Εφαρμογές καινοτομίας στις πόλεις για την κυκλική οικονομία

Των Pau Ruiz και Ana Birliga Sutherland*

Η παγκόσμια οικονομία καταναλώνει τεράστιες ποσότητες πόρων κάθε χρόνο, υπερβαίνοντας τα όρια ασφαλείας του πλανήτη και δημιουργώντας τεράστιες περιβαλλοντικές προκλήσεις. Το χάσμα ανάμεσα στις πρώτες ύλες που χρησιμοποιούμε και όσες μπορεί να προσφέρει ο πλανήτης διευρύνεται.

Στις 28 Ιουλίου καταγράφηκε η Ημέρα Υπέρβασης της Γης, δηλαδή το ορόσημο που έδειξε ότι μέσα σε ένα εξάμηνο εξαντλήσαμε τους πόρους που μπορεί να αναγεννήσει η Γη σε έναν χρόνο. Δηλαδή, χρησιμοποιήσαμε πόρους με ρυθμό που θα απαιτούσε σχεδόν δύο πλανήτες για να διατηρηθούν.

Εκτός από την καταστροφή της βιοποικιλότητας και την απειλή για τα αποθέματα φυσικών πόρων, η πελώρια κατανάλωση είναι στενά συνδεδεμένη με την κλιματική κρίση: περίπου το 70% των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου συνδέονται με τη διαχείριση και χρήση των υλικών. Για να εξασφαλίσουμε την επιβίωση τόσο των ανθρώπων όσο και του πλανήτη, πρέπει να εισαγάγουμε ένα νέο οικονομικό παράδειγμα – αυτό που αναγεννά τη φύση, περιορίζει τα απόβλητα και διατηρεί τα υλικά σε χρήση στην υψηλότερη δυνατή αξία για το μεγαλύτερο δυνατό διάστημα.

Η κυκλική οικονομία είναι το μεγάλο στοίχημα και διαθέτουμε μια εξαιρετική εργαλειοθήκη με λύσεις που θα μπορούσαν να καλύψουν τις ανάγκες μας με μόλις 70% των υλικών που χρησιμοποιούμε, ενώ θα περιορίζουμε την αύξηση της θερμοκρασίας και την περιβαλλοντική υποβάθμιση. Η παγκόσμια αλλαγή απαιτεί, όμως, τοπική δράση, και οι πόλεις είναι το μέλλον της μετάβασης στην κυκλική οικονομία.

Εμπροσθοφυλακή της μετάβασης

Ως επίκεντρα καινοτομίας, υποδομών, επενδύσεων και πολιτισμού, οι πόλεις είναι μεγάλοι καταναλωτές. Σε πολλές χώρες, τα αστικά κέντρα ευθύνονται για το μεγαλύτερο μέρος του περιβαλλοντικού μας αποτυπώματος. Σύμφωνα με το Global Footprint Network, έως το 2050 το 80% του παγκόσμιου πληθυσμού αναμένεται να ζει σε αστικές περιοχές και να καταναλώνει 90 δισεκατομμύρια τόνους υλικών ετησίως, αν και θα καταλαμβάνει μόλις το 3% της επιφάνειας της Γης.

Με τον τεράστιο αντίκτυπό τους, οι πόλεις (όπως και οι περιφέρειες) έχουν τη δύναμη να τεθούν επικεφαλής της μετάβασης στην κυκλική οικονομία. Πιο ευέλικτοι από τις εθνικές κυβερνήσεις και πιο κοντά σε τοπικές πρωτοβουλίες, οι Δήμοι μπορούν να επηρεάσουν μια σειρά από κρίσιμους τομείς, από τις κατασκευές έως τη βιομηχανία.

Οι πόλεις περιλαμβάνουν διάφορα πολύπλοκα υποσυστήματα που καλύπτουν τις ανάγκες των κατοίκων, από τη στέγαση και τις μεταφορές μέχρι τα τρόφιμα και την ενέργεια. Η συστημική αλλαγή θα πρέπει να καλύψει όλους τους τομείς, απαιτώντας από τους φορείς να επανεξετάσουν τον τρόπο που επιχειρούν και καταναλώνουν πόρους. Όπως και με κάθε ανατρεπτική διαδικασία μετάβασης, απαιτείται η στήριξη της καινοτομίας.

