Πράσινη μετάβαση: η σημασία της υλικής βάσης

Οι παγκόσμιοι κλυδωνισμοί των τελευταίων ετών, συμπεριλαμβανομένης της πανδημίας, της εισβολής της Ρωσίας στην Ουκρανία και της ανοδικής τάσης των τιμών των εμπορευμάτων, έχουν διαταράξει τις αλυσίδες εφοδιασμού της καθαρής τεχνολογίας. Αυτό έχει οδηγήσει, μεταξύ άλλων, σε υψηλότερες τιμές για την τεχνολογία αιολικής ενέργειας και τις μπαταρίες, και βραδύτερη πτώση των τιμών για τους ηλιακούς συλλέκτες.

Η πράσινη βιομηχανία της Ευρώπης είναι ιδιαίτερα εκτεθειμένη σε κλυδωνισμούς της αλυσίδας εφοδιασμού, δεδομένης της εξάρτησής της από τις εισαγωγές πρώτων υλών που παράγονται σε τρίτες χώρες. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τον ηλιακό φωτοβολταϊκό εξοπλισμό, τις μπαταρίες, τους  inverters και τα ηλεκτρικά οχήματα, με μεγάλο μέρος αυτού του εξοπλισμού να είναι σήμερα συγκεντρωμένο στην Κίνα. Επιπλέον, η μείωση της κερδοφορίας ορισμένων κλάδων βάσης και η συρρίκνωσή τους, όπως είναι η χημική βιομηχανία, έχουν οδηγήσει σε περαιτέρω ενδοσκόπηση σχετικά με τη μεταποιητική και βιομηχανική βάση της Ευρώπης.

Για την αντιμετώπιση αυτών των τρωτών σημείων, τον Φεβρουάριο 2023 η Ευρωπαϊκή Ένωση ανακοίνωσε το βιομηχανικό της σχέδιο για την Πράσινη Συμφωνία. Στον πυρήνα του, ο νόμος Net-Zero Industry Act (NZIA), θέτει ως στόχο το 40% της τεχνολογίας που απαιτείται για το φιλόδοξο πρόγραμμα της ΕΕ για μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου να είναι ευρωπαϊκής προέλευσης. Κι αυτό έως το 2030. Παράλληλα, ο νόμος για τις κρίσιμες πρώτες ύλες (CRMA) περιλαμβάνει ενδοκοινοτικούς στόχους για την εξόρυξη, την επεξεργασία και την ανακύκλωση, καθώς και μέτρα για την επιτάχυνση των αδειών μεταποίησης και την πιθανή χαλάρωση των περιορισμών στις κρατικές ενισχύσεις.

Η παραγωγή καθαρής ενέργειας δεν χρειάζεται να είναι ένα παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος: η ζήτηση για όλες τις καθαρές τεχνολογίες θα κλιμακωθεί τόσο γρήγορα ώστε η ευρωπαϊκή μεταποίηση και η εξόρυξη να λειτουργήσουν συμπληρωματικά. Όμως, η εξόρυξη κρίσιμων μετάλλων και ορυκτών σε μεγάλη κλίμακα δεν υφίσταται επί του παρόντος στην Ευρώπη.

Η τελευταία ανάλυση της Επιτροπής για την Ενεργειακή Μετάβαση διαπιστώνει ότι, ειδικά για τον χαλκό (που χρησιμοποιείται σε όλες τις καθαρές τεχνολογίες) και το λίθιο (αναπόσπαστο μέρος των μπαταριών), η αύξηση της ικανότητας εξόρυξης παγκοσμίως θα πιεστεί ισχυρά για να καλύψει την αυξανόμενη ζήτηση έως το 2030. Αυτό οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στους μεγάλους χρόνους παράδοσης (έως 15-20 έτη) και στην έλλειψη επενδύσεων σε έργα υποδομής. Και τα δύο παραπάνω μέταλλα περιλαμβάνονται στον κατάλογο στρατηγικών πρώτων υλών της ΕΕ, με την εγχώρια εξορυσσόμενη προσφορά να στοχεύει (κατά CRMA) να καλύψει το 10% της ζήτησης της ΕΕ έως το 2030.

