Η ζωή στις θάλασσές μας και ο άνθρωπος

«Θα ήθελα να σε μάθω να τα ξεχωρίζεις. Όταν μάθεις να τα ξεχωρίζεις θα μάθεις και να τα σέβεσαι» (Attali, 1991). Η θάλασσα συμβολίζει το αρχικό χάος από το οποίο προκύπτει όλη η ζωή. Η θαλάσσια επιστήμη προσπαθεί να νοικοκυρέψει το χάος διαμερισματοποιώντας την ζωή στη θάλασσα σε πελαγικά και βενθικά οικοσυστήματα (οίκος και σύστημα), σε φυτικούς και ζωικούς οργανισμούς και σε θαλάσσιους οικότοπους. Οι πελαγικοί οργανισμοί ζουν στο νερό και είτε παρασύρονται από τα ρεύματα, όπως το πλαγκτόν (ουδ. του επιθ. πλαγκτός «περιπλανώμενος»), είτε κολυμπούν ενεργητικά όπως τα ψάρια, τα θαλάσσια θηλαστικά και ερπετά (ρ. νήχω «κολυμπώ»). Στο βυθό ζουν οι βενθικοί οργανισμοί ή το βένθος (αρχική σημ. «βάθος»). Είναι και κάποια ψάρια που ζουν στο πέλαγος αλλά τρέφονται από τον βυθό, τα βενθοπελαγικά ψάρια.

Οι θαλάσσιες επιστήμες στηρίζονται στη συστηματική ταξινόμηση των ειδών. Στη διεθνή ονοματολογία των ειδών χρησιμοποιούνται αρχαιοελληνικές ή λατινικές ρίζες, γεγονός που με διευκόλυνε, ενώ μου άρεσε πάντα να ανακαλύπτω ποιο ήταν το μορφολογικό χαρακτηριστικό του είδους ή ποια η στιγμιαία έμπνευση του επιστήμονα που πρώτος το περιέγραψε.

H θαλάσσια ζωή μέσα στα οικοσυστήματα οργανώνεται σε κοινωνίες, ή βιοκοινωνίες όπως λέγονται, κατά αναλογία με τις ανθρώπινες κοινωνίες. Οι σχέσεις μεταξύ των ειδών είναι είτε ανταγωνισμού (για την τροφή και τον χώρο), είτε τροφικές (θηρευτή και λείας), είτε συμβιωτικές και πάντα σε αλληλεπίδραση με τους εξωτερικούς παράγοντες. Υπάρχει μία δυναμική ισορροπία που διατηρείται από τις σχέσεις αυτές μεταξύ των ειδών ανάλογα και με το περιβάλλον. Η ισορροπία αυτή μπορεί να επηρεαστεί από τις διάφορες ανθρωπογενείς πιέσεις.

Στον βυθό των ελληνικών θαλασσών ζουν περίπου 3.200 ζωοβενθικά είδη και οργανώνονται σε πάνω από 30 τύπους οικοτόπων. Όμως, οι περισσότεροι οργανισμοί κρύβονται μέσα στην άμμο ή τη λάσπη ή ανάμεσα στα φύκια και λίγοι φαίνονται μακροσκοπικά στην επιφάνεια των ιζημάτων. Μεγαλύτερη ομάδα, με όρους αφθονίας και ποικιλίας ειδών, είναι οι θαλάσσιοι δακτυλιοσκώληκες ή Πολύχαιτοι, σκουλήκια με πολλούς δακτυλίους και παραπόδια με θυσάνους τριχών (χαίτη).

