Η παγκόσμια μάστιγα της σπατάλης τροφίμων

Η απώλεια και η σπατάλη τροφής είναι ένα φαινόμενο ανάμεσα σε άλλα που σχετίζεται με το όλο σύστημα παραγωγής, επεξεργασίας, διανομής, λιανικής πώλησης, υπηρεσιών και κατανάλωσης τροφίμων. Σήμερα, πετιέται περίπου το ένα τρίτο των τροφίμων: η παγκόσμια ετήσια σπατάλη τροφίμων κυμαίνεται γύρω στα 950 εκατομμύρια τόνους απορριμμάτων (περίπου 121 κιλά κατά κεφαλήν) σε τρεις τομείς: 61% από τα νοικοκυριά, 26% από υπηρεσίες τροφίμων και 13% από το λιανικό εμπόριο. Η απώλεια και η σπατάλη τροφίμων συνιστά μεγάλο μέρος του αντίκτυπου της γεωργίας στην κλιματική αλλαγή -ανέρχεται σε 3,3 δισεκατομμύρια τόνους εκπομπών CO2 ετησίως- και άλλα περιβαλλοντικά ζητήματα, όπως η χρήση γης, η χρήση νερού και η απώλεια της βιοποικιλότητας. Η πρόληψη της σπατάλης τροφίμων θα έπρεπε να είναι μια προτεραιότητα· όταν αυτή δεν είναι δυνατή, και συχνά δεν είναι, συνιστάται η επαναχρησιμοποίηση του πλεονάζοντος φαγητού που προορίζεται για ανθρώπινη κατανάλωση, μέσω της δωρεάς τροφής, της προώθησής του στην παρασκευή ζωοτροφών, της ανακύκλωσης θρεπτικών ουσιών και ενέργειας. Ο ΟΗΕ επιδιώκει μέχρι το 2030 να μειώσει κατά το ήμισυ τα παγκόσμια κατά κεφαλήν απορρίμματα τροφίμων σε επίπεδο λιανικής και κατανάλωσης και να μειώσει τις απώλειες τροφίμων στις αλυσίδες παραγωγής και εφοδιασμού, συμπεριλαμβανομένων των απωλειών μετά τη συγκομιδή. Είμαστε πολύ μακριά από αυτόν τον στόχο.

Οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι ο μεγαλύτερος παραγωγός τροφής και απορριμμάτων τροφής στον κόσμο - αλλά όχι ο μοναδικός. Το 2022, η Υπηρεσία Προστασίας Περιβάλλοντος των Ηνωμένων Πολιτειών (EPA) σοβαρεύτηκε κάπως σχετικά με αυτό το ζήτημα, ενθαρρύνοντας τις πολιτείες να λάβουν μέτρα για την αξιοποίηση των υπολειμμάτων τροφής, τα οποία φαίνεται ότι αυξήθηκαν από το 30% της προσφοράς τροφίμων το 1974 σε σχεδόν 40% στις αρχές της δεκαετίας του 2000: σήμερα, κάθε Αμερικανός πετάει περίπου 1.400 θερμίδες ημερησίως. Όμως, η απώλεια τροφίμων συμβαίνει στα περισσότερα στάδια της βιομηχανίας τροφίμων και σε σημαντικές ποσότητες: από τη φύτευση κιόλας, οι καλλιέργειες υφίστανται προσβολές από παράσιτα και ακραίες καιρικές συνθήκες, που προκαλούν απώλειες πριν από τη συγκομιδή - αυτό δεν είναι μόνο αμερικανικό φαινόμενο· στην Αφρική φαίνεται ότι συμβαίνει σε εντονότερη μορφή. Δεδομένου ότι οι φυσικές δυνάμεις (π.χ. θερμοκρασία και βροχόπτωση) παραμένουν οι κύριοι μοχλοί ανάπτυξης των καλλιεργειών, απώλειες από αυτές μπορούν να υποστούν όλες οι μορφές υπαίθριας γεωργίας. Κατά μέσον όρο, οι φάρμες στις Ηνωμένες Πολιτείες χάνουν έως και τρία δισεκατομμύρια κιλά καλλιεργειών κάθε χρόνο εξαιτίας απρόβλεπτων συνθηκών. Σύμφωνα με την έκτη έκθεση αξιολόγησης της IPCC (Intergovernmental Panel on Climate Change), η ενθάρρυνση της ανάπτυξης τεχνολογιών που αντιμετωπίζουν ζητήματα στη συγκομιδή και μετά τη συγκομιδή τροφίμων θα μπορούσε να έχει σημαντικό αντίκτυπο στη μείωση της σπατάλης τροφίμων στην αλυσίδα εφοδιασμού από νωρίς. Ωστόσο, υπάρχει πλήθος παραγόντων που προκαλούν απώλεια: η χρήση μηχανημάτων στη συγκομιδή μπορεί να προκαλέσει απώλεια, καθώς οι θεριστές αδυνατούν να διακρίνουν μεταξύ ώριμων και ανώριμων καλλιεργειών ή ίσως συλλέγουν μόνο ένα μέρος μιας καλλιέργειας· οι κανονισμοί και τα πρότυπα ποιότητας και εμφάνισης των τροφίμων· η ύπαρξη οπωροφόρων σε αστικές περιοχές οι καρποί των οποίων μένουν αναξιοποίητοι επειδή οι άνθρωποι είτε δεν συνειδητοποιούν ότι τα φρούτα είναι βρώσιμα είτε φοβούνται ότι είναι μολυσμένα. Η απώλεια τροφής συνεχίζεται στο στάδιο μετά τη συγκομιδή, αλλά τα ποσά της είναι δύσκολο να εκτιμηθούν: για παράδειγμα, κατά την αποθήκευση, σημαντικές ποσοτικές απώλειες μπορούν να χαθούν από παράσιτα και άλλους μικροοργανισμούς ή να χαλάσουν λόγω ακραίων θερμοκρασιών και υγρασίας. Ομοίως, κατά την επεξεργασία των τροφίμων και στη συνέχεια κατά τη συσκευασία τους, χάνεται ένα μέρος τους: οι συσκευασίες προστατεύουν τα τρόφιμα από ζημιές κατά τη μεταφορά τους από τις φάρμες και τα εργοστάσια στους χώρους λιανικής πώλησης, ενώ συγχρόνως διατηρούν τη φρεσκάδα τους, προκαλούν όμως μόλυνση με πλαστικά των απορριμμάτων που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για ζωοτροφές.

Μεγάλες ποσότητες τροφίμων πετιούνται από τις μονάδες λιανικής πώλησης και τα νοικοκυριά επειδή ξεπερνούν τις ημερομηνίες λήξεως: το πρόβλημα είναι ότι συχνά -δεν ξέρουμε με ακρίβεια πόσο συχνά- οι άνθρωποι πετάνε τροφή μόνο και μόνο επειδή δεν έχει καλή εμφάνιση. Για παράδειγμα, στις ΗΠΑ πετιέται άγνωστη ποσότητα μήλων, λαχανικών και ψαριών, τα οποία είναι ασφαλή και βρώσιμα, πλην όμως δεν φαίνονται πολύ ελκυστικά στο ράφι. Η αλιευτική βιομηχανία σπαταλά σημαντικές ποσότητες: περίπου το 40-60% των ψαριών που αλιεύονται στην Ευρώπη απορρίπτονται επειδή έχουν «λάθος» μέγεθος ή «λάθος» εμφάνιση.

