Τι είναι οι θυσιασμένες ζώνες

Η μικρή πόλη Μάντσεστερ, διακόσια χιλιόμετρα βορειοανατολικά του Ντάλλας, έφερε ξανά στο προσκήνιο τις λεγόμενες «θυσιασμένες ζώνες»: τις περιοχές όπου στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου γίνονταν πυρηνικές δοκιμές. Τέτοιες περιοχές στο Τέξας, στην Αριζόνα και στη Νεβάντα, έχουν υποστεί μόνιμη βλάβη με αποτέλεσμα τεράστιο αριθμό καρκινοπαθών και μικρότερο προσδόκιμο ζωής. Το Μάντσεστερ εμφανίστηκε στις ειδήσεις ως τόπος μη αναστρέψιμης περιβαλλοντικής καταστροφής και οι λεγόμενες θυσιασμένες ζώνες σχολιάστηκαν σε αναφορά του ΟΗΕ για το 2022.

Θυσιασμένες ζώνες είναι οι γεωγραφικές περιοχές που έχουν υποστεί μόνιμες βλάβες από έντονες περιβαλλοντικές αλλαγές ή οικονομική αποεπένδυση, συχνά λόγω της ύπαρξης χωματερών, πυρηνικών εργοστασίων, μεγάλων οδικών κόμβων, φυλακών, στρατιωτικών εγκαταστάσεων, νοσοκομείων λοιμωδών νοσημάτων κτλ. Σ’ αυτές οι ζώνες ζουν κοινότητες χαμηλού εισοδήματος και μέλη μειονοτικών φυλών - μιλάμε περισσότερο για φυλές υπό την αφρικανική έννοια παρά για «μειονότητες». Σχολιαστές όπως ο Chris Hedges, ο Joe Sacco και ο Steve Lerner έχουν υποστηρίξει ότι οι επιχειρηματικές πρακτικές συμβάλλουν στη δημιουργία θυσιασμένων ζωνών επιβαρύνοντας ορισμένες περιοχές με τοξικές χημικές ουσίες και απόβλητα. Σύμφωνα με τη Helen Huntington Smith, ο όρος χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά στις ΗΠΑ συζητώντας τις μακροπρόθεσμες επιπτώσεις της εξόρυξης άνθρακα στην αμερικανική Δύση τη δεκαετία του 1970. Σε έκθεση του 1973 για τις εξορυκτικές βιομηχανίες και το αποτύπωμά τους στο περιβάλλον, ετίθεντο ερωτήματα σχετικά με τη δυνατότητα αποκατάστασης περιοχών που είχαν σκαφτεί σε βάθος και είχαν εγκαταλειφθεί. Με λίγα λόγια, μια σειρά τοποθεσίες έγιναν αντικείμενο εκμετάλλευσης και στη συνέχεια έχασαν για πάντα την παραγωγική τους δυνατότητα: τίποτα δεν μπορούσε να καλλιεργηθεί, τίποτα δεν μπορούσε να φυτρώσει· η γη είχε «θυσιαστεί». Παρότι στη δεκαετία του 1970 οι θυσιασμένες ζώνες κινητοποίησαν τους οικολόγους, το 1999 οι αμερικανικές εφημερίδες μιλούσαν για τη Δυτική Βιρτζίνια, μια από τις φτωχότερες περιοχές στις ΗΠΑ ως «ζώνη περιβαλλοντικής θυσίας». Παραλλήλως, ετέθη το ζήτημα της περιβαλλοντικής δικαιοσύνης μιας και οι φτωχές οικογένειες δυσκολεύονταν να απομακρυνθούν από ανθυγιεινές βιομηχανικές ή αποβιομηχανοποιημένες περιοχές ή από περιοχές που μετατράπηκαν σε χαβούζες. Το 2012, ανάμεσα στις θυσιασμένες ζώνες ήταν το Pine Ridge της Νότιας Ντακότα και το Κάμντεν του Νιού Τζέρζι. Το 2017 στο East Chicago της Ιντιάνα χτίστηκε ένα συγκρότημα λαϊκών πολυκατοικιών σε μια τοποθεσία όπου κάποτε λειτουργούσε μεταλλουργείο μολύβδου και στη συνέχεια κατεδαφίστηκε διότι η περιοχή κρίθηκε επικίνδυνη για την υγεία: 1.000 άτομα αναγκάστηκαν να μετακομίσουν. Το 2014, η Naomi Klein έγραφε ότι «η λειτουργία της οικονομίας με πηγές ενέργειας που απελευθερώνουν δηλητήρια ως αναπόφευκτο μέρος της εξόρυξης και της διύλισής τους απαιτούσε πάντα ζώνες θυσίας».

Θυσιασμένες ζώνες προκαλεί επίσης η διαστημική βιομηχανία: οι υποδομές εκτόξευσης, τα απόβλητα και τα συντρίμμια των διαστημικών συσκευών καθιστούν το περιβάλλον ακατάλληλο για τον άνθρωπο. Αν και έχει επιλεχθεί ένα δυσπρόσιτο ωκεάνιο σημείο, το Point Nemo βρίσκεται στο λεγόμενο South Pacific Gyre, ανάμεσα στην Αυστραλία και την Ανταρκτική, «νεκροταφεία διαστημικών σκαφών και δορυφόρων» υπάρχουν κι αλλού: οι οικολόγοι κάνουν λόγο για «τοξική αποικιοκρατία» και για στοχευμένη δημιουργία θυσιασμένων ζωνών.

Ο όρος «τοξική αποικιοκρατία», που επινόησε το 1992 ο Jim Puckett της Greenpeace για να περιγράψει την απόθεση των βιομηχανικών αποβλήτων της Δύσης σε εδάφη του Τρίτου Κόσμου, αφορά σήμερα και το εσωτερικό ορισμένων δυτικών χωρών όπως οι ΗΠΑ. Η ποσότητα των αποβλήτων είναι πλέον τέτοια ώστε παρά την ενισχυμένη νομοθεσία, τους περιβαλλοντικούς κανονισμούς και τη βιομηχανία ανακύκλωσης και επεξεργασίας αποβλήτων, χρειάζονται χώροι όπου να διοχετεύονται σκουπίδια και τοξικές ουσίες. Ζώνες θυσίας δημιουργήθηκαν στη Σομαλία με αντάλλαγμα κάποια οικονομικά οφέλη για την πάμπτωχη αυτή χώρα, καθώς και στη Χιλή όπου σήμερα, στην περιοχή Quintero, οι κάτοικοι φέρονται να δηλητηριάστηκαν από διοξείδιο του θείου. Πάνω από 200.000 Χιλιανοί ζουν σε θυσιασμένες ζώνες καταμεσής στα ορυχεία χαλκού και δίπλα σε θερμοηλεκτρικές εργοστασιακές μονάδες.

Σύμφωνα με την έκθεση του ΟΗΕ, μεταξύ των θυσιασμένων ζωνών είναι η Kambwe στη Ζάμπια, η περιοχή της χωματερής Pata Rât στη Ρουμανία (όπου ζουν τσιγγάνοι), η διαδρομή μεταξύ Μπάτον Ρουζ και Νέας Ορλεάνης στη Λουιζιάνα (η λεγόμενη «οδός του καρκίνου») και το Guiyu της Κίνας όπου υπάρχει το μεγαλύτερο νεκροταφείο ηλεκτρονικών ειδών στον κόσμο.