Βοτανικές μυθοπλασίες – Περί των πολιτικών αφηγημάτων των φυτών

Η μελέτη και η επιστήμη των φυτών –η βοτανική– συνδέεται στενά με την πολιτική. Η ταξινόμηση των φυτών και των ειδών υπήρξε σημαντική πτυχή της αποικιοκρατικής επέκτασης.  Ωστόσο, η πολιτική συνδήλωση των φυτών και η επίδραση της ανθρώπινης δραστηριότητας στη φύση δεν περιορίζονται στο αποικιοκρατικό παρελθόν. Εύγλωττη απόδειξη για αυτό είναι ο όρος που χρησιμοποιείται για μια νέα γεωλογική περίοδο: το Ανθρωπόκαινο, η εποχή δηλαδή στην οποία ο άνθρωπος έγινε ένας από τους κυρίαρχους παράγοντες επιρροής των βιολογικών, γεωλογικών και ατμοσφαιρικών διεργασιών στη γη. Εξετάζοντας τις διάφορες εκφάνσεις της ζωής των φυτών και τον ανθρώπινο αντίκτυπο στη φύση μας αποκαλύπτονται πολλά και διαφορετικά πολιτικά αφηγήματα. Με αφετηρία τα συμπτώματα που παρουσίασαν οι φοίνικες στην Ελλάδα από το 2004-5 κι ύστερα λόγω της προσβολής τους από επιβλαβή έντομα, το εγχείρημα «Βοτανικές μυθοπλασίες – περί των πολιτικών αφηγημάτων των φυτών» πραγματοποιεί μια προσωρινή καταγραφή. Πιο συγκεκριμένα, πρόκειται για ένα   εγχείρημα του Ινστιτούτου Γκαίτε της Αθήνας που διερευνά την τρέχουσα κατάσταση του κόσμου μέσα από την εικόνα του φυτού. Εξετάζει τη σχέση ανάμεσα στο τοπίο, την επικράτεια και το έθνος όπως αυτή αναφαίνεται μέσα από τις βοτανολογικές μεταφορές της καθομιλουμένης ή τις γεωλογικές επιπτώσεις μιας αέναης διαδικασίας αποικιοκρατίας, παγκοσμιοποίησης και καπιταλισμού. Το πρότζεκτ θα παρουσιαστεί στην Αθήνα και θα διαρκέσει από τις 11 έως τις 14 Σεπτεμβρίου. Η ATHENS VOICE συνάντησε την επιμελήτρια Anja Lückenkemper και μίλησε μαζί της για το όλο εγχείρημα.

Θεωρείς την ενασχόληση του ανθρώπου με την καλλιέργεια της Γης ως την αρχή όλων των δεινών για τον άνθρωπο και τη φύση; Και το ρωτάω αυτό λόγω της νοοτροπίας της ιδιοκτησίας που δημιούργησε.

Πολύ ενδιαφέρουσα ερώτηση αλλά δεν είμαι σίγουρη ότι μπορώ να απαντήσω σωστά. Νομίζω ότι το πρόβλημα ίσως άρχισε με την κλίμακα των καλλιεργειών και την έλλειψη σεβασμού της ιθαγενούς γνώσης, η οποία π.χ. κατανοεί τη φύση και τον άνθρωπο όχι ως ξεχωριστές οντότητες, που συνεπώς πρέπει να προστατεύονται με διαφορετικό τρόπο, όπως επικρατεί στη δυτική σκέψη μας. Επομένως, βλέπω την αποικιοκρατία να συνεχίζει σε έναν εξουθενωτικό για την  φύση  καπιταλισμό που είναι υπεύθυνος για πολλά δεινά όχι μόνο για τη φύση αλλά και για τον άνθρωπο. Και ναι, αυτό συνδέεται με την ιδέα της ιδιοκτησίας, νομίζω, αλλά και του δικαιώματος.

Στο project «Botanic Fictions» o φοίνικας χρησιμοποιείται ως αντιπροσωπευτικό φυτό για την ανίχνευση των πολιτικών και γεωλογικών επιπτώσεων της αποικιοκρατίας, της παγκοσμιοποίησης και του καπιταλισμού. Θα ήθελες να μας πεις λίγα πράγματα για την πολιτική διάσταση του πρότζεκτ;

Η βοτανική με την αποικιοκρατία είναι στενά συνδεδεμένες αφού οι επιστήμονες συνόδευαν τους αποικιοκράτες στα επεκτατικά τους ταξίδια. Η βοτανική ταξινόμηση είναι βασικά η βάση όλου του οικονομικού πλούτου. Αν το σκεφτούμε αυτό, δεν μπορούμε να καταναλώσουμε ζάχαρη χωρίς να την συνδέσουμε με τις φυτείες του ζαχαροκάλαμου και την δουλεία. Αλλά εκτός από αυτή την παράμετρο, που έχει πολύ ενδιαφέρον να  εξετάσει κάποιος, βρίσκω τον κλάδο των φυτών πολύ συναρπαστικό, γιατί όταν εξετάζουμε ένα φυτό υπάρχουν τόσα πολλά που μπορούμε να δούμε πέρα από την ομορφιάς του. Όταν προσπαθούμε να μάθουμε από τα φυτά σε σχέση με τις ανθρώπινες δραστηριότητες, τα φυτά δεν είναι παθητικά, αλλά ενεργά ως πολιτικά σύμβολα.

