούν είτε σε παιχνίδια είτα σε τέχνεργα), της Art of Land (Τέχνη της Γης και του εφήμερου), ήπιων μορφών πεζοπορίας κι εξερεύνησης, στοιχείων βοτανικής, γεωλογίας και μετεωρολογίας, ελεύθερης αναρρίχησης σε δέντρα και βράχους και μέσω της καλλιέργειας της ομαδικότητας και της φιλίας. Προστατεύουν τη φύση, γιατί αγαπούν το σημείο συνάντησής τους... το δάσος, και το κατανοούν σε βάθος. Αναγνωρίζουν, για παράδειγμα, αμέσως πως αν υπάρχει κάποιο πεταμένο αντικείμενο εκεί, θα τους δημιουργήσει πρακτικά πρόβλημα στη μέρα τους.

Το πρώτο σχολείο δάσους στη Σουηδία, η σχολή ορειβασίας και η μητρότητα βοήθησαν τη Βασιλική Κομπιλάκου, ιδρύτρια κι εμψυχώτρια του Σχολείου του Δάσους Πευκίτες, να βρει το μονοπάτι της που την οδήγησε στην παιδαγωγική του δάσους. Σήμερα, οι ομάδες του δάσους διακρίνονται σε δύο ηλικιακές ομάδες: πρώιμη παιδική ηλικία (2-5 ετών), μέση παιδική ηλικία (6-12 ετών) και στη νεοσύστατη ομάδα Βόλου - Σχολείο του δάσους «Πευκίτες». «Το κοινό στοιχείο των ομάδων είναι ότι συναντιούνται στο δάσος, λειτουργούν βιωματικά με βάση το ελεύθερο παιχνίδι. Δεν αντιμετωπίζουν το δάσος χρησιμοθηρικά, αλλά το σέβονται και το προστατεύουν... Πρόκληση είναι η ατολμία του ελληνικού κράτους να νομοθετήσει υπέρ της ύπαρξης των Σχολείων του Δάσους στη χώρα μας, ώστε να προστατεύονται αφενός απέναντι σε εν δυνάμει καταγγελίες όσων δεν κατανοούν περί τίνος πρόκειται, αλλά και επειδή τα δασικά νηπιαγωγεία αποτελούν ισότιμη βαθμίδα της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης στον υπόλοιπο κόσμο. Στην Ελλάδα, όμως, αδειοδοτείται το κτίριο κι όχι η παιδαγωγική κατάρτιση και προσέγγιση. Εξάλλου, τι κτίριο να... χτίσει κανείς μέσα στο δάσος;»

Πάμε να δούμε, όμως, πώς κυλά η μέρα τους. Όλα ξεκινούν με την άφιξη των δασένιων οικογενειών σε ένα από τα δύο σημεία του δάσους, όπου σημείο αναφοράς αποτελούν δύο ξύλινες, φορητές κατασκευές που λειτουργούν ως καταφύγια σε περίπτωση καταιγίδας.

«Κάτω από τα πλατάνια κάνουμε τον κύκλο μας, μοιραζόμαστε τα νέα μας και τραγουδάμε καταλήγοντας σε ένα ξέφρενο κυνηγητό ανάμεσα στα δέντρα μεταξύ “λύκων κι ελαφιών”.

Σειρά έχουν η πεταλούδα, το σκαθάρι ή ο κοκκινολαίμης που θα οδηγήσουν τα βήματά μας στον βράχο της αλεπούς, το αρχαίο λατομείο και την ακροποταμιά, ή στο μυστηριώδες δάσος, το φαράγγι ή τα λιβάδια, όπου το ελεύθερο παιχνίδι θα εξακτινωθεί σε όλες του τις εκφάνσεις ανάλογα με το δυναμικό και τα ενδιαφέροντα των παιδιών: καλάμια ψαρέματος από κλαδάκια και κουκουνάρια, καλύβες από καλαμιές, κουκλάκια από βελανίδια και καρύδια». Η μέρα τους κλείνει με την αφήγηση παραμυθιού, το οποίο βασίζεται στις μηνιαίες έννοιες που δουλεύουν κάθε εποχή του χρόνου, ενώ παράλληλα γύρω από τη φωτιά ψήνουν μήλα ή πατάτες μπηγμένες σε κλαράκια που μάζεψαν από το δάσος.

Σχολεία που δίνουν χώρο, χρόνο, αγάπη και ερεθίσματα στα παιδιά για να έρθουν σε επαφή με το περιβάλλον και να το κατανοήσουν. Σχολεία που βάζουν το δικό τους λιθαράκι και δημιουργούν πολίτες που διεκδικούν αποτελεσματικά την ποιότητα ζωής και τα περιβαλλοντικά δικαιώματα. Τέτοια σχολεία χρειαζόμαστε, δημόσια και ιδιωτικά, παράλληλα με τη στήριξη των γονέων και, κυρίως, της κοινωνίας.

Ιnfo: Ο Δήμος Αθηναίων, όπως ανακοίνωσε πρόσφατα ο δήμαρχος Χάρης Δούκας, γίνεται ο πρώτος Δήμος στην Ελλάδα που προσχωρεί στην παγκόσμια «Σύμπραξη για την Πράσινη Εκπαίδευση» της UNESCO (υπεγράφη Μνημόνιο Συνεργασίας του Δήμου Αθηναίων με την Ελληνική Εταιρία Προστασίας της Φύσης για την προώθηση των στόχων της Σύμπραξης).