Ιστορίες για την κλιματική κρίση

Η διαχείριση της κλιματικής κρίσης είναι μία από τις σημαντικότερες προτεραιότητες για τα επόμενα χρόνια – κι επιβεβαιώθηκε εκ νέου από την εμφάνισή της στους προγραμματισμούς και στα ευχολόγια που συνοδεύουν την αρχή κάθε χρονιάς. Χρειάστηκαν περίπου τριάντα χρόνια για να μετατραπεί ο όρος «κλιματική αλλαγή» από λέξη περιορισμένη στους κύκλους των μυημένων και των ειδικών σε όρο καθιερωμένο, με ευρεία χρήση από διαφορετικά ακροατήρια. Όμως, παρότι δεν υπάρχει αμφιβολία για το ότι παραπέμπει σε κάτι δυσάρεστο, το πραγματικό της περιεχόμενο δεν κατανοείται πλήρως.

Σε αντίθεση με άλλες σημαντικές κρίσεις της εποχής μας, όπως η πανδημία, η κλιματική κρίση παραμένει κάτι ασαφές και κάπως μακρινό. Κάποιοι πιστεύουν πως δεν είναι παρά ένα νοητικό «κατασκεύασμα» των ελίτ, υπαγορευμένο από οικονομικά, κυρίως, συμφέροντα. Αρκετοί θεωρούν ότι πρόκειται για έναν μακρινό κίνδυνο που θα επηρεάσει, ενδεχομένως, τις επόμενες γενιές, δεν θα ακουμπήσει ωστόσο τους ίδιους και την καθημερινότητά τους. Λιγότεροι, δυστυχώς, αντιλαμβάνονται ότι με το πέρασμα του χρόνου η κατάσταση της γης υποβαθμίζεται ραγδαία και οι κίνδυνοι αυτής της υποβάθμισης χτυπούν και τις δικές μας πόρτες, άμεσα και προσωπικά. 

Η έλλειψη κατανόησης και ενδιαφέροντος για την κλιματική κρίση δεν συνδέεται με την έλλειψη πληροφόρησης. Οι πληροφορίες είναι αρκετές και διαχέονται συχνά, σε διάφορες μορφές, από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης – κι όμως ο βαθμός γνώσης για το πρόβλημα είναι χαμηλός, όπως χαλαρές είναι οι αντιδράσεις του κοινού σε αυτό που συμβαίνει.

Τι ευθύνεται γι’ αυτό; Κατ’ αρχάς, η κλιματική αλλαγή είναι μια διαδικασία που φαντάζει αργή και όχι πιεστική, κι αυτό μειώνει τη διάθεση να την αντιμετωπίσουμε με τη δύναμη που μας δίνει η αίσθηση του επείγοντος. Επαναπαυόμαστε και αφήνουμε τους προβληματισμούς μας για μεταγενέστερο χρόνο. Έπειτα ο τρόπος με τον οποίο μιλάμε, με αριθμητικά δεδομένα, στατιστικές και προβλέψεις για το μέλλον, φαίνεται πως δεν αρκεί, καθώς αυτά τα επικοινωνιακά υλικά δεν προκαλούν το απαιτούμενο συναισθηματικό ενδιαφέρον. Παρότι οι άνθρωποι επαιρόμεθα ότι είμαστε λογικά όντα, η γνώση και η λογική δεν αρκούν για να ενδιαφερθούμε και να αλλάξουμε. Για να προσελκύσουμε το ενδιαφέρον του κοινού και να το ενεργοποιήσουμε χρειαζόμαστε συναίσθημα, και το συναίσθημα δεν βρίσκεται στα αριθμητικά δεδομένα. Βρίσκεται σε ιστορίες με ήρωες και ηρωίδες, με γεγονότα και με ανατροπές. Οι ιστορίες είναι εκείνες που μπορούν να μετατρέψουν σύνθετα ζητήματα σε κάτι προσιτό, κατανοητό και με δυνατότητα να επιλυθεί.

Δεν είναι, ωστόσο, όλες οι ιστορίες κατάλληλες για να μιλήσουμε για την κλιματική κρίση. Οι περισσότερες από αυτές που φτάνουν σε εμάς, μέσα από βιβλία, ταινίες ή τηλεοπτικές σειρές, συνοδεύονται από περιγραφές των ζοφερών συνεπειών που η κρίση θα φέρει στο περιβάλλον, στην κοινωνία και στην οικονομία. Είναι δυστοπικά σενάρια «βγαλμένα από το μέλλον», όπου η γη υπερθερμαίνεται, η βλάστηση εξαφανίζεται και ο γνώριμός μας κόσμος φτάνει στο τέλος. Αυτές οι περιγραφές, παρότι ενδέχεται να μην απέχουν από αυτό που θα συμβεί στο μέλλον, δεν ενδείκνυνται. Συχνά, αντί να καλλιεργούν ένα αίσθημα επείγοντος που μπορεί να οδηγήσει σε δράση και στον εντοπισμό λύσεων, «παγώνουν» και ακινητοποιούν το κοινό, καθώς, πέρα από τον ζόφο, δεν δίνουν κάποια προοπτική.