Η εγχώρια παραγωγή χαλκού καλύπτει σήμερα το 14% της ζήτησης, αλλά χωρίς επενδύσεις για αύξηση της παραγωγικής ικανότητας το μερίδιο αυτό αναμένεται σταδιακά να μειωθεί. Ακόμη μεγαλύτερη ανησυχία προκαλεί το λίθιο: η ΕΕ δεν διαθέτει ικανότητα εξόρυξης και επεξεργασίας λιθίου σε επίπεδο ποιότητας που απαιτούν οι μπαταρίες. Μάλιστα, ορισμένα έργα που βρίσκονται στον ορίζοντα, ιδιαίτερα στη Φινλανδία, τη Σερβία, την Πορτογαλία και τη Γερμανία, έχουν να αντιμετωπίσουν τοπικές αντιδράσεις λόγω περιβαλλοντικών ανησυχιών και κανένα δεν έχει ακόμη τεθεί σε λειτουργία. Όμως, η παραγωγή θα πρέπει να επεκταθεί γρήγορα για να καλύψει τις απαιτήσεις CRMA – από περίπου 600 τόνους εξορυσσόμενης πρώτης ύλης το 2022 σε 25.000 τόνους το 2030.

Όσον αφορά τα εξαρτήματα καθαρής τεχνολογίας, η ΕΕ διαθέτει ισχυρές κατασκευαστικές ικανότητες στον τομέα της αιολικής ενέργειας (το «πετράδι του στέμματος»), των αντλιών θερμότητας και των ηλεκτρολυτικών κυψελών για την παραγωγή πράσινου υδρογόνου. Με τη σωστή πολιτική υποστήριξη και τις κατάλληλες συνθήκες, η ταχεία κλιμάκωση αυτών των αλυσίδων εφοδιασμού θα πρέπει να είναι εφικτή τα επόμενα χρόνια.

Ωστόσο, ο στόχος της εγχώριας μεταποίησης στην πράξη για το καθαρό μηδέν της βιομηχανίας θα αποτελέσει πρόκληση για την ηλιακή φωτοβολταϊκή ενέργεια και τους συσσωρευτές, όπου η ικανότητα της ΕΕ είναι σήμερα ελάχιστη.

Οι εκτιμήσεις δείχνουν ότι θα χρειαστούν επιπλέον 13 περίπου δισεκατομμύρια ευρώ σε αλυσίδες εφοδιασμού ηλιακής ενέργειας και 63 δισεκατομμύρια ευρώ σε μπαταρίες και συναφή υλικά προκειμένου να ικανοποιηθούν οι  απαιτήσεις NZIA για το 2030.

Συμβιβασμοί που πρέπει να ληφθούν υπόψη

Επίσης, πιθανότατα θα χρειαστούν συμβιβασμοί. Το υψηλό αρχικό κόστος κεφαλαίου για την παραγωγή «κοντά στην εγκατάσταση» για την ΕΕ και οι υψηλές τιμές  ηλεκτρικής ενέργειας πρέπει να σταθμιστούν έναντι πολιτικών προτεραιοτήτων, όπως το δυναμικό για νέες θέσεις εργασίας και τα φορολογικά έσοδα, καθώς και έναντι άλλων γεωστρατηγικών εκτιμήσεων. Τα χρονοδιαγράμματα για τις αδειοδοτήσεις, η πρόσβαση σε χρηματοδότηση και, σε ορισμένες περιπτώσεις, η ανάγκη έναρξης (ή επανεκκίνησης) εξόρυξης και μεταποίησης μετάλλων και ορυκτών από χαμηλή βάση, μπορούν να επηρεάσουν τη σκοπιμότητα της μετεγκατάστασης ορισμένων μονάδων. Μια ισορροπημένη προσέγγιση πολιτικής για τη στήριξη της ενεργειακής μετάβασης θα πρέπει να αξιολογεί τους συμβιβασμούς σε όλες τις φάσεις της αλυσίδας εφοδιασμού, αντιμετωπίζοντας την πιθανή στενότητα της αγοράς εκτός από οικονομικά, και με περιβαλλοντικά και κοινωνικά κριτήρια.

