Η Ρέιτσελ Κάρσον και τα 60 χρόνια του περιβαλλοντικού κινήματος

Πριν από εξήντα χρόνια κυκλοφόρησε ένα βιβλίο με τίτλο «Σιωπηλή άνοιξη» που έγινε ένα από τα μεγαλύτερα μπεστ-σέλερ όλων των εποχών. Παρότι το βιβλίο μιλούσε για τα… εντομοκτόνα, τα αεροζόλ και το DDT, την πρώτη χρονιά της έκδοσής του το διάβασαν 500.000 άνθρωποι. Στη συνέχεια μεταφράστηκαν σε 30 γλώσσες φέρνοντας τις μεγάλες βιομηχανίες χημικών προϊόντων σε πολύ δύσκολη θέση. Μια βιολόγος της θάλασσας από την Πενσυλβάνια αποδείκνυε ότι τα συνθετικά δηλητήρια δεν εξοντώνουν μόνο τα βλαβερά βακτήρια και τα έντομα, αλλά ολόκληρη τη φύση.

Η Ρέιτσελ Κάρσον είχε μεγαλώσει σε αγρόκτημα και θεωρούσε τον εαυτό της «ποιήτρια της θάλασσας». Έκανε λαμπρές σπουδές και ειδικεύτηκε στη θαλάσσια βιολογία: το 1937, όταν ήταν 30 ετών, άρχισε να δημοσιεύει επιστημονικά άρθρα για τη θαλάσσια ζωή, ενώ το 1951, το βιβλίο της «The Sea Around Us» γνώρισε τεράστια επιτυχία παραμένοντας 86 εβδομάδες στη λίστα των ευπώλητων. Το 1953 το μετέφερε τον κινηματογράφο ο Irwin Allen ο οποίος βραβεύτηκε με Όσκαρ. H Carson όμως βρήκε στο ντοκιμαντέρ πολλές επιστημονικές ανακρίβειες και αποφάσισε να μην ξαναεπιτρέψει κινηματογραφικές διασκευές των έργων της.

Το 1962, το βιβλίο της «Σιωπηλή άνοιξη» –ο τίτλος οφειλόταν σε ένα ποίημα του John Keats και ήταν μια προειδοποίηση για την εξόντωση των πουλιών– συνέπεσε με την προεδρία του Τζον Κένεντι. Ο Κένεντι άκουσε τι είχε να πει η Κάρσον: το 1963 ψηφίστηκε ο πρώτος περιβαλλοντικός νόμος «για τον καθαρό αέρα», ενώ ακολούθησε ο νόμος περί της προστασίας της άγριας φύσης. Η αλληλουχία των νόμων περί εθνικής περιβαλλοντικής πολιτικής, περί καθαρών υδάτων και περί απειλούμενων ειδών, καθώς και η ίδρυση της Υπηρεσίας Προστασίας του Περιβάλλοντος το 1970 αποδίδονται εν πολλοίς σ’ αυτό το βιβλίο.

Ο αριθμός των βιβλίων που έχουν κάνει τόσο καλό στον κόσμο μπορεί να υπολογιστεί στα δάχτυλα των χεριών μας. Η Ρέιτσελ Κάρσον έβλεπε μπροστά και επεξεργαζόταν εμπειρίες που ο περισσότερος κόσμος ήθελε να ξεχάσει: ποια ήταν η επίδραση των ατομικών βομβών στο περιβάλλον; Τα θαυματουργά πλαστικά θα διασπώνταν κάποτε ή θα συσσωρεύονταν στις θάλασσες; Ποιο ήταν το τίμημα της αστικής εξάπλωσης; Ενώ παντού στη γη οι άνθρωποι πανηγύριζαν για την επιτυχία των φυτοφαρμάκων και των εντομοκτόνων, η Κάρσον εξήγησε στο ευρύ κοινό πώς και γιατί αυτές οι χημικές ενώσεις έπρεπε να χρησιμοποιούνται με μέτρο διότι απειλούσαν τον πλανήτη και την ανθρώπινη υγεία. Παρότι και τα προηγούμενα βιβλία της, όπως το πρώτο της με τίτλο «Under the Sea-Wind» (1941), απέπνεαν την αγάπη για τη φύση, αυτό που έκανε κλασικό το δοκίμιο «Σιωπηλή άνοιξη» ήταν η πολιτική πειθώ: μόλις κυκλοφόρησε, εκπρόσωποι των βιομηχανιών, δημοσιογράφοι και πολιτικοί βάλθηκαν να τσακώνονται, να διαφωνούν ή να συμφωνούν με την Κάρσον – όσοι διαφωνούσαν την παρουσίαζαν σαν μια «κυριούλα» που αγαπάει τα ζώα και τα φυτά. Αλλά, δεν πέρασε πολύς καιρός και οι προειδοποιήσεις της Κάρσον επαληθεύτηκαν με τον πιο σκληρό τρόπο: το DDT, με το οποίο εκείνη την εποχή ψέκαζαν ακόμα και το εσωτερικό των σπιτιών για να εξοντώσουν τα κουνούπια και να αποφύγουν την ελονοσία, απεδείχθη δηλητηριώδες για όλες τις μορφές της ζωής.

