Podcast Μηδενικό αποτύπωμα - Αγγελική Κοσμοπούλου | Πλαστικά μπουκάλια

Χορηγός του podcast είναι το Just Go Zero, το κίνημα της εταιρείας Polygreen για έναν κόσμο χωρίς απόβλητα που υποστηρίζει επιχειρήσεις και φορείς να κάνουν την κυκλική οικονομία πράξη. Επισκεφτείτε το justgozero.com και γίνετε κι εσείς μέρος της λύσης.

---

Όταν ο γιος μου ήταν μικρός, τα Σάββατα βγαίναμε τη συνηθισμένη μας βόλτα στο κέντρο της Αθήνας. Στη ρουτίνα μας. Για να αγοράσουμε ένα μικρό παιχνιδάκι και να φάμε κάτι μαζί, χωρίς τον μπαμπά. Κάναμε «τα δικά μας», όπως λέγαμε.

 -«Οδυσσέα είσαι έτοιμος;», ρωτούσα κάθε φορά.
-«Έτοιμος», απαντούσε.

Ε, βγαίναμε και κάναμε λίγα μόλις μέτρα. Ούτε ένα τετράγωνο. Κι εκεί είχε ένα περίπτερο. «Μαμά, διψάω», έλεγε κάθε φορά που φτάναμε στο περίπτερο. Στην αρχή του έπαιρνα ένα μπουκαλάκι νερό. Μετά άρχισα να του ζητάω να θυμηθεί να πιεί νερό πριν φύγουμε από το σπίτι, για να μην αγοράζουμε συνέχεια. Και καταλήξαμε, όταν διψούσε, να πηγαίνουμε μαζί στο γειτονικό ζαχαροπλαστείο και να ζητάμε ένα ποτήρι νερό από αυτά που ετοιμάζουν για τους πελάτες τους. Κανονικό νερό. Της βρύσης. «Γάργαρο», όπως λέει κι ένας φίλος. Κι αυτό σήμαινε ένα μπουκάλι λιγότερο την ημέρα,

Κάνει διαφορά το ένα μπουκάλι λιγότερο την ημέρα στην Αθήνα; Όχι ιδιαίτερη, θα σκεφτεί κανείς, αν αναλογιστεί τους αριθμούς. Όμως από κάπου πρέπει να αρχίσουμε. Υπολογίζεται πως μόνο στην Αθήνα τους καλοκαιρινούς μήνες αγοράζονται περίπου 1.000.000 πλαστικά μπουκάλια νερού, ενώ σε όλη την Ελλάδα «καταναλώνονται» συνολικά τουλάχιστον 666 εκατομμύρια πλαστικά μπουκάλια νερού κάθε χρόνο.

Η Αθήνα έχει ένα από τα καλύτερα νερά στην Ευρώπη. Το δείχνουν όλες οι μελέτες, το δείχνει και η γεύση του. Όμως η κατανάλωση εμφιαλωμένου νερού, σε πλαστικό μπουκάλι κατά κύριο λόγο, είναι τεράστια. Όπου κι αν στρέψουμε το βλέμμα, υπάρχει ένα πλαστικό μπουκάλι. Στη σχολική τσάντα των παιδιών μας. Στο σακίδιο για το βουνό ή το γυμναστήριο. Στη βόλτα στην πόλη. Στα καλντερίμια των νησιών μας. Στις εκδρομές. Στους αγώνες δρόμου. Σε κάποιες από αυτές τις περιπτώσεις, το εμφιαλωμένο νερό είναι ανάγκη. Σε άλλες - στις περισσότερες νομίζω- είναι καταναλωτική επιλογή.

Και, φυσικά, δεν είναι μόνον η Ελλάδα. Σε όλο τον κόσμο χρησιμοποιούνται αναρίθμητα πλαστικά μπουκάλια. Ενδεικτικά, το 2016 πουλήθηκαν περισσότερα από 480 δισεκατομμύρια πλαστικά μπουκάλια που, αν τα τοποθετούσαμε στη σειρά, το ένα μετά το άλλο, θα κάλυπταν τη μισή διαδρομή από τη γη μέχρι τον Ήλιο!

