«Δίνοντας ζωή» στον Εθνικό Δρυμό του Σουνίου

Τετάρτη πρωί 1ης Φεβρουαρίου, κατευθυνόμαστε με το λεωφορείο προς την περιφερειακή ζώνη του Εθνικού Δρυμού Σουνίου. Έξω από το παράθυρο το βλέμμα μου καρφώνεται αρχικά στο μαύρο τοπίο με τα καμένα δέντρα και στη συνέχεια εκεί που ξεπροβάλλουν πευκόφυτες εκτάσεις, και μικρά καταπράσινα φυτά κάνουν τα πρώτα τους «βήματα». Προχωράμε ανάμεσα από τις καμένες εκτάσεις του 2012 (η πυρκαγιά έκαψε 55.000 στρέμματα κυρίως μικτού δάσους Χαλεπίου πεύκης) και του 2021(η φωτιά έκαψε 8.500 στρέμματα, μικρή σχετικά σε έκταση αλλά έκανε επικάλυψη με ένα κομμάτι της πυρκαγιάς του ’12), και το πράσινο που έχει απομείνει λίγο πριν φτάσουμε στην πρότυπη αποκατάσταση του WWF Ελλάς στον μικρότερο Εθνικό Δρυμό της χώρας, η οποία ξεκίνησε τον Νοέμβριο του 2022. Οι συνθήκες είναι ευνοϊκές, ο αέρας φυσάει για αρχή απαλά στα πρόσωπα μας και ο ήλιος μας ζεσταίνει.

Φτάνουμε στην αποκατάσταση που πραγματοποιήθηκε με αναδάσωση σε μια δασική έκταση 200 στρεμμάτων πάνω από το χωριό του Αγίου Κωνσταντίνου που έχει καεί δύο φορές μέσα σε μόλις 10 χρόνια, με αποτέλεσμα να μην μπορεί πλέον να αναγεννηθεί φυσικά. Η περιοχή επιλέχθηκε βάσει μελέτης που εκπόνησε το WWF Ελλάς για τις καμένες εκτάσεις του 2021 μαζί με το Δασαρχείο Λαυρίου και τη συμμετοχή επιστημόνων από το Ινστιτούτο Μεσογειακών Δασικών Οικοσυστημάτων (ΙΜΔΟ). Η μελέτη που εκπονήθηκε αποτύπωσε όλες τις περιοχές που πιθανώς να χρειαζόταν ανθρώπινη βοήθεια για την αναγέννησή τους λαμβάνοντας υπόψη και συνδυάζοντας 6 παραμέτρους (τύπο βλάστησης, επικάλυψη πυρκαγιών, κλίση, έκθεση, υψόμετρο και γεωλογικό υπόβαθρο) ενω πρότεινε και τα κατάλληλα είδη που τελικά φυτεύτηκαν στην έκταση.

Η καινοτόμα προσέγγιση φύτευσης, υλοποιήθηκε συγκεκριμένα με μίξη κωνοφόρων και πλατύφυλλων ειδών που προϋπήρχαν στην περιοχή (π.χ. βελανιδιές, χαρουπιές, κουτσουπιές) με σκοπό όχι μόνο τη βελτίωση της βιοποικιλότητας και την ανάδειξη των αισθητικών λειτουργιών του νέου δάσους, αλλά και στο να συμβάλλει σημαντικά στην πυρανθεκτικότητα του νέου δάσους που θα προκύψει (περιορίζοντας τόσο την ένταση, όσο και τη μετάδοση της φωτιάς).

