Podcast Μηδενικό αποτύπωμα - Αγγελική Κοσμοπούλου | Θαλάσσια ρύπανση: Τι συμβαίνει αλήθεια;

Όλοι μας έχουμε δει τέτοιες εικόνες. Χιλιόμετρα ακτογραμμής γεμάτα σκουπίδια, ορατά από μακριά. Θαλασσοπούλια να φωλιάζουν πάνω σε λόφους από απορρίμματα. Χελώνες παγιδευμένες σε πλαστικά δίχτυα και «μωσαϊκά» από απορρίμματα που επιπλέουν στην επιφάνεια της θάλασσας. Κι αυτά που βλέπουμε δεν είναι το μόνο πρόβλημα. Όσα αντιλαμβανόμαστε με το βλέμμα είναι ένα μόνο μέρος της «κρίσης των ωκεανών», αφού περίπου το 50% της θαλάσσιας ρύπανσης βρίσκεται κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας και πιθανότατα δεν θα καθαριστεί ποτέ.

Λίγα χρόνια πριν, πιστεύαμε ότι όλα αυτά συνέβαιναν κάπου αλλού. Μακριά μας. Στην Ασία, για παράδειγμα, από όπου μας έρχονταν τρομακτικές εικόνες περιβαλλοντικής υποβάθμισης.

Τώρα ξέρουμε ότι αυτά συμβαίνουν και κοντά μας. Στα μέρη που κολυμπούσαμε παλιότερα και που ίσως κολυμπάμε ακόμα, αγνοώντας τον βαθμό της  ρύπανσης. Από τις παγωμένες θάλασσες των πόλων μέχρι τα ονειρεμένα ακρογιάλια της Μεσογείου, τίποτα δεν είναι πια το ίδιο.

Τα θαλάσσια απορρίμματα είναι αντικείμενα που χρησιμοποιήθηκαν από τον άνθρωπο και εγκαταλείφθηκαν από πρόθεση στη θάλασσα, σε ποταμούς ή σε παραλίες. Αντικείμενα που έφτασαν στην ακτή μέσα από ποτάμια, αποχετευτικά δίκτυα ή το νερό της βροχής. Αντικείμενα που «ταξίδεψαν» με τον αέρα ή τα θαλάσσια ρεύματα κι άλλα που «χάθηκαν» στη θάλασσα, όπως αλιευτικά εργαλεία ή εμπορεύματα.

Το μεγαλύτερο μέρος των θαλάσσιων απορριμμάτων σε όλον τον κόσμο, στις ακτές αλλά και στους βυθούς, είναι πλαστικά. Κάθε χρόνο διαρρέουν στους ωκεανούς 14 εκατομμύρια τόνοι πλαστικών. Υπολογίζεται ότι μόνο στις ελληνικές θάλασσες καταλήγουν ετησίως 11.500 τόνοι πλαστικών.

Περίπου 80% των απορριμμάτων που βρίσκουμε στις ακτές προέρχονται από χερσαίες πηγές. Από τα αστικά λύματα, από τις ανοιχτές χωματερές, από ποτάμια, ρέματα και κάδους απορριμμάτων, ανάμεσα σε άλλα. Στη Μεσόγειο, που είναι κόμβος διεθνών θαλάσσιων μεταφορών, αρκετά από τα θαλάσσια απορρίμματα προέρχονται επίσης από ατυχήματα στη θάλασσα, αλλά και την απόρριψη από τα διερχόμενα πλοία.  

