Τι κάνει η Ευρώπη για να πατάξει το περιβαλλοντικό έγκλημα;

Γνωρίζατε ότι το περιβαλλοντικό έγκλημα είναι η τρίτη μεγαλύτερη εγκληματική δραστηριότητα στον κόσμο; Συναντάται περίπου με ποσοστό 7% ετησίως και επιφέρει ζημία της τάξεως των 110-281 δις δολάρια κάθε χρόνο (!) Τι είναι όμως στα αλήθεια;

Τι είναι το περιβαλλοντικό έγκλημα

Πρόκειται για αδικήματα που έχουν ως απειλούμενο και θύμα το περιβάλλον στο οποίο ζούμε και κατ’ επέκταση όλους τους ζωντανούς οργανισμούς (συμπεριλαμβανομένου και του ανθρώπου). Τα αδικήματα αυτά μπορεί να περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων, τα εξής: α) ακατάλληλη συλλογή, μεταφορά, ανάκτηση ή διάθεση αποβλήτων, β) παράνομη λειτουργία εγκατάστασης στην οποία ασκείται επικίνδυνη δραστηριότητα ή στην οποία αποθηκεύονται επικίνδυνες ουσίες ή παρασκευάσματα, γ) θανάτωση, καταστροφή, κατοχή ή εμπορία προστατευόμενων ειδών άγριων ζώων ή φυτών, δ) παράνομο εμπόριο ουσιών που καταστρέφουν το όζον, στ) παράνομη εκπομπή ή απόρριψη ουσιών στην ατμόσφαιρα, το νερό ή το έδαφος. 

Το περιβαλλοντικό έγκλημα χαρακτηρίζεται από τον αντίκτυπό του στο φυσικό περιβάλλον, ο οποίος εκδηλώνεται σε: α) αύξηση των επιπέδων ρύπανσης, β) υποβάθμιση της άγριας ζωής, γ) μείωση της βιοποικιλότητας και δ) διαταραχή της οικολογικής ισορροπίας. Στα θύματα όμως συγκαταλέγεται και ο άνθρωπος, καθώς η ζημιά που προκαλούν (ρήμα σε ενεργητικό βαθμό γιατί υπάρχουν υποκείμενα της δράσης) στα οικοσυστήματα και το περιβάλλον, εκτός από μεγάλη περιβαλλοντική καταστροφή και αναστρέψιμη κλιματική αλλαγή, επιφέρει και σοβαρό κίνδυνο ασθενειών, τον θάνατο ανθρώπων και τη μείωση του προσδόκιμου ζωής.

Εξαιρετικά προσοδοφόρο για τους δράστες

Μπορεί να μην είναι ο τύπος εγκλήματος που θα κεντρίσει το ενδιαφέρον μας ως αντικείμενο αστυνομικής σειράς, αλλά σίγουρα αποτελεί δελεαστική απασχόληση για πολλούς επίδοξους δράστες. Και αυτό γιατί είναι εξαιρετικά προσοδοφόρο – καθώς αποτελεί μια από τις κύριες πηγές εσόδων του οργανωμένου εγκλήματος μαζί με τα ναρκωτικά, τα όπλα και την εμπορία ανθρώπων και την ίδια στιγμή είναι πολύ πιο δύσκολο να εντοπιστεί, να διωχθεί και να τιμωρηθεί. Συν του ότι οι κυρώσεις είναι πολύ χαμηλότερες από εγκλήματα άλλης φύσεως – «θελκτικό» τρίπτυχο! Συνεπώς, αυτοί οι παράγοντες το καθιστούν ιδιαίτερα ελκυστικό για τις ομάδες οργανωμένου εγκλήματος.

Ένα παράδειγμα που καταδεικνύει την έκταση του προβλήματος είναι η συμμετοχή –που έγινε ρουτίνα– στη διακίνηση αποβλήτων. Η χρήση νόμιμων επιχειρηματικών δομών από εγκληματίες αποτελεί εγγενές χαρακτηριστικό αυτού του τομέα εγκλήματος. Σε πολλές περιπτώσεις, οι εγκληματικοί φορείς και οι νόμιμες επιχειρήσεις είναι δυσδιάκριτες. Στο πλαίσιο αυτής της εξέλιξης, οι εγκληματίες που δραστηριοποιούνται πλέον σε ολόκληρη την αλυσίδα επεξεργασίας αποβλήτων, έχουν μετακινηθεί προς το πιο σύνθετο επιχειρηματικό μοντέλο της παράνομης διαχείρισης αποβλήτων αντί της απλής παράνομης απόρριψης. Και υπάρχουν ενδείξεις ότι τα έσοδα από αυτές τις δραστηριότητες χρησιμοποιούνται επίσης για τη χρηματοδότηση της τρομοκρατίας. Δεν είναι ασυνήθιστο οι παραδοσιακές συμμορίες  τύπου μαφίας να χρησιμοποιούν τους ίδιους τρόπους δράσης και τις ίδιες διαδρομές που χρησιμοποιούν για τις άλλες δραστηριότητές τους, όπως την έκδοση και χρήση πλαστών εγγράφων.