Η ανταπόκριση των εθελοντών που οδήγησε σε χιλιάδες φυτεύσεις

Το δίμηνο Νοεμβρίου-Δεκεμβρίου 2022, περισσότεροι από 300 εκπαιδευμένοι εθελοντές με τη βοήθεια και εποπτεία έμπειρων επιστημόνων συμμετείχαν ανά ομάδες σε  6 δράσεις σποροσυλλογής και σε 11 δράσεις αναδάσωσης, για να βοηθήσουν στην αποκατάσταση και να σώσουν τη συγκεκριμένη έκταση από την ερημοποίηση. Μέσα σε δύο μήνες φυτεύτηκαν συνολικά 1.500 φυτά (όλα τα φυτά έχουν τοποθετηθεί με βάση ένα συγκεκριμένο σχέδιο για να αποκατασταθεί η περιοχή μιμούμενοι τη φύση) ενώ την προσπάθεια των εθελοντών ολοκλήρωσαν επαγγελματίες δασολόγοι, με αποτέλεσμα στην περιοχή να έχουν φυτευτεί έως το τέλος Δεκεμβρίου συνολικά 15.000 φυτά. Φυτεύτηκαν 14 διαφορετικά είδη δέντρων και θάμνων, εκ των οποίων 70% ήταν πλατύφυλλα (ήμερη βελανιδιά, χνοώδης δρυς, χαρουπιά, κουτσουπιά, μελικουκιά, δάφνη, κ.ά.) και 30% κωνοφόρα (χαλέπιος πεύκη και κυπαρίσσι).

Το πείραμα του IMΔΟ

Από τους 15.000 λάκκους που έχουν ανοιχτεί οι 2.000 περίπου χρησιμοποιούνται για το Πείραμα Δοκιμής Μεθόδων Φύτευσης, που παρακολουθείται από το WWF και το Ινστιτούτο Μεσογειακών Δασικών Οικοσυστημάτων (ΙΜΔΟ), σε συνεργασία με το Δασαρχείο Λαυρίου. Στο  πλαίσιο του έργου, μελετώνται διαφορετικές μέθοδοι φυτεύσεων και σπορών με σκοπό τη βελτίωση της βιωσιμότητας των φυτών, αλλά και της συντήρησης (ποτίσματα κ.ά), και τελικά την εξοικονόμηση πόρων. Ο Γιώργος Μάντακας, δασολόγος και ειδικός επιστήμονας του ΙΜΔΟ λέει «Στο πείραμα με τις φυτεύσεις διαλέξαμε 3 διαφορετικά σημεία στα οποία βάλαμε τις επαναλήψεις που χρειάζονται, δοκιμάσαμε 5 διαφορετικά δασοπονικά είδη όπως  πεύκη, κυπαρίσσι, βελανιδιά, χνοώδη δρυ και χαρουπιά. Δώσαμε βάρος στα πλατύφυλλα. Χρησιμοποιήσαμε και πεύκα γιατί εκεί είναι που δοκιμάζουμε 4 χειρισμούς φύτευσης, βαθιά φύτευση, πιο επιφανειακή, με επικάλυψη κάποιου κλιματισμού και χειρισμό του ποτίσματος. Τα μισά θα έχουν κάποιο πότισμα και τα υπόλοιπα θα έχουν πολύ λιγότερο ή καθόλου αν το κρίνουμε απαραίτητο». Ο Γιώργος Καρέτσος, δασολόγος και ερευνητής του ΙΜΔΟ συμπληρώνοντας τον τόνισε ότι «Δοκιμάσαμε σπόρους βελανιδιάς, κοκορεβιθιάς κ.ά, κάποια από αυτά τα βελανίδια τα τυλίξαμε με σύρμα για να μην τα τρώνε τα τρωκτικά, κάποια σε πλαστικούς σωλήνες περίπου 6 εκ. κομμένους -ώστε να τα προστατεύουν από τα τρωκτικά και όταν φυτρώσουν θα αφαιρέσουμε το σωληνάκι-, κάποια τα βουτήξαμε σε πετρέλαιο για να είναι απωθητικό και σε άλλους οργανισμούς και άλλα τα βάψαμε με μίνιο. Συνήθως η σπορά έχει μεγαλύτερα ποσοστά αποτυχίας αλλά θα δούμε και από τα αποτελέσματα».