Στις ακτές και στους βυθούς βρίσκει κανείς συνηθισμένα αλλά και ασυνήθιστα αντικείμενα. Κάποια από αυτά έχουν σχέση με την ανθρώπινη δραστηριότητα στην παράκτια ζώνη. Με όσα, δηλαδή, κάνουμε στην παραλία ή κοντά σε αυτήν. Σε αυτά περιλαμβάνονται πλαστικά μπουκάλια από νερό και από αναψυκτικά, σακούλες, αποτσίγαρα, ποτήρια του καφέ, καλαμάκια, συσκευασίες αντηλιακών και μωρομάντιλα. Δίπλα σε αυτά υπάρχουν και άλλα, λιγότερο συνηθισμένα στις πλαζ, όπως μπαλόνια, κονφετί, ξυλάκια από παγωτά, απορρυπαντικά και μπατονέτες. Αναρωτιέστε τι δουλειά έχουν οι μπατονέτες σε κάποιες από τις ωραιότερες ελληνικές παραλίες, όπως εκείνες της Σαντορίνης και της Ρόδου; Φτάνουν ως εκεί μέσα από το αποχετευτικό σύστημα – που είναι μία από τις διαδρομές που τροφοδοτούν με σκουπίδια τις ακτές μας.

Ένα σημαντικό μέρος της ρύπανσης συνδέεται, επίσης, με την αλιευτική δραστηριότητα: σκοινιά και σπάγκοι, δίχτυα, πετονιές, φωσφορίζοντα στικ  και φελιζόλ μαρτυρούν με ασφάλεια την προέλευσή τους.

Όσο για τους βυθούς, εκεί μπορεί κανείς να βρει κυριολεκτικά τα πάντα: λάστιχα αυτοκινήτων, ψυγεία, καρέκλες, κλουβιά, μοτοσυκλέτες, μανταλάκια, σημαίες, μπαταρίες, κονσέρβες και μπουκάλια είναι κάποια από τα αντικείμενα που έχω δει με τα ίδια μου τα μάτια να ανασύρονται από το βυθό σε εμβληματικές ελληνικές παραλίες. Όσα πετάμε στον βυθό – επειδή, πιστέψτε με, ένα ψυγείο ή ένα λάστιχο δεν τα «φέρνει» η θάλασσα- δείχνουν καθαρά την αντίληψή μας για τον δημόσιο χώρο. Η θάλασσα είναι δημόσιος χώρος, όπως και ο βυθός, όμως η ευκολία με την οποία ρυπαίνονται μάς δείχνει την αδιαφορία μας.

Τα απορρίμματα φτάνουν, λοιπόν, στη θάλασσα –στην ακτή και στον βυθό- και συχνά δεν μένουν σε ένα σημείο. Ταξιδεύουν με τον αέρα ή τα θαλάσσια ρεύματα και κάποτε καταλήγουν σε μέρη πολύ μακρινά από το σημείο στο οποίο πρωτοβρέθηκαν. Φανταστείτε πόσο γρήγορα ταξιδεύει, ας πούμε, με τον αέρα μια πλαστική σακούλα. Αντίστοιχα ταξιδεύουν και τα απορρίμματα μέσα στη θάλασσα. Το 1992, ένα φορτηγό πλοίο που ταξίδευε από την Κίνα προς τις Ηνωμένες Πολιτείες ανατράπηκε στον Βόρειο Ειρηνικό και το φορτίο του -28.000 λαστιχένια παπάκια κι άλλα παιχνίδια για το μπάνιο- άδειασε στη θάλασσα. Τα θαλάσσια ρεύματα άρχισαν να απομακρύνουν τα παπάκια και να τα οδηγούν πολύ μακριά, όπως στις ακτές της πολιτείας του Μέιν και στην Αλάσκα, στη Χαβάη, στη Νότια Αμερική και στην Αυστραλία.

Δεκατρία χρόνια αργότερα, ο δημοσιογράφος Donovan Hohn αποδύθηκε σε μια προσπάθεια να εντοπίσει τα πλαστικά παπάκια και η δουλειά του δεν κατέγραψε μόνον το ταξίδι τους, αλλά επιβεβαίωσε και το πόσο ανθεκτικό υλικό είναι το πλαστικό, ενώ ωκεανολόγοι σε όλον τον κόσμο χρησιμοποίησαν αυτό το ατυχές συμβάν για να κατανοήσουν καλύτερα τις διαδρομές των θαλάσσιων ρευμάτων.   