Πώς ξεκίνησε όλο αυτό; Η τακτική του να βάζουν νερό σε μπουκάλια και να το μεταφέρουν ήταν γνωστή από τον Μεσαίωνα -κυρίως για θεραπευτικούς σκοπούς. Καλοπροαίρετοι συγγενείς αλλά και επιτήδειοι τσαρλατάνοι έπαιρναν νερό από πηγές στις οποίες απέδιδαν ιαματικό χαρακτήρα και το πήγαιναν σε ασθενείς για να γίνουν καλά. Με αντίτιμο, κάποιες φορές.  

Το πρώτο εμφιαλωμένο νερό κυκλοφόρησε το 1767 στη Βοστόνη, από την εταιρία Jackson’s Spa. Η εμφιάλωση ήταν ένας τρόπος για να μπορούν περισσότεροι άνθρωποι να έχουν πρόσβαση σε αυτό το ευεργετικό νερό, χωρίς να χρειάζεται να ταξιδέψουν οι ίδιοι.

Το 1824, η γνωστή μας Evian λειτούργησε για πρώτη φορά ιαματικά λουτρά σε μια ιδιόκτητη έκταση που ανήκε στον βασιλιά της Σαρδηνίας. Δύο χρόνια αργότερα, ο βασιλιάς έδωσε την έγκρισή του για να ξεκινήσουν οι πωλήσεις νερού και το 1829 δημιουργήθηκε η εταιρία εκμετάλλευσης του νερού. Τα πρώτα εμφιαλωμένα μπουκάλια του Evian ήταν κατασκευασμένα από πηλό.

Τα πρώτα δοχεία για νερό, λοιπόν, ήταν φτιαγμένα από πηλό ή από μέταλλο. Η άνοδος του γυάλινου μπουκαλιού ακολούθησε με την αύξηση της δημοφιλίας των αναψυκτικών. Στη δεκαετία του 1880, στην Αμερική, κάθε drugstore πουλούσε κάποιο αναψυκτικό στο τοπικό κοινό, αλλά κανένα δεν ήταν τόσο δημοφιλές όσο η Coca-Cola. Η Coca-Cola εμφιαλώθηκε για πρώτη φορά στην πολιτεία του Μισσισσιπή το 1894 κι αυτή ήταν μία από τις πρώτες φορές που ένα μπουκάλι σχεδιαζόταν εξαρχής για να γίνει στοιχείο της εικόνας του προϊόντος. Ένα στοιχείο που θα συνέβαλλε στις πωλήσεις. 

Το πλαστικό μπουκάλι έκανε την εμφάνισή του το 1947. Ήταν ελαφρύ αλλά και σχετικά ακριβό και, επίσης, η τεχνολογία της εποχής δεν το έκανε κατάλληλο για αναψυκτικά. Η πραγματική του καθιέρωση ήρθε αργότερα. Το 1973 ο Nathaniel Wyeth, ερευνητής της εταιρίας Du Pont, χρησιμοποίησε για πρώτη φορά τερεφθαλικό εστέρα του πολυαιθυλενίου – το γνωστό μας PET, δηλαδή- για να κατασκευάσει ένα μπουκάλι ελαφρύ, ασφαλές, φτηνό και ανακυκλώσιμο. Με άλλα λόγια, ιδανικό για τα αναψυκτικά και, αργότερα, για το νερό. Έτσι μπήκε στη ζωή μας το μπουκάλι από pet που έμελλε να κυριαρχήσει, καθώς άντεχε την πίεση των ανθρακούχων υγρών, ήταν πολύ οικονομικό συγκριτικά με τα γυάλινα και επίσης επέτρεπε την εμφιάλωση υγρών σε μεγαλύτερες συσκευασίες, όπως εκείνη του 1,5 λίτρου, που είναι μέχρι σήμερα η πιο αγαπητή για τα αναψυκτικά.