Με λίγα λόγια στο πείραμα χρησιμοποιούνται 5 διαφορετικά δασοπονικά είδη, με 2 διαφορετικούς χειρισμούς άρδευσης, 2 διαφορετικές μεθόδους φύτευσης και με 2 διαφορετικά βάθη φύτευσης. Σε κάποιες από τις θέσεις αυτές θα γίνει κάλυψη από υπολείμματα (chips) της καμένης βλάστησης που θα απομακρυνθεί και σε αυτές τις θέσεις θα δουλέψουν οι εθελοντές με συνεχόμενη επίβλεψη.

Και η πολιτιστική κληρονομιά;

Λαμβάνοντας υπόψη την πολιτιστική κληρονομιά της ευρύτερης περιοχής, και ειδικότερα την αρχαιολογική αξία στην περιοχή αποκατάστασης, λήφθηκαν τα απαραίτητα μέτρα, σε συνεργασία με την Εφορεία Αρχαιοτήτων Ανατολικής Αττικής, για την προστασία των αρχαιολογικών ευρημάτων, προσαρμόζοντας κατάλληλα το σχέδιο φύτευσης. Η υπεύθυνη αρχαιολόγος εφορείας αρχαιοτήτων Ανατολικής Αττικής, Μαρία Στάθη αναφέρει ότι «η περιοχή είναι γενικότερα ζώνη αδόμητη απολύτου προστασίας, η Λαυρεωτική είναι όλη ένας κηρυγμένος αρχαιολογικός χώρος που τα ευρήματα του σχετίζονται κυρίως με την επεξεργασία των μεταλλευμάτων. Εντοπίσαμε περιοχές σε θέσεις με αρχαία νεκροταφεία τις οποίες εξαιρέσαμε από την αναδάσωση. Στα υπόλοιπα στρέμματα παρακολουθήσαμε την διάνοιξη των λάκκων και σε κάποια σημεία που υπήρχαν λείψανα κάποιων τοίχων δεν έγινε φύτευση, όπως και στην ταφή σε πίθο που ερευνήσαμε και στον τάφρο με αεραγωγό που βρέθηκε. Όσον αφορά την ταφή σε πίθο στον οποίο συνήθως σώζοταν μέσα οστά -σε μια περιοχή που εξαιρέσαμε στο όριο ακριβώς- μαρτυρά ότι ήταν αρχαϊκής εποχής (στα τέλη του 6^ου αιώνα). Στην προκειμένη περίπτωση οστά δεν σώθηκαν γιατί πιθανότατα ήταν κάποιου βρέφους ή λόγω συνθηκών δεν ήταν εφικτό. Είχε τα κτερίσματα της ωστόσο και μικρά αγγεία που συνόδευαν το νεκρό».

Ποιος είναι όμως ο σωστός τρόπος φύτευσης στον Εθνικό Δρυμό;

Λίγο πριν αποχωρήσουμε και αφού εκπαιδευτήκαμε στον σωστό τρόπο φύτευσης, φορέσαμε τα γάντια μας, πιάσαμε τις τσάπες, πήραμε το φυτευτικό υλικό και συμβάλλαμε και εμείς φυτεύοντας το δικό μας δέντρο στον Εθνικό Δρυμό. Μεταφέραμε με την τσάπα χώμα από το επάνω μέρος του λάκκου και το τοποθετούσαμε περιφερειακά στο κάτω μέρος ώστε να δημιουργήσουμε ένα ημικυκλικό ανάχωμα ύψους 10 εκ. περίπου ή και ψηλότερο (εάν η κλίση είναι μεγάλη προσπαθούμε στο επάνω μέρος να εκμεταλλευτούμε τις μικρές υδρορροές ώστε το νερό της βροχής να οδηγείται με ευκολία στο λάκκο). Αφαιρέσαμε προσεκτικά το πλαστικό σακουλάκι χωρίς να διαλυθεί η μπάλα του χώματος. Υπολογίσαμε η μπάλα των ριζών να μην υπερβαίνει το ύψος του λάκκου. Πιάσαμε προσεκτικά τη μπάλα και τοποθετήσαμε το φυτάριο όρθιο στο λάκκο, έτσι ώστε ο λαιμός του φυτού να είναι 10 εκατ. περίπου βαθύτερα από την επιφάνεια του φυσικού πρανούς. Στη συνέχεια, προσθέσαμε πρώτα το επιφανειακό χώμα που είχαμε βγάλει από τον λάκκο και το πιέζαμε γύρο από το φυτό με τις παλάμες και τα δάχτυλα ανοιχτά ώστε να έρθει το χώμα σε επαφή με τη μπάλα. Συμπληρώσαμε με το υπόλοιπο χώμα με αυτό που είχαμε βγάλει από τα βαθύτερα στρώματα αφαιρώντας και τις μεγάλες πέτρες και μέχρι 2-3 εκατοστά πάνω από το λαιμό του φυτού. Το πιέσαμε καλά, ώστε να μην είναι εμφανής η μπάλα χώματος του φυτού και ολοκληρώσαμε το πάτημα με τα πόδια, περιφερειακά ώστε να μην σπάσουν το ριζίδια της μπάλας και τέλος ανανεώσαμε το ραντεβού μας για την άνοιξη για να βοτανίσουμε, σκαλίσουμε και ποτίσουμε τα νεαρά φυτά.

