Τι είναι η ερημοποίηση και γιατί πρέπει να μας ανησυχεί

Η πιο εντυπωσιακή πλευρά της κλιματικής αλλαγής είναι η υποβάθμιση ήδη ξηρών περιοχών που χάνουν τα υπολείμματα του νερού, τη βλάστηση και την άγρια ζωή. Αν και την ερημοποίηση προκαλούν ποικίλοι παράγοντες, όπως η υπερεκμετάλλευση του εδάφους, η κλιματική αλλαγή την επιταχύνει και την επιδεινώνει. Η αυτόματη εμφάνιση ερήμων κατά τους κύκλους ζωής του πλανήτη μπορεί να χαρακτηριστεί φυσικό φαινόμενο: όμως, η ερημοποίηση που εκτυλίσσεται σήμερα δεν είναι «φυσική» σύμφωνα με τους περισσότερους ορισμούς της λέξης (υπάρχουν καμιά εκατοστή που εξαρτώνται από διαφορετικές αντιλήψεις του περιβάλλοντος).

Μέχρι πρότινος, ως ερημοποίηση ορίζαμε τη διαδικασία της μετατροπής γόνιμων γαιών σε εκτάσεις ερήμου, μετά από αποδασώσεις, ξηρασία ή λανθασμένες και ακατάλληλες γεωργικές ή κτηνοτροφικές μεθόδους. Σήμερα προστίθεται στις αιτίες η κλιματική αλλαγή. Υπάρχουν διάφορα είδη ερημοποίησης, από τη λεγόμενη «ανθρωπογενή έρημο» (man-made-desert) μέχρι την «έρημο χωρίς πρότυπο» (non-pattern-Desert): έτσι κι αλλιώς, οι έρημοι υπήρχαν πάντοτε, είχαν δημιουργηθεί από φυσικές διαδικασίες και έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην ανθρώπινη ιστορία συντελώντας στην κατάρρευση αυτοκρατοριών, όπως η Καρχηδονιακή, ή στη μαζική μετανάστευση. Ιστορικά στοιχεία δείχνουν ότι η ερημοποίηση που συνέβη πριν από αρκετούς αιώνες σε ξηρές περιοχές είχε τρία επίκεντρα: τη Μεσόγειο, την κοιλάδα της Μεσοποταμίας και το Υψίπεδο Λες της Κίνας, δηλαδή όπου κατοικούσαν πολλοί άνθρωποι.

Σήμερα, οι ξηρότοποι (drylands) καταλαμβάνουν περίπου το 41% της έκτασης της ξηράς και σε αυτούς κατοικούν πάνω από 2 δισεκατομμύρια άνθρωποι. Εκτιμάται ότι 10-20% των drylands έχει υποβαθμισθεί σε έρημο με αποτέλεσμα ένα δισεκατομμύριο άνθρωποι απειλούνται από ακατάλληλες συνθήκες διαβίωσης. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η ερημοποίηση του Σαχέλ όπου οι επιπτώσεις του ανθρωπογενούς φαινομένου του θερμοκηπίου, όσο και των τοπικών ανθρώπινων δραστηριοτήτων έχουν επιδεινώσει  την ξηρασία. Το Σαχέλ χαρακτηρίζεται από ξηρό κλίμα, υψηλές θερμοκρασίες και λίγες βροχές (ετήσια βροχόπτωση από 300 ως 750 χιλιοστά): τα τελευταία 50 χρόνια φαίνεται ότι έχει χάσει τη μισή περίπου παραγωγική αγροτική του γη με τη Σαχάρα να επεκτείνεται προς τα νότια. Το 70% του εδάφους έχει υποβαθμισθεί, υδάτινοι πόροι έχουν εξαφανιστεί και η απώλεια του επιφανειακού στρώματος του εδάφους σημαίνει ότι τα φυτά δεν μπορούν να ριζώσουν καλά, άρα ξεριζώνονται εύκολα από καταρρακτώδεις βροχές ή από ισχυρούς ανέμους. Η Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών (UNC) αναφέρει σε 25 χρόνια περί τα 6 εκατομμύρια κάτοικοι του Σαχέλ θα πρέπει να εγκαταλείψουν τις ερημοποιημένες ζώνες της υποσαχάριας Αφρικής, γι να εγκατασταθούν στη βόρεια παράκτια ζώνη της ηπείρου ή στην Ευρώπη.

Μια άλλη μεγάλη περιοχή που επηρεάζεται σήμερα από ερημοποίηση είναι τα όρια της Ερήμου Γκόμπι, η «ταχύτερα μετακινούμενη» έρημος της Γης. Η Γκόμπι καταπίνει πάνω από 2.000 τ.χλμ. ετησίως και έχουν σχηματιστεί αμμόλοφοι 70 χιλιόμετρα έξω από τα Πεκίνο. Η άμεση αιτία είναι η απώλεια του μεγαλύτερου μέρους της βλάστησης η οποία οφείλεται στην ξηρασία, στο όργωμα, στην υπερβόσκηση και στην αποδάσωση από υλοτόμους για καύσιμη ή οικοδομική ξυλεία.

Η κλιματική αλλαγή δεν περιορίζεται σε μια φαινομενικά μικρή άνοδο της θερμοκρασίας στον πλανήτη, αλλά συνοδεύεται από εξάντληση υδάτινων πόρων και πλημμύρες. Η παραμέληση του προβλήματος του υπερπληθυσμού -η μη αναγνώρισή του ως πρόβλημα- έχει επιτείνει τον φαύλο κύκλο σε πολλές υπανάπτυκτες χώρες: υπερβόσκηση, εξάντληση του εδάφους, υπεράντληση νερού. Όταν οι δυσμενείς αγρο-κλιματικές συνθήκες συνδυάζονται με απουσία υποδομών και προσβάσεων σε αγορές, καθώς και με μη προσαρμοσμένες τεχνικές παραγωγής και ανεπαρκή εκπαίδευση του πληθυσμού, οι περισσότερες ζώνες ξηρασίας αποκλείονται από την οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη. Και καθώς η ερημοποίηση καθιστά τις αγροτικές γαίες ανίκανες να θρέψουν τους πληθυσμούς δημιουργείται κύμα αστυφιλίας με συσσώρευση πληθυσμών στις πόλεις . Το αποτέλεσμα είναι η ανεργία και η ανάπτυξη παραγκουπόλεων.

Οι τεχνικές για τον μετριασμό ή και την αντιστροφή των αποτελεσμάτων της ερημοποίησης δεν λείπουν, λείπει όμως η λογική. Η συγκράτηση του πληθυσμού με προοπτική μείωσής του θεωρείται «αμφιλεγόμενη» και «αυταρχική». Μια άλλη κατηγορία λύσεων είναι η εφαρμογή αειφόρων αγροτικών πρακτικών η οποία όμως υπερβαίνει συχνά τα οφέλη για μεμονωμένους αγρότες, ακόμα και όταν αυτές είναι κοινωνικά και περιβαλλοντικά ωφέλιμες. Κάποιες χώρες έχουν αναπτύξει σχέδια για την προστασία της χλωρίδας και πανίδας, για τη λεγόμενη σταθεροποίηση / «υπερλίπανση» των εδαφών και για την αναδάσωση: όμως, η «οικολογική μηχανική» είναι μια χρονοβόρα διαδικασία που χρειάζεται παγκόσμια συνεργασία.