Οι αλυσίδες εφοδιασμού καθαρής τεχνολογίας μπορούν να έχουν σημαντικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις, από τη βιοποικιλότητα έως τη χρήση νερού και τις ενσωματωμένες εκπομπές άνθρακα (ακόμη και αν οι λειτουργικές εκπομπές είναι πολύ χαμηλότερες από ό,τι για τις εναλλακτικές λύσεις ορυκτών καυσίμων). Υπάρχουν όμως και άλλες ανησυχίες: για παράδειγμα η παραγωγή πολυπυριτίου που χρησιμοποιείται στην ηλιακή φωτοβολταϊκή ενέργεια στην επαρχία Xinjiang της Κίνας και η προμήθεια κοβαλτίου για μπαταρίες από τη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό εγείρουν ενστάσεις σχετιζόμενες με τα ανθρώπινα δικαιώματα. Η κλιμάκωση της τεχνολογίας καθαρής ενέργειας πρέπει να λάβει υπόψιν της και αυτές τις παραμέτρους.

Η ΕΕ μπορεί να συνεχίσει να ασκεί επιρροή στην εφαρμογή αυστηρών περιβαλλοντικών και κοινωνικών προτύπων, επιβάλλοντας σε όλες τις διαδικασίες υποβολής προσφορών στην Ένωση να περιλαμβάνουν αξιολογήσεις των ενσωματωμένων εκπομπών άνθρακα, μετά την «απλουστευμένη αξιολόγηση άνθρακα» που θεσπίστηκε στη Γαλλία. Αυτό θα βασιστεί στον Μηχανισμό Συνοριακής Προσαρμογής Άνθρακα (ΜΣΠΑ), ο οποίος αποσκοπεί στην αντιμετώπιση της «διαρροής» βιομηχανιών εκτός των συνόρων της ΕΕ. Η ΕΕ μπορεί επίσης να αναπτύξει στρατηγικές εταιρικές σχέσεις με βασικές προμηθεύτριες χώρες και να προωθήσει την ανταλλαγή δεδομένων για την αύξηση της διαφάνειας των αγωγών εφοδιασμού.

Μπορεί επίσης να προωθήσει μια νέα γενιά καθαρής, βιώσιμης μεταποίησης με χαμηλό αντίκτυπο. Τα νέα έργα θα μπορούσαν να ανταμειφθούν με διευκολύνσεις στην αδειοδότηση όταν πληρούνται υψηλά περιβαλλοντικά και κοινωνικά πρότυπα. Με τον τρόπο αυτό, τα κρίσιμα ορυχεία και οι υποδομές παραγωγής θα μπορούσαν να κατασκευαστούν γρήγορα, προστατεύοντας παράλληλα την ισχυρή παράδοση περιβαλλοντικής διαχείρισης της ΕΕ και, κυρίως, διασφαλίζοντας τη συμμετοχή των κοινοτήτων οι οποίες μπορεί να θίγονται.

Αμφισβητούμενη χρηματοδότηση

Ένα σημείο τριβής θα μπορούσε να είναι οι ρυθμίσεις χρηματοδότησης που συνδέονται με τις νέες δέσμες μέτρων και πολιτικών της ΕΕ. Θα μπορέσουν άραγε όλα αυτά να ταιριάξουν με τις γενναιόδωρες και απλουστευμένες φορολογικές πιστώσεις που προσφέρονται βάσει του νόμου για τη μείωση του πληθωρισμού (IRA) στις Ηνωμένες Πολιτείες;

Η ανάλυση των αναγκών χρηματοδότησης στην ΕΕ για καθαρή ενέργεια δείχνει ότι το συνολικά απαιτούμενο ποσό μπορεί να είναι περίπου 800 δισεκατομμύρια ευρώ – συγκρίσιμο με το ένα τρισεκατομμύριο δολάρια που διατίθενται στις ΗΠΑ μέσω του IRA και άλλων ομοσπονδιακών και πολιτειακών πακέτων. Υπάρχουν όμως προκλήσεις πρόσβασης, συνοχής και σαφήνειας.