Ο προσδιορισμός της «καινοτομίας» στο πλαίσιο της κυκλικής οικονομίας μπορεί να είναι δύσκολος, βασίζεται όμως στον νεωτερισμό και τη βελτίωση, τη δημιουργία αξίας και την αναδιανομή, καθώς και τη διάδοση ιδεών και τεχνολογιών. Η καινοτομία μπορεί και πρέπει να επηρεάζει εξίσου την πολιτική και την κοινωνία, λαμβάνοντας υπόψιν οργανωτικούς, κοινωνικούς, αλλά και τεχνολογικούς παράγοντες. Οι καινοτόμες πρωτοβουλίες κυκλικής οικονομίας μπορεί να είναι από σταδιακές έως και ριζοσπαστικές και να απευθύνονται σε ένα ευρύ φάσμα ενδιαφερομένων.

Συνδημιουργία σχημάτων

Οι δημοτικές αρχές μπορούν να χρησιμοποιήσουν διάφορα μέσα, από την ευαισθητοποίηση έως την ενίσχυση της ανάπτυξης ικανοτήτων, προκειμένου να πετύχουν τη συμμετοχή και κινητοποίηση των πολιτών και φορέων, με ηγετικό ρόλο στις μακροπρόθεσμες αλλαγές που συνεπάγεται μια κυκλική οικονομία.

Οι κοινόχρηστοι χώροι τους αποτελούν καταλύτη αλλαγών, «ζωντανά εργαστήρια» ή FabLabs, και παρέχουν το κατάλληλο έδαφος για συνεργασία και σχεδιασμό από κοινού. Την ίδια ώρα, ανεξάρτητες πρωτοβουλίες και νέες επιχειρήσεις αντιμετωπίζουν συχνά το πρόβλημα του υψηλού κόστους και της έλλειψης κατάλληλων δημόσιων υποδομών και πόρων. Αντίθετα, οι πόλεις μπορούν να παρέχουν εργαλεία για κοινή χρήση από πολλούς φορείς —όπως π.χ. εξοπλισμό τρισδιάστατης εκτύπωσης— επιτρέποντας στις startup να ξεπεράσουν τα πρώτα εμπόδια.

Το Smart City’s Circle Lab στο Άμστερνταμ είναι μια ανοιχτή πλατφόρμα που προωθεί την καινοτομία και τη συνεργασία μεταξύ εταιρειών, υπευθύνων χάραξης πολιτικής και άλλων φορέων, επιτρέποντας τη μετάβαση από τη θεωρία στην πράξη. Παράλληλα κινητοποιεί και άλλες πόλεις, επιχειρήσεις και πολίτες να «μάθουν στην πράξη». Οι 8.000 και πλέον χρήστες του εργαστηρίου μπορούν να συναντηθούν για να ενημερωθούν σχετικά με πρωτοβουλίες κυκλικής οικονομίας, να μοιραστούν ιδέες και να έρθουν σε επαφή με άλλους φορείς καινοτομίας.

Προμήθειες και πιλοτικά έργα

Ως δημόσιοι φορείς, οι πόλεις έχουν τη δυνατότητα να κάνουν σημαντικές δαπάνες με σκοπό την καινοτομία. Μέσω των προμηθειών τους, μπορούν να δώσουν κίνητρα στις επιχειρήσεις να επανεξετάσουν τα προϊόντα ή τις υπηρεσίες τους, και να υποστηρίξουν τοπικές και νεοφυείς επιχειρήσεις, ενθαρρύνοντας τον ανταγωνισμό μεταξύ προµηθευτών, και οδηγώντας τελικά σε νέες λύσεις.

Για παράδειγμα, το σχέδιο προμηθειών κυκλικής οικονομίας του Τορόντο (Toronto Circular Economy Procurement Implement) καλλιεργεί την καινοτομία μέσω της άμεσης συνεργασίας με τοπικές επιχειρήσεις, ενθαρρύνοντας τη χρήση νέων τεχνολογιών. Οι συμβάσεις προμηθειών του Τορόντο λαμβάνουν πλέον υπόψιν τις αρχές και απαιτήσεις της κυκλικής οικονομίας. Με έμφαση στα οικονομικά οφέλη, τα περιβαλλοντικά κριτήρια και τη δημιουργία θέσεων εργασίας, το σχέδιο του Τορόντο υποστηρίζει παράλληλα τους ευρύτερους στόχους της πόλης για μηδενικά απόβλητα και ενίσχυση της κοινωνικής ευημερίας.

