Κυκλική οικονομία: ο δρόμος είναι ακόμα μακρύς

Η συζήτηση για την κυκλική οικονομία βρίσκεται ακόμη σε πρώιμο στάδιο. Ο ίδιος ο όρος χρήζει αποσαφήνισης: μια μελέτη εντόπισε περισσότερους από 110 διαφορετικούς ορισμούς της στην επιστημονική βιβλιογραφία. Η βασική ιδέα της δεν είναι εντελώς νέα. Πρεσβεύει ότι τα προϊόντα και οι πρώτες ύλες που αυτά εμπεριέχουν θα πρέπει να ανακτώνται στο τέλος της χρήσης τους και να επαναχρησιμοποιούνται. Αυτό αποσκοπεί στη μείωση τόσο των αποβλήτων όσο και της εξόρυξης: οδηγεί στην αντικατάσταση πρωτογενών πρώτων υλών με ανακυκλωμένα υλικά. Ωστόσο, κάτι τέτοιο απαιτεί θεμελιώδη μεταβολή των προτύπων παραγωγής και κατανάλωσης και συντονισμό των διαφόρων σταδίων της αλυσίδας αξίας. Τα προϊόντα θα πρέπει να σχεδιάζονται εξαρχής έτσι ώστε να μπορούν να ανακυκλωθούν ή να επισκευαστούν στο τέλος του κύκλου ζωής τους. Αυτό το πρώτο πρώιμο στάδιο σύλληψης είναι καθοριστικό.

Τίθενται έτσι ζητήματα κυκλικών επιχειρηματικών μοντέλων και δημιουργίας κινήτρων για σχεδιασμό ανθεκτικών προϊόντων. Κάτι τέτοιο όμως οδηγεί προφανώς σε μείωση των πωλήσεων, επειδή οι καταναλωτές δεν θα χρειάζεται πλέον να αντικαθιστούν τα προϊόντα τους τόσο συχνά. Ανατρέπεται δηλαδή η επικερδής πρακτική της λεγόμενης «προγραμματισμένης απαξίωσης». Κεντρικός παράγοντας εδώ είναι ο σχεδιασμός μιας «αντίστροφης εφοδιαστικής», που να εξασφαλίζει με επάρκεια και ακρίβεια την τροφοδοσία μέσω ανακύκλωσης. Οι ανακυκλωμένες, «δευτερογενείς» πλέον, πρώτες ύλες πρέπει να επιστρέφουν στις εταιρείες για να τις ξαναχρησιμοποιήσουν.

Η κυκλική οικονομία θεωρείται συχνά συνώνυμη με την «κλασική» διαχείριση των αποβλήτων, αλλά αυτό υποτιμά και αδικεί την ολοκληρωμένη ολιστική φιλοσοφία της. Απαιτείται βελτιστοποίηση της συλλογής – αποσυναρμολόγησης – ανακύκλωσης των αποβλήτων, έτσι ώστε οι πρώτες ύλες της οικονομίας να αντικαθίστανται όλο και περισσότερο από ανακυκλωμένα υλικά.

Τις τελευταίες δεκαετίες, η ποσότητα των αποβλήτων έχει αυξηθεί δραματικά και θα συνεχίσει να διογκώνεται, αν δεν ληφθούν δραστικά μέτρα. Σήμερα η γραμμική οικονομία δημιουργεί ήδη προκλήσεις ως προς τη διάθεση των αποβλήτων που επιβαρύνουν όλα τα οικοσυστήματα. Τα πλαστικά απόβλητα, για παράδειγμα, αποτελούν ήδη μείζον πρόβλημα για τους ωκεανούς και τη θαλάσσια ζωή, γεγονός που δείχνει ότι τα σημερινά συστήματα παραγωγής έχουν σοβαρά προβλήματα ορθής διαχείρισης αποβλήτων. Επομένως, η μελλοντική πρόκληση θα είναι η εύρεση νέων προσεγγίσεων για να μειωθεί η παραγωγή τους, κάτι που μπορεί να επιτευχθεί πληρέστερα με την εφαρμογή συστημάτων κυκλικής οικονομίας.

Η κυκλική οικονομία αυτοπροσδιορίζεται λοιπόν ως «αντισχεδιασμός» στην υφιστάμενη γραμμική οικονομία και στη λογική «παίρνω-φτιάχνω-πετάω», όπου πρώτες ύλες/φυσικοί πόροι χρησιμοποιούνται για προκλητικά σύντομο χρονικό διάστημα για να καταλήξουν στη συνέχεια ως απόβλητα. Ως αποτέλεσμα, η γραμμική οικονομία απαιτεί αξιόπιστη διαχείριση των αποβλήτων, που αναγορεύεται σε πρωταρχικό καθήκον ώστε να μην απειλούνται ανθρώπινη υγεία και περιβάλλον. Βασικές προσεγγίσεις/πρακτικές εδώ είναι η αποτέφρωση ή η ελεγχόμενη υγειονομική ταφή. Πρόκειται για λύσεις που επιτρέπουν τη συνέχιση και διαιώνιση της παραγωγής αποβλήτων, αλλά έχουν σαφή όρια…

Η υιοθέτηση κυκλικής οικονομίας αποτελεί μέσο μείωσης των εκπομπών άνθρακα και άρα όπλο στην αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής. Επιπρόσθετα, ιδίως για την Ευρώπη, μπορεί να συμβάλλει στη μείωση της εξάρτησης από εισαγόμενες κρίσιμες πρώτες ύλες από χώρες όπως η Κίνα και η Ρωσία. Άρα, στρατηγικά, η στροφή στην κυκλική οικονομία περιορίζει τους κινδύνους διατάραξης της εφοδιαστικής αλυσίδας.