Οι έρευνες στο αντικείμενο της ανθρώπινης συμπεριφοράς δείχνουν όλο και περισσότερο ότι η καλλιέργεια του φόβου δεν ευνοεί την αλλαγή συμπεριφοράς αλλά, αντιθέτως, λειτουργεί ανασχετικά. Μας οδηγεί σε άγχος και κατάθλιψη που, με τη σειρά τους, μας κάνουν να αποφεύγουμε αυτά τα θέματα και να τα αρνούμαστε, ή μας αφήνουν με ένα αίσθημα ματαιότητας που παρακωλύει τη δράση.

Μια πρόσφατη έρευνα του Πανεπιστημίου του Southampton με θέμα την επικοινωνία της κλιματικής αλλαγής επιβεβαίωσε αυτήν την υπόθεση. Οι συμμετέχοντες, χωρισμένοι σε δύο ομάδες, διάβασαν ιστορίες για την κλιματική αλλαγή, οι μεν με αρνητικό πρόσημο, με ήρωες-θύματα της κρίσης, ενώ οι δε με θετικές ιστορίες που αναδείκνυαν λύσεις, ακόμα και μικρές, από την καθημερινότητά τους. Στη συνέχεια ερωτήθηκαν πώς ένιωσαν και τι αντανακλαστικά τους προκάλεσαν.

Οι αρνητικές ιστορίες έκαναν τους περισσότερους να θυμώσουν, να απογοητευτούν και να κλείσουν τα μάτια και τα αυτιά τους στο πρόβλημα, καθώς ένιωσαν μικροί για να αντιδράσουν αποτελεσματικά σε κάτι τόσο μεγάλο και δισεπίλυτο. Αντίθετα, όσοι διάβασαν τις θετικές ιστορίες δεν είχαν αίσθηση ανημπόριας, αλλά διάθεση για συμμετοχή, ξεκινώντας από μικρές δράσεις όπως ο καθαρισμός μιας παραλίας ή μια δενδροφύτευση, χωρίς να νιώθουν ότι χειραγωγούνται.

Το πείραμα αυτό, όπως και η εμπειρία όσων από εμάς δραστηριοποιούμαστε στο πεδίο, φανερώνουν ότι οι ιστορίες που μιλούν μόνον για τις ζοφερές όψεις της περιβαλλοντικής υποβάθμισης δεν βελτιώνουν τα πράγματα. Αντί να μας εμπνεύσουν και να μας κινητοποιήσουν, μας φοβίζουν και μας καθηλώνουν. Αντίθετα, όσες έχουν μια σπίθα προοπτικής και περιγράφουν ή υπονοούν πιθανές λύσεις μας βοηθούν να προετοιμαστούμε για αυτά που έρχονται.

Για να κατανοήσουμε την κλιματική κρίση και τον επείγοντα χαρακτήρα της χρειαζόμαστε καλές ιστορίες. Όχι ψεύτικες, ούτε χαρούμενες, αλλά τέτοιες που θα βοηθήσουν το ευρύ κοινό να καταλάβει και να δράσει, ενώ θα παροτρύνουν τους ήδη ευαισθητοποιημένους να κάνουν ένα ακόμα βήμα. Ιστορίες που θα εστιάζουν σε θετικές λύσεις και προτάσεις, αντί να εξαντλούνται στον ζόφο. Με ήρωες και ηρωίδες όσους παίρνουν το θέμα του περιβάλλοντος προσωπικά και κάνουν κάτι για αυτό, όπως τους νέους που διαδηλώνουν για την κλιματική κρίση, τις τοπικές κοινότητες που πασχίζουν να σταματήσουν την περαιτέρω απαξίωση της περιοχής τους, τους επιστήμονες που αγανακτούν με τα αποτελέσματα των ερευνών τους ή τους πυροσβέστες που απελπίζονται από την ταχύτητα της καταστροφής των δασών.

Το πέρασμα σε έναν βιώσιμο κόσμο απαιτεί βαθιές αλλαγές. Η σύνδεση της γνώσης με τη δράση δεν είναι γραμμική. Όπως είδαμε, περνά μέσα από το συναίσθημα. Για να φτάσουμε στον κόσμο που θέλουμε, για να δουλέψουμε γι’ αυτόν, θα πρέπει πρώτα να τον φανταστούμε. Θα πρέπει επίσης να φανταστούμε τους ήρωες και τις ηρωίδες που θα μας συνοδέψουν, δείχνοντας ανάγλυφα τις λύσεις. Εντοπίζοντας τις χρήσιμες ιστορίες, μπορούμε να συνδιαμορφώσουμε την περιβαλλοντική ατζέντα, αντί να την αφήνουμε στα χέρια των πολιτικά υπεύθυνων που κρύβονται πίσω από απρόσωπα δεδομένα και στατιστικές, σαν όλα αυτά να συμβαίνουν σε άλλους. Μπορούμε να σώσουμε ό,τι ακόμα μπορεί να σωθεί, κάνοντας περισσότερους να ενδιαφερθούν και να εμπλακούν, χωρίς να μένουν παθητικοί εξαιτίας του φόβου.