Η ζωή της Ρέιτσελ Κάρσον δεν ήταν εύκολη: στο Johns Hopkins και στο Πανεπιστήμιο του Maryland σπούδασε με μεγάλες οικονομικές δυσκολίες· πολλά από τα αγαπημένα της πρόσωπα έφυγαν πρόωρα από τη ζωή· κι όταν ήταν νέα, αφιέρωσε πολύ χρόνο στη φροντίδα της μητέρας της. Φαίνεται πως είχε λιγοστές ευκαιρίες προσωπικού χώρου και χρόνου: εργαζόταν ως δημόσιος υπάλληλος στη Διεύθυνση Αλιείας και έγραφε τα βιβλία της τη νύχτα. Η Κάρσον θεωρείται σήμερα πρωτοπόρος της θαλάσσιας βιολογίας, της εξερεύνησης των βαθέων υδάτων και της οικολογίας των ωκεανών. Στην εποχή της όμως, παρά τη μεγάλη δημοσιότητα που απολάμβανε, οι περισσότεροι άνθρωποι δεν μπορούσαν να πιστέψουν ότι η «δεσποινίς Κάρσον», η τόσο περιποιημένη και θηλυκή, «με τα νύχια της βαμμένα σε απαλό ροζ, με κραγιόν και πούδρα» , όπως έγραφε η εφημερίδα Boston Globe, τα είχε βάλει με το κατεστημένο των χημικών βιομηχανιών.

Η Κάρσον συνέχισε, σε μια εποχή ξέφρενης εκβιομηχάνισης, μια αμερικανική παράδοση αγάπης για τη φύση, εκείνη του «Γουόλντεν: η ζωή στο δάσος» του Χένρι Ντέιβιντ Θόρο. Διαβάζοντας τη «Σιωπηλή άνοιξη», αλλά και τα προηγούμενα βιβλία της για τη θάλασσα, ο αναγνώστης έχει την αίσθηση μιας μεγάλης απώλειας: το ότι δεν ζούμε κοντά στη φύση κι ότι τα οικοσυστήματά μας είναι σήμερα τόσο εύθραυστα καθιστούν τις ονειροπολήσεις της Κάρσον σχεδόν οδυνηρές – αλλά όλα θα ήταν χειρότερα αν δεν είχε υπάρξει αυτό το βιβλίο που αφύπνισε τις συνειδήσεις. Η «Σιωπηλή άνοιξη» φαίνεται να εγκαινιάζει τη δεκαετία του 1960, να πυροδοτεί το κίνημα της επιστροφής στη φύση, το αίτημα της ήπιας ανάπτυξης και τα ερωτήματα γύρω από τον καταναλωτισμό, την υπερπαραγωγή συνθετικών και ιδιαίτερα πλαστικών προϊόντων, γύρω από τον υπερπληθυσμό και τις εντατικές μεταφορές στη θάλασσα και στον αέρα.

Η Κάρσον ήταν άρρωστη από καρκίνο όταν έγραφε αυτό το βιβλίο που άλλαξε την ιδέα μας για τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση. Πέθανε ενάμισι χρόνο μετά την έκδοσή του, την άνοιξη του 1964. Όπως μαθαίνουμε από με την αλληλογραφία της με την Dorothy Freeman, την πιο στενή της φίλη, το επόμενο βιβλίο που σκεφτόταν να γράψει θα είχε θέμα την αλλαγή του κλίματος.

Στα ελληνικά το βιβλίο «Σιωπηλή άνοιξη» κυκλοφόρησε το 1981 από τις εκδόσεις Κάκτος σε μετάφραση Λ. Κανδηλίδη.