Για παράδειγμα, οι επιδοτήσεις μεταποίησης κατανέμονται μεταξύ του Ταμείου Καινοτομίας της ΕΕ, της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Επενδύσεων, του InvestEU και άλλων μέσων. Οι εταιρείες δεν είναι σίγουρες πού να απευθυνθούν, σε ποιον να μιλήσουν και ποια διαδικασία να ακολουθήσουν για να εξασφαλίσουν υποστήριξη και να ξεκινήσουν έργα. Σε σύγκριση με τις εύκολα προσβάσιμες ομοσπονδιακές φορολογικές πιστώσεις που προσφέρονται στις ΗΠΑ, παρέχοντας σαφήνεια και βεβαιότητα στη βιομηχανία και τους επενδυτές, η ευρωπαϊκή χρηματοδότηση είναι λαβύρινθος.

Οι συζητήσεις στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο υποκινήθηκαν εν μέρει από την επιθυμία παροχής χρηματοδότησης εύκολης πρόσβασης. Μια πρόταση είναι η αναδρομολόγηση των εσόδων από το σύστημα εμπορίας εκπομπών και τον μηχανισμό τιμολόγησης των ανθρακούχων εκπομπών που υποστηρίζεται τώρα από τον ΜΣΠΑ. Ωστόσο, τα κράτη μέλη εξακολουθούν να διστάζουν να επεξεργαστούν εκ νέου όλο το σύστημα και να περιορίσουν τις επιλογές των δαπανών τους. Και οι προκλήσεις θα εξακολουθήσουν να υπάρχουν όσον αφορά την υποβολή εκθέσεων και την επιβολή κυρώσεων.

Ως εκ τούτου, η συζήτηση έχει προχωρήσει σε ένα πιθανό Ευρωπαϊκό Ταμείο Κυριαρχίας – ένα νέο δοχείο χρημάτων από τα κράτη μέλη. Για άλλη μια φορά, ωστόσο, οι προτιμήσεις τους ενδέχεται να αποκλίνουν και, μετά από αρκετά χρόνια αυξημένης κεντρικής χρηματοδότησης για την αντιμετώπιση της πανδημίας και της ενεργειακής κρίσης, υπάρχουν αμφιβολίες σχετικά με τη διάθεση για περισσότερα.

Η τρέχουσα σειρά πολιτικών της ΕΕ, συμπεριλαμβανομένων των CRMA και NZIA και ευρύτερων πρωτοβουλιών σχετικά με την αποδοτικότητα και την ανακύκλωση, μπορεί να συμβάλει στο να καταστούν οι αλυσίδες εφοδιασμού ανθεκτικές, εύρωστες και βιώσιμες. Ωστόσο, παραμένουν ερωτήματα σχετικά με το εάν οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής και οι τράπεζες της ΕΕ μπορούν να επιλύσουν την αβεβαιότητα σχετικά με τη χρηματοδότηση για την επόμενη γενιά της ευρωπαϊκής βιομηχανίας. Το κλειδί για αυτό θα είναι η δημιουργία της μαζικής αγοράς ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, ηλεκτρικών οχημάτων και υδρογόνου για την υποστήριξη των στόχων της ΕΕ – ενώ η εγχώρια παραγωγή θα ακολουθήσει σε μεγάλο βαθμό με καθυστέρηση.

Εάν όχι, η ΕΕ κινδυνεύει να παραμείνει καθηλωμένη και με μεγαλύτερη έκθεση σε διεθνείς κλυδωνισμούς, ακόμη και με αποδυνάμωση της μεταποιητικής της βάσης.

Άρθρο του Mike Hemsley

Ο Mike Hemsley είναι αναπληρωτής διευθυντής της Επιτροπής Ενεργειακών Μεταβάσεων, ενός ποικιλόμορφου συνασπισμού δημόσιων, ιδιωτικών, μη κυβερνητικών και ακαδημαϊκών φορέων με στόχο την επιτάχυνση των σχετικών ενεργειών παγκοσμίως.

Δείτε περισσότερα άρθρα σχετικά με την κλιματική αλλαγή στο www.clima21.gr