Η δράση τη Ευρώπης για την πάταξη του περιβαλλοντικού εγκλήματος

Σε όλο αυτό το σκηνικό, η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν έχει μείνει αμέτοχη. Ειδικότερα, τα τελευταία χρόνια έχει λάβει ακόμη περισσότερα μέτρα για την καταπολέμηση των εγκληματικών δικτύων που εμπλέκονται σε όλες τις μορφές περιβαλλοντικών αδικημάτων, μεταξύ άλλων με τη θέσπιση κανόνων για τη διαχείριση των αποβλήτων και το εμπόριο άγριων ζώων και φυτών. Μάλιστα, για την ενίσχυση των υφιστάμενων κανόνων για την προστασία του περιβάλλοντος «συνεργάζεται στενά» με το ποινικό δίκαιο. Από το 2018 έως το 2021, η ΕΕ έχει προβεί στη σύλληψη 829 ατόμων και στη κατάσχεση 8,3 εκατ. ευρώ. Οι κατασχέσεις αφορούσαν μεταξύ άλλων 167.452 τόνους αποβλήτων, 1.174 τόνους ηλεκτρονικών αντίστοιχα, 32.007 κυβικά μέτρα παράνομης ξυλείας, 639 αντικείμενα από ελεφατόδοντο κ.λπ. Ότι το περιβαλλοντικό έγκλημα είναι μία από τις βασικές προτεραιότητές της, φαίνεται και από το γεγονός ότι έχει ενταχθεί στο πλαίσιο του προγράμματος EMPACT 2022-2025, της εμβληματικής πρωτοβουλίας της ΕΕ για την καταπολέμηση του οργανωμένου και σοβαρού διεθνούς εγκλήματος, και εξετάζεται.

Ποιος ο ρόλος του EMPACT

Το EMPACT είναι η Ευρωπαϊκή Πολυθεματική Πλατφόρμα κατά των Εγκληματικών Απειλών.

Εισάγει μια ολοκληρωμένη προσέγγιση για την εσωτερική ασφάλεια της ΕΕ, η οποία περιλαμβάνει μέτρα που κυμαίνονται από τους ελέγχους στα εξωτερικά σύνορα, την αστυνομική, τελωνειακή και δικαστική συνεργασία έως τη διαχείριση των πληροφοριών, την καινοτομία, την κατάρτιση, την πρόληψη και την εξωτερική διάσταση της εσωτερικής ασφάλειας, καθώς και συμπράξεις δημόσιου και ιδιωτικού τομέα, όπου χρειάζεται. Μέσα από αυτά τα διάφορα στάδια, το EMPACT εξελίχθηκε σε εμβληματικό μέσο της ΕΕ για την επιχειρησιακή συνεργασία με στόχο την ισχυρή δράση και την καταπολέμηση του οργανωμένου εγκλήματος σε επίπεδο ΕΕ. 

Νέοι και πιο αυστηροί κανονισμοί σε ισχύ 

Κατανοώντας τη σημασία του ζητήματος, η Ευρωπαϊκή Ένωση γίνεται ο πρώτος διεθνής οργανισμός που ποινικοποιεί τις πιο σοβαρές περιπτώσεις περιβαλλοντικής ζημίας που είναι «συγκρίσιμες με οικοκτονία (ecocide)». Στις 27 Φεβρουαρίου, τα μέλη του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου ενέκριναν την τελική συμφωνία σχετικά με την οδηγία για τα περιβαλλοντικά εγκλήματα*, η οποία θεσπίζει ποινικά αδικήματα και κυρώσεις για την αποτελεσματικότερη προστασία του περιβάλλοντος και τον τερματισμό της ατιμωρησίας στα 27 κράτη μέλη της ΕΕ.

Η νέα νομοθεσία στοχεύει στην πάταξη περαιτέρω περιβαλλοντικών εγκλημάτων, όπως το λαθρεμπόριο ξυλείας, την υπεράντληση υδάτινων πόρων, τις σοβαρές παραβιάσεις της ευρωπαϊκής νομοθεσίας για τα χημικά προϊόντα, καθώς και τη ρύπανση που προκαλούν τα πλοία – ο αριθμός των περιβαλλοντικών αδικημάτων που διώκονται αυξήθηκε από 8 σε 20 σε σύγκριση με την οδηγία του 2008.