Η άνοδος του πλαστικού μπουκαλιού ακολούθησε τις καταναλωτικές συνήθειες, αλλά τις διαμόρφωσε κιόλας. Στα τέλη της δεκαετίας του 1970, όταν άρχισαν να υποχωρούν οι πωλήσεις των αναψυκτικών επειδή έγιναν γνωστές οι επιπτώσεις τους στην ανθρώπινη υγεία, το εμφιαλωμένο νερό άρχισε να παρουσιάζεται σαν μια υγιεινή εναλλακτική. Εταιρίες όπως η Dasani και η Nestlé άρχισαν να τροφοδοτούν την αγορά με εμφιαλωμένο νερό σε πλαστικό μπουκάλι και το εμφιαλωμένο νερό κατέκτησε τις αγορές της Αμερικής αλλά και της Ευρώπης. 

Η διαφήμιση έπαιξε, βεβαίως, τον ρόλο της. Και δεν μιλάμε μόνον για τη συμβατική διαφήμιση, Στις πασαρέλες της δεκαετίας του 1980, τα σούπερ μόντελς φωτογραφίζονταν αγκαλιά με ένα μπουκάλι εμφιαλωμένο νερό, συνήθως γνωστής μάρκας. Η σύνδεση στη σκέψη του κοινού ήταν σαφής: αν έπινες εμφιαλωμένο νερό, θα αδυνάτιζες, θα ομόρφαινες, θα αποκτούσες κι εσύ λαμπερό δέρμα και μεταξένια μαλλιά. Έτσι οι πωλήσεις εκτοξεύθηκαν, όπως έγινε ξανά αργότερα, το 1991, όταν στο απόγειο της δόξας της η Μαντόνα, στην ταινία “Truth or Dare” –«Στο Κρεβάτι με τη Μαντόνα», όπως μεταφράστηκε στα ελληνικά -  εμφανίστηκε να «ερωτοτροπεί» με ένα μπουκάλι Evian. Δισεκατομμύρια μπουκάλια πουλήθηκαν τότε.

Αρχίζοντας από τη δεκαετία του ’80, οι καταναλωτές πίστεψαν ότι χρειάζονταν νερό όπου πήγαιναν. Ότι δεν μπορούσαν χωρίς αυτό. Γίναμε ένας κόσμος που σκέφτεται πως αν δεν έχει νερό ανά πάσα στιγμή, θα του συμβούν τρομακτικά πράγματα, παρότι στην πραγματικότητα κανένας μας στον αναπτυγμένο κόσμο δεν θα πέθαινε εύκολα από δίψα. Μέσα σε μία μόλις γενιά, το πλαστικό μπουκάλι δεν μεταμόρφωσε μόνον τη βιομηχανία των αναψυκτικών και των ποτών, αλλά άλλαξε και τις συνήθειές μας με πολλούς τρόπους. Μία από τις αλλαγές ήταν η εξάπλωση της δυτικής νοοτροπίας του ροφήματος «στο χέρι» και στην Ασία που έφερε ραγδαία αύξηση της κατανάλωσης νερού στην Κίνα, την Ινδονησία και την Ινδία.

Σήμερα το εμφιαλωμένο νερό είναι το πιο δημοφιλές ρόφημα στον κόσμο. Οι πωλήσεις του ξεπερνούν εκείνες των αναψυκτικών. Στην Ελλάδα, η αγορά του εμφιαλωμένου νερού είναι τεράστια και πολύ ανταγωνιστική, με έντονη κινητικότητα, νέες επενδύσεις και αλλαγές χαρτοφυλακίων ανάμεσα σε μεγάλους παίκτες της αγοράς τροφίμων και ποτών. Είναι μια αγορά που επηρεάζεται έντονα από τον τουρισμό και τις καιρικές συνθήκες που ευνοούν την κατανάλωση νερού, ιδίως το καλοκαίρι.