Τα προβλήματα που δημιουργεί η ρύπανση της θάλασσας από πλαστικό είναι πολλά. Το πρώτο είναι οι πιέσεις που ασκεί στα θαλάσσια οικοσυστήματα. Στη Μεσόγειο, μία από τις πιο ρυπασμένες θάλασσες στην Ευρώπη, χιλιάδες τόνοι απορριμμάτων κάθε χρόνο σκοτώνουν ή τραυματίζουν θαλάσσια είδη, όπως θαλάσσιες χελώνες και κητώδη. Τα πλαστικά γίνονται «παγίδες» για τη θαλάσσια ζωή, πνίγοντας και παγιδεύοντας διάφορα είδη ή οδηγώντας τα στον θάνατο με την κατάποση. Χαρακτηριστικό είναι αυτό που συμβαίνει με τις θαλάσσιες χελώνες που μπερδεύουν τις πλαστικές σακούλες στο νερό με μέδουσες, τις τρώνε και έπειτα πεθαίνουν. Το ίδιο συμβαίνει και με τα θαλασσοπούλια. Πεθαίνουν από ασιτία, συνήθως, καθώς γεμίζει το στομάχι τους με πλαστικό, κι όμως νομίζουν πως έφαγαν κάτι σωστό και χρήσιμο. Επίσης, πολλά θαλάσσια είδη τραυματίζονται από τα πλαστικά και δεν μπορούν να μετακινηθούν, με αποτέλεσμα να γίνονται εύκολα θύματα για άλλα είδη.

Πολλοί μικροοργανισμοί τρώνε μικροπλαστικά και προσλαμβάνουν τα χημικά που περιέχουν. Μικροπλαστικά έχουν ανιχνευτεί σε πολλά θαλάσσια είδη, όπως οι φάλαινες αλλά και το πλαγκτόν. Όταν οι μικροί οργανισμοί που έχουν καταναλώσει μικροπλαστικά τρώγονται από μεγαλύτερα θαλάσσια είδη, οι τοξικές ουσίες γίνονται μέρος και των δικών τους ιστών. Έτσι τα μικροπλαστικά μπαίνουν στην τροφική αλυσίδα και γίνονται μέρος της τροφής που καταναλώνει ο άνθρωπος.

Μικροπλαστικά έχουν εντοπιστεί σε νερό, μπύρα και αλάτι και έχουν βρεθεί σε δείγματα που συλλέχθηκαν σε όλους ανεξαιρέτως τους ωκεανούς του πλανήτη, συμπεριλαμβάνοντας τον Αρκτικό Ωκεανό. Πολλά χημικά που χρησιμοποιούνται στην παραγωγή πλαστικού είναι γνωστό ότι προξενούν καρκίνο και επηρεάζουν το ενδοκρινολογικό σύστημα, προξενώντας αναπτυξιακές, αναπαραγωγικές, νευρολογικές και ανοσοποιητικές διαταραχές, στον άνθρωπο και στα ζώα. Πρόσφατα, πλαστικά μικροσωματίδια προερχόμενα από PET, το υλικό δηλαδή που χρησιμοποιείται για την παραγωγή μπουκαλιών ποτών και συσκευασιών τροφίμων, εντοπίστηκαν στο αίμα του 77% των ανθρώπων που συμμετείχαν σε μια πρωτοπόρα επιστημονική μελέτη. Δεν το λες και καλό νέο!