Η απώλεια τροφής μετά τη συγκομιδή είναι μεγαλύτερη στην Κεντρική και Νότια Ασία από ό,τι στη Βόρεια Αμερική, ενώ η υποσαχάρια Αφρική εμφανίζει μεγαλύτερη σπατάλη από τη δυτική και βόρεια Αφρική. Εν μέρει, η σχετική επιτυχία της Αυστραλίας οφείλεται στο ότι ετησίως, περισσότερα από 25 εκατομμύρια γεύματα παραδίδονται στο φιλανθρωπικό ίδρυμα OzHarvest το οποίο τα διανέμει σε φτωχά νοικοκυριά. Η αυστραλιανή κυβέρνηση έχει χρηματοδοτήσει θεσμούς που επενδύουν σε συστήματα ανανεώσιμων πηγών ενέργειας για την αποθήκευση και τη μεταφορά τροφίμων, ενώ έχει κάνει ευρύτατη εκστρατεία για τη μείωση της σπατάλης τροφίμων, την κομποστοποίηση, τη διοχέτευση απορριμμάτων από εστιατόρια και καφετέριες σε κοινόχρηστες εγκαταστάσεις ανακύκλωσης και δωρεά τροφίμων σε οργανισμούς που διαφορετικά θα  πετιούνταν. Παρόμοια μέτρα έχει πάρει ο Καναδάς όπου, παρ’ όλ’ αυτά, σπαταλιέται το 58% των τροφίμων: τα 35,5 εκατομμύρια τόνοι τροφίμων που πετιούνται ετησίως θα αρκούσαν για να ταΐσουν όλους τους Καναδούς επί πέντε μήνες. Υπολογίζεται ότι το ένα τρίτο αυτών των απορριμμάτων θα μπορούσε να εξοικονομηθεί και να αποδοθεί σε όσους έχουν ανάγκη. Η καναδική κυβέρνηση εντοπίζει τρεις κύριους παράγοντες που συμβάλλουν στη σπατάλη των οικιακών απορριμμάτων: 

1. η αγορά πολλών τροφίμων και η μη κατανάλωση τους προτού χαλάσουν,
2. η δυσλειτουργία ή η κακοσχεδιασμένη συσκευασία που δεν αποτρέπει υψηλά ποσοστά αλλοίωσης ή μόλυνσης
3. και ακατάλληλη απόρριψη τροφίμων – π.χ. χρήση κάδων απορριμμάτων ανακύκλωσης αντί εκείνων που προορίζονται για οργανικά απόβλητα.

Ο Καναδάς, το Μεξικό και οι Ηνωμένες Πολιτείες εργάζονται από κοινού στο πλαίσιο της Επιτροπής Περιβαλλοντικής Συνεργασίας προκειμένου να αντιμετωπίσουν το σοβαρό πρόβλημα της σπατάλης τροφίμων στη Βόρεια Αμερική. Αλλά πολύ σοβαρά προβλήματα διαφεύγουν των ελέγχων εξαιτίας της νομοθεσίας για την ελευθερία του επιχειρείν: η κατάχρηση των λεγόμενων «οικογενειακών» συσκευασιών που ενθαρρύνουν την αγορά τερατωδών ποσοτήτων τροφίμων· η παρασκευή και πώληση ανθυγιεινών τροφίμων με πολλά συντηρητικά ή υπερβολικές ποσότητες πρώτων υλών όπως η ζάχαρη. Αυτά τα ανθυγιεινά τρόφιμα μολύνουν το περιβάλλον είτε καταναλωθούν, είτε πεταχτούν στα σκουπίδια.

Το 2015 η Κινεζική Ακαδημία Επιστημών ανέφερε ότι στις μεγάλες πόλεις πετάχτηκαν 17 έως 18 εκατομμύρια τόνοι τροφίμων, αρκετή ποσότητα για να τραφούν πάνω από 30 εκατομμύρια άνθρωποι. Περίπου το 25% των απορριμμάτων ήταν γεωργικά τρόφιμα και περίπου το 18% κρέας. Το 2020 ο ίδιος ο Σι Τζινπίνγκ είπε ότι η ποσότητα των απορριμμάτων τροφίμων ήταν ανησυχητική και εγκαινίασε μια εκστρατεία των τοπικών αρχών με τίτλο «Επιχείρηση άδειο πιάτο» στην οποία προβλέπεται η επιβολή προστίμου σε καταστήματα τροφίμων που ενθαρρύνουν τους πελάτες να παραγγέλνουν υπερβολική ποσότητα φαγητού.

Το 2016, η Γαλλία έγινε η πρώτη χώρα στον κόσμο που πέρασε ομόφωνα νόμο ο οποίος απαγορεύει στα σουπερμάρκετ να πετούν ή να καταστρέφουν απούλητα τρόφιμα. Τα σούπερ μάρκετ υποχρεώνονται να δωρίζουν τρόφιμα σε φιλανθρωπικές οργανώσεις και τράπεζες.