Η υπερβολική αγάπη στο εμφιαλωμένο νερό έχει φέρει μια μεγάλη επιβάρυνση στο περιβάλλον. Καταρχάς, η διαδικασία της κατασκευής, της εμφιάλωσης και της μεταφοράς του πλαστικού μπουκαλιού έχει σημαντικό περιβαλλοντικό αποτύπωμα. Όταν ανοίγουμε το καπάκι του μπουκαλιού που αγοράσαμε στο σούπερ μάρκετ ή στο περίπτερο, δεν μας προβληματίζει πώς βρέθηκε στα χέρια μας και πόσες χιλιάδες χιλιόμετρα έχει, ενδεχομένως, διανύσει. Όπως, για παράδειγμα, το νερό Fiji, το οποίο κυκλοφορεί και στην Ελλάδα σε διάφορες συσκευασίες. Για να φτάσει στο σπίτι μας θα πρέπει να έρθει η πρώτη ύλη της συσκευασίας του από την Κίνα, να σταλεί στα νησιά Φίτζι όπου χυτεύεται σε τετράγωνα μπουκάλια, να γεμίσει με αρτεσιανό νερό της περιοχής και έπειτα να εξαχθεί σε όλον τον κόσμο. Έχει υπολογιστεί ότι για την παραγωγή, την εξαγωγή και τη διανομή ενός τέτοιου μπουκαλιού απαιτούνται περίπου 6,74 λίτρα νερού και 2.000 φορές περισσότερη ενέργεια από ό,τι η αντίστοιχη ποσότητα νερού της βρύσης, ενώ κάθε μπουκάλι κοστίζει έως 2.000 φορές περισσότερο από το νερό της βρύσης σε ανάλογη ποσότητα. Καθόλου οικολογικό!

Το πλαστικό μπουκάλι συμβάλλει, επίσης, σημαντικά στη ρύπανση. Τα πλαστικά μπουκάλια και τα καπάκια τους είναι ανάμεσα στα τρία συχνότερα απορρίμματα στις θάλασσες του πλανήτη. Τα συναντάμε σε ακτές αλλά και σε βυθούς και, φυσικά, βρίσκουν τον δρόμο τους στην τροφική αλυσίδα.

Επίσης, παρότι θεωρούμε το εμφιαλωμένο νερό υγιεινό, ίσως δεν είναι τόσο όσο νομίζουμε. Έρευνες έχουν δείξει ότι σε αρκετές περιπτώσεις το νερό που εμφιαλώνεται σε πλαστικά μπουκάλια έχει τα ίδια χαρακτηριστικά με το νερό της βρύσης. Τίποτα μαγικό. Και το πλαστικό της φιάλης απελευθερώνει στο νερό τοξικές ουσίες, όπως φθαλικές ενώσεις, φορμαλδεΰδη ή ακεταλδεΰδη.

Τι μπορούμε να κάνουμε για όλα αυτά τα δυσάρεστα; Κατ'αρχάς να μειώσουμε τη χρήση του πλαστικού μπουκαλιού και, επομένως, την κατανάλωση εμφιαλωμένου νερού και αναψυκτικών. Είναι ενδιαφέρον ότι ο αναπτυσσόμενος κόσμος, στον οποίο σήμερα 2,2 δισεκατομμύρια άνθρωποι εξακολουθούν να μην έχουν πρόσβαση σε καθαρό νερό και για τους οποίους το εμφιαλωμένο είναι η μοναδική θεμιτή επιλογή, βγαίνουν σιγά-σιγά από το πρόβλημα της υπερκατανάλωσης. Για παράδειγμα, η Κένυα έχει ήδη απαγορεύσει τα πλαστικά μπουκάλια σε ακτές και εθνικά πάρκα, ενώ το Νότιο Δελχί σε όλους τους δημοτικούς χώρους. Ανάλογα παραδείγματα υπάρχουν βεβαίως και στην Ευρώπη. Στο Λονδίνο και στην Κοπεγχάγη έχουν δημιουργηθεί δημόσιες βρύσες όπου μπορεί κανείς να ξαναγεμίσει το μπουκάλι του. Στη Ρώμη, σε μερικά από τα πιο τουριστικά σημεία της πόλης, όπως στο Κολοσσαίο, υπάρχουν σταθμοί για να ξαναγεμίσεις το δικό σου μπουκάλι ή να πιείς με τη χούφτα σου. Όπως κάναμε παλιά.

Και στον Μαραθώνιο του Λονδίνου το 2019 οι δρομείς αντί για νερό σε πλαστικά μπουκάλια κατά μήκος της διαδρομής πήραν κάψουλες νερού που μπορούσαν να τις καταπιούν ολόκληρες, μαζί με το περίβλημα από φύκη. Στα χρόνια που έρχονται, είναι σίγουρο πως όλο και περισσότερο θα βλέπουμε τέτοιες πρωτοβουλίες από χώρες ή πόλεις ανά τον κόσμο.