Η θαλάσσια ρύπανση δεν επηρεάζει μόνον την υγεία. Επηρεάζει σημαντικά και την οικονομία. Οι παράκτιες κοινότητες έχουν όλο και μεγαλύτερη ανάγκη να καθαρίσουν τα απορρίμματα στις ακτές και να βελτιώσουν τα συστήματα διαχείρισης απορριμμάτων – κι αυτό κοστίζει. Ο τουρισμός στις πληττόμενες περιοχές δοκιμάζεται από μειωμένα έσοδα και κακή φήμη. Η ναυτιλία  βαρύνεται με το κόστος της απομάκρυνσης απορριμμάτων από προπέλες και μηχανές πλοίων, όπως και το κόστος του καθαρισμού λιμένων. Και οι αλιείς βλέπουν τα ιχυθαποθέματα να μειώνονται, την υγεία της θάλασσας να χειροτερεύει και τα εργαλεία της δουλειάς τους, όπως δίχτυα και μηχανές, να επηρεάζονται. Η θαλάσσια ρύπανση έχει, φυσικά, αρνητικό αντίκτυπο και στην ανθρώπινη ψυχολογία.

Πώς φτάσαμε, όμως, στο σημερινό σημείο; Οι πρώτες έρευνες για τη θαλάσσια ρύπανση ξεκίνησαν στα τέλη της δεκαετίας του ’60, όταν παρατηρήθηκε για πρώτη φορά η κατάποση πλαστικών από θαλασσοπούλια. Τότε, η θεματική αυτή θεωρήθηκε σχεδόν παράδοξη. Στις δεκαετίες του ‘70 και του ‘80,  η αύξηση και η γεωγραφική εξάπλωση της ρύπανσης έκαναν σαφή την ανάγκη για αποτελεσματικές λύσεις. Ταυτόχρονα, εντοπίστηκε για πρώτη φορά πλαστική ρύπανση στον βυθό της θάλασσας, φωτίζοντας άλλη μια όψη της περιβαλλοντικής καταστροφής. Τα πρώτα δείγματα ήρθαν από τη Σουηδία, όπου οι αλιείς που ψάρευαν με συρόμενα εργαλεία σχεδόν πάντοτε έπιαναν στα δίχτυα τους και πλαστικά.

Μέχρι το 1972, οι άνθρωποι σε όλον τον κόσμο έχυναν στη θάλασσα στερεά απορρίμματα, λάσπη από την επεξεργασία λυμμάτων, όπως και χημικά, εργοστασιακά και ραδιενεργά απόβλητα, χωρίς να τιμωρούνται γι΄αυτό. Το θεωρούσαν σχεδόν αυτονόητο.

Το 1975 επικυρώθηκε η Σύμβαση του Λονδίνου, μία από τις πρώτες παγκόσμιες συμβάσεις για την προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος από τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Στόχος της ήταν να ελέγξει τις πηγές της θαλάσσιας ρύπανσης και να πάρει μέτρα για την πρόληψη της περαιτέρω επιβάρυνσης της θάλασσας από απόβλητα. Το 2006 αντικαταστάθηκε από το Πρωτόκολλο του Λονδίνου, το οποίο απαγορεύει την απόρριψη βιομηχανικών και ραδιενεργών αποβλήτων, όπως και την αποτέφρωση στη θάλασσα βιομηχανικών αποβλήτων και της ιλύος καθαρισμού λυμάτων. Αντίστοιχα, η Agenda 2030 του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών για τη βιώσιμη ανάπτυξη περιλαμβάνει μέτρα για την προστασία των ωκεανών, των θαλασσών και των θαλάσσιων πόρων και την εκμετάλλευσή τους με βιώσιμο τρόπο.

Σήμερα, λοιπόν, οι εθνικές νομοθεσίες πολλών κρατών, όπως και διεθνείς συνθήκες, απαγορεύουν την απόρριψη επικίνδυνων υλικών στη θάλασσα, όμως η τήρηση των σχετικών κανονισμών παραμένει πρόβλημα. Παράλληλα, η θαλάσσια ρύπανση προχωρά  με ταχύτατους ρυθμούς, ακολουθώντας την υπερβολική χρήση και την κακή απόρριψη των πλαστικών. Ο «Μεγάλος Σκουπιδοτενεκές του Ειρηνικού» είναι μια τεραστίων διαστάσεων «χωματερή» που έχει δημιουργηθεί στις βόρειες περιοχές του Ειρηνικού Ωκεανού και αποτελείται από αμέτρητα πλαστικά σκουπίδια.