Όλες οι χώρες συμφωνούν ότι η σπατάλη πρέπει να αντιμετωπιστεί σε όλα τα στάδια της αλυσίδας τροφίμων κι ότι, εκτός από κρατικές επεμβάσεις στη γεωργία και στη βιομηχανία, χρειάζεται αλλαγή των καταναλωτικών νοοτροπιών. Επίσης, είναι απαραίτητη η διαλογή των απορριμμάτων για την οποία οι περισσότεροι άνθρωποι παραμένουν άσχετοι ή αδιάφοροι: πολλές χώρες έχουν εγκαταστήσει, εκτός από τους κάδους ανακύκλωσης των νοικοκυριών, κάδους βιοαποδομήσιμων απορριμμάτων (συμπεριλαμβανομένων π.χ. απορριμμάτων κήπου) σε όλους τους δημόσιους χώρους. Ωστόσο, τίποτα δεν είναι εύκολο δεδομένων των ποσοτήτων που συσσωρεύονται: η αποκομιδή των αποβλήτων τροφίμων πρέπει να γίνεται αμέσως διότι σαπίζουν και προσελκύουν παράσιτα. Παραλλήλως, λίγοι άνθρωποι αφιερώνουν χρόνο και ενέργεια στην κομποστοποίηση, αν και έχει γίνει ολόκληρη βιομηχανία με μεγάλα οικονομικά συμφέροντα -για παράδειγμα, μια εταιρεία με έδρα το Ουισκόνσιν, η WasteCap, βοηθά τις τοπικές κοινότητες να δημιουργήσουν σχέδια κομποστοποίησης- και έχει ενσωματωθεί στην πολιτική πολλών μεγαλουπόλεων: στο Σαν Φρανσίσκο, η αποφυγή της κομποστοποίησης επισύρει πρόστιμο 100 δολαρίων για τα μεμονωμένα σπίτια και 500 δολαρίων για τις επιχειρήσεις. Το οικονομικό σκεπτικό της πόλης για αυτήν την εντολή στηρίζεται στην εκτίμηση ότι μια επιχείρηση μπορεί να εξοικονομήσει 30.000 δολάρια ετησίως από το κόστος διάθεσης απορριμμάτων με την εφαρμογή της απαιτούμενης κομποστοποίησης.

Όσοι δεν λαμβάνουν υπόψη το πρόβλημα του υπερπληθυσμού θεωρώντας καταχρηστικό τον όρο και την έννοια πιστεύουν ότι ένα διαφορετικό σύστημα παραγωγής και κατανάλωσης θα εξασφάλιζε ισότητα και επάρκεια για όλους τους ανθρώπους του πλανήτη, δεν λαμβάνουν υπόψη την ανθρώπινη τάση για ατομικισμό και σπατάλη. Ακόμα κι αν οι φυσικοί πόροι της Γης επαρκούν για 10 δισεκατομμύρια «αν αλλάξει το σπάταλο καπιταλιστικό σύστημα», θα είναι εξίσου δύσκολο να αλλάξει η ατομική συμπεριφορά. Σύμφωνα με την εφημερίδα Guardian, πέρυσι το 10% -ή 13,5 εκατομμύρια- των νοικοκυριών των ΗΠΑ αντιμετώπισαν επισιτιστική ανασφάλεια, ενώ η μέση αμερικανική οικογένεια ξοδεύει σχεδόν 1.900 δολάρια τον χρόνο για φαγητό που δεν τρώει. Η πρόληψη της σπατάλης τροφίμων δεν βρίσκεται στην κορυφή της λίστας των προτεραιοτήτων των περισσότερων ανθρώπων: αν και σε κανέναν δεν αρέσει να πετάει φαγητό, οι άνθρωποι ακολουθούν συνήθως τον δρόμο της ευκολίας παραμερίζοντας το γεγονός ότι υποσιτίζονται περίπου 340 εκατομμύρια κάτοικοι του πλανήτη.