Το να μειώσουμε την υπερβολική κατανάλωση και την υπερβολική χρήση πλαστικών μπουκαλιών βρίσκοντας εναλλακτικές είναι το πρώτο πράγμα που μπορούμε να κάνουμε. Επόμενα είναι η ανακύκλωση του υλικού και η επανάχρησή του.

Το καθαρό PET ανακυκλώνεται, αλλά για να μπορέσει να ανακυκλωθεί θα πρέπει να βρεθεί στο σωστό σημείο. Στον σωστό κάδο.

Άλλο μεγάλο στοίχημα είναι η ανάκτηση των πλαστικών φιαλών και η επανάχρησή τους ως πρώτης ύλης για τη νέα παραγωγή. 

Από το 2019, η ευρωπαϊκή οδηγία 904 για τα πλαστικά μίας χρήσης περιλαμβάνει συγκεκριμένες κατευθυντήριες γραμμές για τα πλαστικά μπουκάλια. Μεταξύ άλλων προβλέπει ότι οι πλαστικές φιάλες μιας χρήσης από PET θα πρέπει συλλέγονται χωριστά και να ανακυκλώνονται σε ποσοστό 77% έως το 2025 και 90% έως το 2029. Ορίζει, επίσης, ότι από το 2025 οι νέες πλαστικές φιάλες PET που θα διατίθενται στην αγορά θα πρέπει να έχουν σε ποσοστό 25% ανακυκλώμενο PET – και το ποσοστό αυτό θα μεγαλώνει στα επόμενα χρόνια.

Θα τα καταφέρουμε; Άγνωστο. Για να μειωθούν οι πλαστικές φιάλες που φτάνουν στο περιβάλλον, θα πρέπει να συντρέξουν πολλές προϋποθέσεις. Καταρχάς να αλλάξουμε εμείς, οι καταναλωτές, συνήθειες. Να αγαπήσουμε το νερό της βρύσης και να συνηθίσουμε να γεμίζουμε το δικό μας ποτήρι ή μπουκάλι. Έπειτα θα πρέπει να το θελήσουν οι εταιρίες, οι οποίες σήμερα ανακοινώνουν μεν τους φιλόδοξους στόχους τους, αλλά δεν ξέρουμε αν θα τους φτάσουν – ούτε πώς θα μετρηθεί το αποτέλεσμα της προσπάθειάς τους. Για την ώρα, αντιστέκονται στο να αυξήσουν το ποσοστό του επαναχρησιμοποιούμενου pet για λόγους αισθητικής. Επειδή θέλουν τα προϊόντα τους να πωλούνται σε γυαλιστερά, καθαρά πλαστικά και το επαναχρησιμοποιούμενο Pet δεν έχει την ίδια όψη. Τέλος, θα πρέπει να συνεργαστούν όλοι -επιχειρήσεις, τοπική αυτοδιοίκηση και φορείς της ανακύκλωσης- αρχικά για τη συγκέντρωση αυτού του υλικού προς επανάχρηση και έπειτα για την ορθή διαχείρισή του.  

Δεν είναι απλό, αλλά θα πρέπει να το κάνουμε. Τα πλαστικά μπουκάλια είναι φτιαγμένα από πετρέλαιο. Και βρίσκονται παντού. Θα μπορούσε κανείς να πει πως αποτελούν τη μεγαλύτερη διαρροή πετρελαίου στο περιβάλλον. Το εμφιαλωμένο νερό χρειάζεται 2000 φορές  περισσότερη ενέργεια από ότι το νερό της βρύσης για να φτάσει στο ποτήρι μας. Κι ένα πλαστικό μπουκάλι χρειάζεται περίπου 450 χρόνια για να διαλυθεί πλήρως. Οι αριθμοί μας δείχνουν τον δρόμο.

---

Συντελεστές
Sound design: Δάφνη Γερογιάννη
Ηχοληψία: Δημήτρης Ντάφης