Ας ζωντανέψουμε τώρα τους θαλάσσιους βενθικούς οικότοπους και τις διαφορετικές βιοκοινωνίες και ας καταδυθούμε νοερά στην παράκτια ζώνη. Θα δούμε ηλιόλουστους υφάλους με φύκια (φαιοφύκη, χλωροφύκη και ροδοφύκη), καβουράκια και πάγουρους (καρκινοειδή), πατελίδες και γαστερόποδα (μαλάκια) και στις βραχολιμνούλες που σχηματίζονται ανάμεσα γαριδάκια (καρκινοειδή) να κολυμπούν. Στη σκιά των υφάλων θα δούμε θαλάσσιες ανεμώνες (ανθόζωα) και σκιάφιλα ροδοφύκη. Στις βραχοσπηλιές θα βρούμε κεφαλόποδα μαλάκια (χταπόδια). Πιο βαθιά θα δούμε εκτάσεις από άμμο ή χαλίκια και κανένα δίθυρο όστρακο μισοθαμμένο μέσα στην άμμο, ίσως και κάποιο ολοθούριο (θαλάσσια αγγούρια) ή κανένα όρθιο σωληνόβιο πολύχαιτο όπως ο Σπειρογράφος. Αν πάμε σε θαλάσσιους βυθούς με φυτική κάλυψη θα δούμε λιβάδια Κυμοδόκης (Cymodocea) στους κλειστούς προστατευμένους κόλπους και λιβάδια Ποσειδωνίας (Posidonia oceanica) σε ανοικτές ακτές. Τα τελευταία κρύβουν τεράστιο πλούτο βιοποικιλότητας εντός τους και αποτελούν καταφύγιο για πολλά ψάρια και ασπόνδυλα. Στα διάκενα των λιβαδιών μπορεί να δούμε τις Πίνες, όσες έχουν απομείνει ζωντανές, καθώς και μεγάλα γαστερόποδα.

Ακόμα πιο βαθιά θα βλέπαμε λασπώδεις εκτάσεις με μισοκρυμμένους αχινούς, σωληνόβιους πολύχαιτους ή και αμμώδεις εκτάσεις διάσπαρτες με θραύσματα από κελύφη οστράκων (τραγάνα). Ακόμα πιο βαθιά θα βλέπαμε εκτάσεις με κομμάτια ενασβεστωμένων ροδοφυκών με χαλαρή σύνδεση που λέγονται πεδία ροδολίθων. Θα βλέπαμε σκοτεινούς υφάλους με κοραλλιογενείς σχηματισμούς όπου ροδόχρωμα ροδοφύκη, σκληρά κοράλλια και γοργονίες (ανθόζωα), σπόγγοι, κρινοειδή και αστερίες (εχινόδερμα), προσφέρουν μια απίστευτη ποικιλία ζωής. Ακόμα πιο βαθιά θα συναντούσαμε τη βαθιά λάσπη, ακόμα και τα κρυόφιλα άσπρα κοράλλια. Και μετά η άβυσσος. Ακόμα και εκεί όμως υπάρχει ζωή.

Ο Ρομπέρ Μπαρμπώ (2010) στο βιβλίο του «Ο ελέφαντας που παίζει με τις κορίνες» παρομοιάζει τον άνθρωπο όταν παρεμβαίνει στο περιβάλλον με τον ελέφαντα που παίζει με τις κορίνες σπρώχνοντας και εκτοπίζοντας πλήθος ειδών. Θα προσέθετα ότι φέρεται αδέξια προσπαθώντας να διαχειριστεί τη βιοποικιλότητα της φύσης. Κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα, όταν ξεπερνά το όριο της βιώσιμης χρήσης των θαλάσσιων πόρων (ανάμεσα στους οποίους είναι και η βιοποικιλότητα) μέσα στο πλαίσιο μιας αειφόρου ανάπτυξης, αποτελεί απειλή για τις θάλασσες:

• Η τραταλιεία ή αλιεία με μηχανότρατα γδέρνει, θα λέγαμε, τον βυθό και επηρεάζει τα ιδιαίτερα ευαίσθητα ενδιαιτήματα όπως τα λιβάδια Ποσειδωνίας, τους κοραλλιογενείς σχηματισμούς, και τα ευαίσθητα βενθοπελαγικά ψάρια.
• Η ερασιτεχνική αλιεία μπορεί να βλάψει τα λιβάδια Ποσειδωνίας με την χρήση των αγκυροβολίων.
• Η υδατοκαλλιέργεια μπορεί να προκαλέσει τη συσσώρευση οργανικού υλικού κάτω από τους κλωβούς και την αφαίρεση γόνου.
• Ο τουρισμός μπορεί να προκαλέσει ρύπανση, αύξηση του υποθαλάσσιου θορύβου, εισαγωγή ξενικών ειδών, θαλάσσια σκουπίδια.
• Οι θαλάσσιες μεταφορές (τα πλοία) μπορεί να προκαλέσουν υποθαλάσσιο θόρυβο, θαλάσσια σκουπίδια και ρύπανση από τα λύματα, διαρροή πετρελαιοκηλίδων.
• Η παράκτια ανάπτυξη μπορεί να προκαλέσει κατακερματισμό των βιοτόπων, διάχυση της χερσαίας ρύπανσης από γεωργικές αποστραγγίσεις και βιομηχανικά λύματα, σκουπίδια και παράκτια διάβρωση.
• Ο ευτροφισμός συνδέεται με τον εμπλουτισμό της θάλασσας σε θρεπτικά άλατα και περιορίζεται μόνο σε κλειστούς κόλπους με υψηλές απορροές ποταμών και γεωργικές αποστραγγίσεις.
• Η εξόρυξη υδρογονανθράκων μπορεί να προκαλέσει θαλάσσια ρύπανση.
• Η εισαγωγή μη αυτόχθονων ειδών ευνοείται από την κλιματική αλλαγή και διευκολύνεται από τις θαλάσσιες μεταφορές.

Το 2007 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή υιοθέτησε τη «Γαλάζια Βίβλο» προς την κατεύθυνση της Ολοκληρωμένης Θαλάσσιας Πολιτικής (ΟΘΠ) με σκοπό να προωθήσει τη βιώσιμη ανάπτυξη της θαλάσσιας οικονομίας κυρίως στα παράκτια ύδατα (WWF, 2015). Από το 2014 η Ε.Ε. έχει αναπτύξει τη Γαλάζια Ανάπτυξη σαν μία μακροχρόνια στρατηγική για την στήριξη της βιώσιμης ανάπτυξης του θαλάσσιου και ναυτιλιακού τομέα. Η Ευρωπαϊκή Ένωση χρήζει μιας συνολικής στρατηγικής που θα επιτρέψει αφενός τον κοινό προγραμματισμό μεταξύ δραστηριοτήτων και αφετέρου τη συνολική εκτίμηση και διαχείριση των επιπτώσεών τους.

Ο Μπαρμπώ (2010) καταλήγει σε μια νέα στρατηγική για την προστασία του περιβάλλοντος και των ειδών, αυτή της συνεργασίας και της συμμαχίας με τη ζωή και τη φύση σήμερα και για τις μελλοντικές γενιές. Αυτή άλλωστε η στρατηγική επέτρεψε την επιτυχή αειφόρο ανάπτυξη της ζωής στη γη εδώ και πάνω από τρία δισεκατομμύρια χρόνια.

Βιβλιογραφία

• Attali, J., 1991. H Αιώνια Ζωή. Εκδόσεις Νέα Σύνορα. Α.Α. Λιβάνη.
• Μπαρμπώ, Ρ. 2010. Ο ελέφαντας που παίζει με τις κορίνες. Ο άνθρωπος μέσα στη βιοποικιλότητα. Εκδόσεις ΕΝΑΛΙΟΣ.
• Simboura, Ν., Maragou, P., Paximadis, G., Kapiris, K., Papadopoulos, V.P., Sakellariou, D., Pavlidou, A., Hatzianestis, I., Salomidi, M., Arvanitidis, C., Panayotidis. P., Ch. 9. Greece, pp: 227-256 in: World Seas: An Environmental Evaluation Volume I: Europe, The Americas and West Africa. Second Edition, Edited by Charles Sheppard, ISBN 978-0-12-805068-2, © 2019 Elsevier Ltd. All rights reserved, Academic Press.
• WWF Greece (2015). MedTrends Project—Blue growth in the Mediterranean Sea: the challenge of good environmental status in Greece (318 p.). WWF Greece, Athens.