Τα πιλοτικά έργα είναι πειραματικά εφαλτήρια για την καινοτομία. Ενθαρρύνοντας τη δημιουργικότητα και την πρωτότυπη σκέψη, οι πόλεις μπορούν να αμβλύνουν τους κινδύνους που συνδέονται με νέες, μικρής κλίμακας ιδέες, και να τεστάρουν την σκοπιμότητά τους. Τα πιλοτικά έργα επιτρέπουν στους οργανισμούς να αντλήσουν από την εμπειρία τους και να βελτιωθούν —κατανοώντας καλύτερα τα οφέλη και τα προβλήματα που μπορεί να προκύψουν σε μεγαλύτερη κλίμακα. Επίσης, ενισχύουν τη συνεργασία μεταξύ των ενδιαφερομένων μερών, σε ουδέτερο περιβάλλον προ ανταγωνισμού, γιατί είναι συχνά πιο ευέλικτα από τα έργα μεγαλύτερης κλίμακας.

Αυτό επιτρέπει τη γρήγορη, συχνή επικοινωνία μεταξύ των μερών, την ευελιξία και την προσαρμογή με βάση το feedback. Σε ένα τέτοιο περιβάλλον, οι ιδέες της κυκλικότητας μπορούν να ευδοκιμήσουν και να ευθυγραμμιστούν με τις ανάγκες της κοινότητας.

Άλλο παράδειγμα είναι το O-House στο Kongsvinger της Νορβηγίας, ένα λυόμενο σπίτι για νέους, κατασκευασμένο από ανακυκλωμένα και ανανεώσιμα υλικά. Μπορεί να μετακινηθεί από περιοχή σε περιοχή, δείχνοντας πώς τα βιώσιμα σπίτια αυτού του τύπου μπορούν να αποτελέσουν μια προσιτή επιλογή για τους νέους που δυσκολεύονται να αγοράσουν μια κατοικία. Το έργο αξιοποιεί τα τοπικά κατασκευαστικά υλικά, αποδεικνύοντας τις δυνατότητες της κυκλικής οικονομίας στην οικοδομή. Επίσης, επιτρέπει τη συνεργασία πολλών φορέων εκτός της τοπικής αυτοδιοίκησης, ενθαρρύνοντας την καινοτομία χαμηλού ρίσκου, χάρη στη συμμετοχή και του δημόσιου τομέα.

Αξιολόγηση

Πριν την έναρξη πιλοτικών έργων, οι πόλεις χρειάζονται μια έκθεση αξιολόγησης κυκλικής οικονομίας ώστε να γνωρίζουν πού βρίσκονται και πού μπορούν να εστιάσουν καλύτερα τη δράση τους. Αυτή τη στιγμή δοκιμάζεται στο Μόναχο το Circle Economy’s Circularity Gap Reporting Initiative, μια ετήσια έκθεση που μετρά την κατάσταση της οικονομίας και προσδιορίζει βασικούς μοχλούς για τη μετάβαση στην κυκλικότητα.

Με απώτερο σκοπό να επεκταθεί και σε άλλες πόλεις μέσω του προγράμματος CGR4cities, η ανάλυση αυτή θα προτείνει μια σειρά λύσεων για τις πόλεις και θα επιτρέψει στους φορείς λήψης αποφάσεων (επιχειρήσεις, κυβερνήσεις, ακαδημαϊκούς και μη κυβερνητικούς οργανισμούς) να θέτουν στόχους και να μετρούν την πρόοδο για τη μετάβαση προς την κυκλική οικονομία, με βάση τα πιο πρόσφατα επιστημονικά στοιχεία.

*Ο Pau Ruiz είναι ερευνητής στην Circle Economy. Συμμετέχει σε σεμινάρια και εργαστήρια καθώς και στη σύνταξη οδηγών για στρατηγικές κυκλικής οικονομίας σε επίπεδο πόλεων
*Η Ana Birliga Sutherland είναι συγγραφέας και συντάκτρια στο Circle Economy. Είναι κάτοχος πτυχίων Νομικής και Περιβαλλοντικής Διαχείρισης από το University College της Ουτρέχτης και το Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου.

Δείτε περισσότερα άρθρα σχετικά με την κλιματική αλλαγή στο www.clima21.gr