Βρίσκεται εκατέρωθεν της Χαβάης και έχει έκταση σχεδόν 1 εκατομμύριο τετραγωνικά χιλιόμετρα – δύο φορές όσο η πολιτεία του Τέξας. Η χωματερή αυτή τροφοδοτείται συνεχώς με νέα πλαστικά απορρίμματα που προέρχονται από την ανατολική Ασία αλλά και την αμερικανική ήπειρο. Οι φωτογραφίες της δείχνουν με τον πιο εύγλωττο τρόπο την έκταση της ρύπανσης από πλαστικά.

Σε όλον τον κόσμο, οι προσπάθειες για τον καθαρισμό ακτών έχουν κάποιο αποτέλεσμα, όμως δεν μπορούν να λύσουν το πρόβλημα, καθώς νέα απορρίμματα «εισβάλλουν» καθημερινά στη θάλασσα. Έτσι, η  προσπάθεια περιβαλλοντικών οργανώσεων και εθελοντικών ομάδων μοιάζει συχνά σισσύφεια.

Η αλήθεια είναι ότι ένα πρόβλημα τόσο σύνθετο και μεγάλο, όπως η θαλάσσια ρύπανση, δεν μπορεί να λυθεί από έναν φορέα και μόνο ή με μία δράση και μόνο. Χρειάζεται συντονισμένη προσπάθεια, σε πολλά επίπεδα. Οι καθαρισμοί ακτών είναι βεβαίως σημαντικοί, γιατί απαλλάσσουν τη θάλασσα από επιβάρυνση και ευαισθητοποιούν το κοινό -όμως δεν αρκούν. Χρειάζεται δουλειά στο επίπεδο της νομοθεσίας – του σχεδιασμού και της εφαρμογής της. Χρειάζεται να τηρηθούν οι διεθνείς δεσμεύσεις για τον περιορισμό της θαλάσσιας ρύπανσης. Χρειάζεται να βελτιωθούν οι υποδομές για τη διαχείριση απορριμμάτων και να μπει τέλος στις παράνομες και στις ανοιχτές χωματερές (που στη χώρα μας παραμένουν μια πληγή). Χρειάζεται να προωθηθούν οι επιλογές που μειώνουν τα απορρίμματα στην πηγή, όπως η ανακύκλωση και η μείωση της κατανάλωσης ειδών μίας χρήσης που γεννούν απορρίμματα σε γιγάντια κλίμακα.

Να προωθηθούν, δηλαδή, επιλογές που ακολουθούν τις αρχές της κυκλικής οικονομίας σε όλα τα στάδια -από τον σχεδιασμό των προϊόντων ως το τέλος του κύκλου ζωής τους. Τέλος, χρειάζεται να μπει στο τραπέζι και η ευθύνη του παραγωγού, καθώς συχνά κουνάμε το δάχτυλο μόνον στον πολίτη-καταναλωτή.

Η θάλασσα αποτελεί το 70% της επιφάνειας του πλανήτη. Η υγεία της είναι σημαντική για τη ζωή μας και για τη ζωή του πλανήτη. Για χρόνια πιστεύαμε πως ήταν ανεξάντλητη στις παροχές της και πως όσο κι αν την επιβαρύναμε δεν θα μας πρόδιδε ποτέ. Στις μέρες μας, αυτή η βεβαιότητα δεν υπάρχει πλέον. Ευτυχώς, μάλλον.

Με την υποστήριξη της Matrix Pack

---

Συντελεστές
Sound design: Δάφνη Γερογιάννη
Ηχοληψία: Δημήτρης Ντάφης