Η κυκλική οικονομία προσφέρει επίσης στην Ευρώπη ένα προνομιακό πεδίο για καινοτομίες που θα συμβάλλουν μάλιστα στην αύξηση της ανταγωνιστικότητάς της. Για τη μελέτη και προώθηση της κυκλικής οικονομίας, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή χρησιμοποιεί διάφορους δείκτες. Πρώτος εξ αυτών, τα κατά κεφαλήν απόβλητα, που δεν φαίνονται να έχουν την επιθυμητή πτωτική τάση – ενδεικτικό του ότι η κυκλική οικονομία βρίσκεται ακόμα σε νηπιακό στάδιο. Ένας δεύτερος, ο βαθμός εξάρτησης από εισαγόμενες πρώτες ύλες, ποικίλει: λ.χ. για το λίθιο η τάση είναι ανοδική, ενώ για άλλα υλικά παραμένει σταθερός. Στόχος είναι ο δείκτης αυτός να μειωθεί, με την επέκταση της κυκλικής οικονομίας.

Ένας άλλος δείκτης είναι ο αριθμός των σχετικών ευρεσιτεχνιών (πατέντες). Και εδώ η εικόνα δεν είναι ιδιαίτερα ενθαρρυντική, καθότι δεν παρουσιάζεται η επιθυμητή αύξηση. Τέλος έχει κατασκευαστεί ένας δείκτης που αποτυπώνει τον «βαθμό κυκλικότητας» της οικονομίας (Circular Material Use Rate), όπου ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι μεγάλες διαφορές ανάμεσα στα κράτη μέλη: ενώ ο ευρωπαϊκός μέσος όρος βαθμού κυκλικότητας είναι 13%, χώρες όπως η Ολλανδία έχουν πολύ καλή επίδοση (31%), ενώ για άλλες όπως η Ρουμανία ο δείκτης μετά βίας ξεπερνάει το 1%.

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή φιλοδοξεί να παρέμβει αποφασιστικά. Έχει εκπονήσει οδικό χάρτη στην κατεύθυνση της μείωσης αποβλήτων και αύξησης της κυκλικότητας, που συγκεκριμενοποιείται σε δέσμη 35 μέτρων: αφορούν ευρύ φάσμα πεδίων και τίθενται σε εφαρμογή από το 2023, επηρεάζοντας πολλούς κλάδους όπως συσκευασίες, οχήματα, οικοδομή. Προβλέπεται επίσης εμπλουτισμός των ήδη υφισταμένων νομικών εργαλείων για τα απόβλητα. Μια άλλη πτυχή, αφορά τη στήριξη πόλεων και περιφερειών στην κατεύθυνση της κυκλικότητας. Τέλος, προωθείται περαιτέρω σύνδεση της κυκλικότητας με την γενικότερη πολιτική για την κλιματική πολιτική, αλλά και με την ψηφιοποίηση.

Υπάρχουν επιτυχείς πρακτικές στην κατεύθυνση της ανακύκλωσης σε επίπεδο κρατών μελών, τις οποίες άλλες χώρες μπορούν να υιοθετήσουν-προσαρμόσουν. Ενδεικτικά, στην πρωτοπόρο Ολλανδία, ήδη από τη δεκαετία του 2010, τα green deals υιοθετούν μια λογική κυκλικής οικονομίας, ιδίως στον ενεργειακό τομέα. Υπάρχουν βελγικές πρωτοβουλίες για παράταση του κύκλου ζωής των προϊόντων (επισκευή –επανάχρηση επίπλων, ρούχων, ηλεκτρονικών κ.α.). Αξιοσημείωτη είναι η γαλλική καμπάνια πληροφόρησης και ευαισθητοποίησης των καταναλωτών για προϊόντα «φιλικά για επισκευές». Στην Αυστρία έχει προχωρήσει η πολιτική στήριξης της χρήσης ανακυκλούμενων οικοδομικών υλικών. Υπάρχει επίσης η αποτελεσματική ώθηση για περιορισμό αποβλήτων στη Γερμανία.

Ως προς τη δημοσιονομική φαρέτρα των μέτρων, προστίθενται κίνητρα και αντικίνητρα, όπως φόροι/τέλη για πλαστικές σακούλες, μείωση του ΦΠΑ στον τομέα των επισκευών, και επιδότηση επενδύσεων κυκλικής φιλοσοφίας. Στην ίδια κατεύθυνση κινείται επίσης η ενίσχυση της «οικονομίας του διαμερισμού», όπου η κοινή χρήση αντικαθιστά την ιδιοκτησία για διάφορα αγαθά, όπως μεταφορικά μέσα.

Εν κατακλείδι, η προώθηση της κυκλικής οικονομίας στην Ευρώπη απαιτεί μεγάλες επενδύσεις και αλλαγές στα καταναλωτικά πρότυπα, πρωτοβουλίες στο κεντρικό όσο και τοπικό επίπεδο διακυβέρνησης. Εξυπακούεται ότι μια τέτοια στροφή δημιουργεί απασχόληση, παράλληλα όμως δε μπορεί παρά να καταστρέφει θέσεις εργασίας στη γραμμική οικονομία: πρόκειται για ένα είδος «δημιουργικής καταστροφής».

Δείτε περισσότερα άρθρα σχετικά με την κλιματική αλλαγή στο www.clima21.gr