Επόμενα βήματα

Η πρώτη φάση του έργου που αφορούσε τις φυτεύσεις ολοκληρώθηκε με επιτυχία. Το επόμενο διάστημα θα υλοποιηθούν δράσεις συντήρησης των φυτών με τη βοήθεια των εθελοντών, οι οποίοι θα κληθούν την άνοιξη και το καλοκαίρι να βοηθήσουν στη διαμόρφωση των λάκκων, τη λίπανση, το βοτάνισμα και το πότισμα των φυτών. Στην περίπτωση του Σουνίου θα γίνουν: λιπάνσεις (συνολικά 4 μέρες, δύο στο 2022 και δύο στο 2023), βοτανίσματα λάκκων (συνολικά 9 μέρες, τρεις σε κάθε έτος) και ποτίσματα (συνολικά 12 μέρες, τέσσερα σε κάθε έτος).

Το έργο θα διαρκέσει για τα επόμενα τρία χρόνια, προκειμένου να διασφαλιστεί η βιωσιμότητα των φυτών. Ο Νίκος Γεωργιάδης, υπεύθυνος δράσεων δασικής διαχείρισης στο WWF Ελλάς δήλωσε: «Σήμερα, που η κλιματική κρίση οδηγεί σε συχνότερες και μεγαλύτερης έντασης πυρκαγιές, η προσέγγιση για την αποκατάσταση δασικών οικοσυστημάτων, όταν αυτή κρίνεται απαραίτητη, θα πρέπει να ακολουθεί ένα σχέδιο φυτεύσεων με δραστική μίξη ειδών, ακολουθώντας ουσιαστικά το παράδειγμα που μας δίνει η ίδια η φύση, κι έχοντας ως στόχους τόσο την πυρανθεκτικότητα, όσο και τη βιοποικιλότητα του νέου δάσους. Επιπρόσθετα, σε ένα περιβάλλον που οι δασικές εκτάσεις που χρήζουν τεχνητής αποκατάστασης αυξάνονται διαρκώς, κανένα φυτό δεν πρέπει να πηγαίνει “χαμένο” και άρα οι μέθοδοι καθώς και οι εργασίες φύτευσης και συντήρησης θα πρέπει να είναι οι ιδανικές. Τέλος, σε όλα αυτά, θα πρέπει να προστεθεί και η εκπαίδευση των εθελοντών που συνδράμουν σε τέτοιες δράσεις και οι οποίοι δίνουν στην κυριολεξία ψυχή στο όραμά μας για ένα ζωντανό πλανήτη».

Κάπου εκεί παίρνοντας τον δρόμο της επιστροφής αντικρίζω ένα διαφορετικό ανθισμένο λευκό φυτό ανάμεσα στο πράσινο τοπίο που μοιάζει με κρίνο και δίνει ελπίδα σε κάθε τι νέο που θα φυτρώσει εκεί γύρω.