Στη νέα οδηγία προστέθηκε, ακόμη, μια νέα διάταξη σχετικά με τις «αναγνωρισμένες παραβάσεις», η οποία επιτρέπει αυστηρότερες ποινές στα κράτη μέλη – όταν προκαλούν καταστροφή ή εκτεταμένη και σοβαρή ζημία που είναι μη αναστρέψιμη ή μακροχρόνια σε ένα οικοσύστημα, έναν βιότοπο ή στην ποιότητα του αέρα, του εδάφους ή του νερού.

Επιπλέον, η νέα οδηγία ορίζει ότι η συμπεριφορά που έχει αντίκτυπο στο περιβάλλον μπορεί να υπόκειται σε ποινική δίωξη ακόμη και όταν κατέχει άδεια σε συγκεκριμένες περιπτώσεις, ιδίως όταν αυτή έχει αποκτηθεί με δωροδοκία ή όταν παραβιάζει υψηλότερες νομικές απαιτήσεις (όπως οι περιβαλλοντικές αρχές).  

Εναρμονίζει επίσης και καθορίζει τις ελάχιστες και μέγιστες ποινές για τα φυσικά και νομικά πρόσωπα. Αυξάνει τις ποινές φυλάκισης που κυμαίνονται από 3 έως 10 έτη για τα φυσικά πρόσωπα και θέτει σημαντικές πρόσθετες ποινές. Συγκεκριμένα, για τα άτομα –όπως οι διευθύνοντες σύμβουλοι και τα μέλη των διοικητικών συμβουλίων– οι συνέπειες για τη διάπραξη περιβαλλοντικών εγκλημάτων μπορεί να είναι ποινή φυλάκισης έως και οκτώ έτη, η οποία μπορεί να ανέλθει στα 10 έτη, εάν προκαλέσουν τον θάνατο οποιουδήποτε ατόμου.

Όσον αφορά τις εταιρείες, τα πρόστιμα θα φτάσουν έως και το 5% του ετήσιου παγκόσμιου κύκλου εργασιών τους ή εναλλακτικά έως και 40 εκατομμύρια ευρώ (43,41 εκατομμύρια δολάρια).

Τέλος, το κείμενο βελτιώνει την πρόσβαση στη δικαιοσύνη, την πληροφόρηση, τον ρόλο της κοινωνίας των πολιτών, την αλυσίδα επιβολής και τη διασυνοριακή συνεργασία στην καταπολέμηση του περιβαλλοντικού εγκλήματος.

Μετά την ψηφοφορία στην ολομέλεια, ο εισηγητής του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου Antonius Manders, δήλωσε: «Είναι καιρός να καταπολεμήσουμε τα διασυνοριακά εγκλήματα σε επίπεδο ΕΕ με εναρμονισμένες και αποτρεπτικές κυρώσεις για την πρόληψη νέων περιβαλλοντικών εγκλημάτων. Σύμφωνα με αυτή τη συμφωνία, οι ρυπαίνοντες θα πληρώσουν. Επιπλέον, αποτελεί σημαντικό βήμα προς τη σωστή κατεύθυνση το γεγονός ότι κάθε πρόσωπο σε ηγετική θέση σε μια εταιρεία που ευθύνεται για τη ρύπανση μπορεί να θεωρηθεί υπεύθυνο, καθώς και η ίδια η επιχείρηση. Με την εισαγωγή της υποχρέωσης φροντίδας, δεν υπάρχει πλέον κανένα άλλο μέρος για να κρυφτεί κανείς πίσω από άδειες ή νομοθετικά κενά».

Με αυτό το νέο κείμενο, η ΕΕ θεσπίζει ένα από τα πιο φιλόδοξα νομοθετήματα στον κόσμο για την καταπολέμηση του περιβαλλοντικού εγκλήματος, αναγνωρίζοντας για πρώτη φορά την εγγενή αξία της φύσης και των οικοσυστημάτων στο ποινικό δίκαιο. Χωρίς αμφισβήτηση, αυτή η νέα οδηγία είναι μια νίκη για το περιβάλλον, αφήνοντας πίσω την ξεπερασμένη οδηγία του 2008 που έχρηζε επείγουσας αναθεώρησης. Το μεγάλο στοίχημα όμως είναι να περάσουμε από την τακτική “pay to pollute” στην “do not pollute”.

*Σημειώνεται ότι η οδηγία εγκρίθηκε με 499 ψήφους υπέρ, 100 κατά και 23 αποχές και θα πρέπει να μεταφερθεί στο εθνικό δίκαιο εντός δύο χρόνων από την έναρξη ισχύος της.