Νομίζω  ότι το πρώτο, το παλαιότερο, είναι η συχνότερη περίπτωση στην αρχειακή αναπαράσταση των φυτών, παράλληλα όμως είναι  και το σύγχρονο και σε αυτό θέλω να επικεντρωθώ. Για παράδειγμα, υπάρχουν καταστήματα με σουβενίρ στην Ιερουσαλήμ που πωλούν παραστάσεις ρητών παλαιστινιακών λουλουδιών. Αυτά τα φυτά έχουν γίνει ένα σύμβολο μιας πολιτικής αντιπαράθεσης - αν είμαστε πρόθυμοι να τα κοιτάξουμε πέρα από την επιφάνεια - της ισραηλινοπαλαιστινιακής σύγκρουσης. Οι πολιτικές συγκρούσεις χρησιμοποιούν αρκετά συχνά βοτανικές μεταφορές, π.χ. "ξεριζώνοντας". Ακόμη και ο δεξιός πολιτικός Donald Trump συνεχώς συνδέει τους μετανάστες με τα είδη εισβολείς. Κατά τη διάρκεια του απαρτχάιντ της Νότιας Αφρικής δεν επιτρέπονταν η είσοδος των εγχρώμων στους βοτανικούς κήπους. Οι κήποι αυτοί λοιπόν καθιστούσαν το χώρο ως μέσον πολιτικής σύγκρουσης και όχι ως τοπόσημο.

Επομένως βλέπω τα φυτά σαν μάρτυρες της ιστορίας και δραστήριους αφηγητές των ανθρώπινων δράσεων και ιστοριών. Ένα από τα καλλιτεχνικά έργα που παρουσιάζονται στο συμπόσιο είναι της ελληνίδας καλλιτέχνιδας Νατάσας Μπίζα. Το "Σχέδιο Φύτευσης" (2014) ξεκινά με μια δενδροφύτευση που διοργάνωσε η Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην αρχαία Αθηναϊκή Αγορά τη δεκαετία του 1950 - μια πρωτοβουλία φύτευσης που αποσκοπούσε στην «αποκατάσταση» της αρχαίας χλωρίδας του τόπου. Το έργο της Μπιζά, όμως, αποκαλύπτει την τυχαία γνώση της αρχειακής γνώσης και αμφισβητεί την επίσημη αφήγηση. Με την επεξεργασία αρχειακού υλικού και τη δημιουργία νέων τεκμηρίωσης διερευνά και δοκιμάζει τα όρια των θεσμικών πρακτικών της καταγραφής και αρχειοθέτησης, αναιρώντας την αξίωση του θεσμού για ερμηνευτική κυριαρχία. Πρόκειται για μια πολιτική πράξη, αλλά με χιουμοριστικό τρόπο και μέσα από τη βοτανική.

Στο πρότζεκτ επίσης εξετάζεις την σχέση της φύσης με την τεχνολογία και την σχέση της φύσης με τον πολιτισμό. Στοιχεία που σχετίζονται όχι μόνο με την ευζωία του ανθρώπου αλλά  με την ίδια του τη ζωή. Με την ύπαρξη του. Ωστόσο φαίνεται μπροστά στο κέρδος πολίτες και πολιτικοί να παραμερίζουν το σημαντικό για το ασήμαντο. Θα ήθελα το σχόλιο σου.

Προσπάθησα να συνδυάσω σε αυτό το έργο διαφορετικές πολιτικές αφηγήσεις και διαστάσεις, αλλά η σταθερή ιεράρχηση των οικονομικών είναι αυτή που προσωπικά βρίσκω ιδιαίτερα απογοητευτική. Για παράδειγμα, την Παρασκευή 13, προβάλλουμε την ταινία "Pulau-pulau kelapa sawit" από τον Armin Linke στον κινηματογράφο Astor. Αυτή η ταινία τεκμηριώνει την ταχέως αναπτυσσόμενη αγροτική βιομηχανία φοινικέλαιου στην Ινδονησία. Σε συνεντεύξεις, κάτοικοι, εργάτες φυτειών, μικροκαλλιεργητές, ακτιβιστές, επιστήμονες και κυβερνητικοί αξιωματούχοι μοιράζονται τις συχνά αντιφατικές απόψεις τους σχετικά με τον μετασχηματισμό της Ινδονησίας σε έθνος φοινικέλαιου. Αλλά η αυξανόμενη ζήτηση για φοινικέλαιο και τα παράγωγα προϊόντα του έχει τρομακτικές συνέπειες για τα τροπικά δάση της χώρας καθώς και για πολλούς ανθρώπους και ζώα που βιώνουν αυτή η επέκταση ως καταστροφή.

Αλλά δεν χρειάζεται καν να πάμε πολύ μακριά για να διαπιστώσουμε οικολογικές καταστροφές λόγω της ασυδοσίας των επιχειρήσεων: Η αφετηρία μου για την έρευνα αυτή ήταν όταν έμαθα ότι μεγάλος αριθμός φοινικόδεντρων που εισήχθησαν από τη Βόρεια Αφρική στην Αθήνα για την προετοιμασία των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004 μετέφεραν και έναν θανάσιμο λαθρεπιβάτη. Το σκαθάρι Rhynchophorus ferrugineus, που καταβροχθίζει το πιο ζουμερό και σαρκώδες μέρος του δέντρου που είναι γνωστό ως καρδιά, και τελικά το σκοτώνει . Οι συνέπειες για τους φοίνικες ήταν πράγματι καταστροφικές. Και έμαθα ότι πήρε χρόνια προκειμένου η ελληνική κυβέρνηση να πείσει την ΕΕ να επιτρέψει μια προσωρινή καραντίνα για την Ελλάδα, ώστε να προστατεύσει την τοπική χλωρίδα και πανίδα. Το εμπόριο για άλλη μια φορά αγνοεί έντονα περιβαλλοντικά προβλήματα. Αυτό είναι ιδιαίτερα απογοητευτικό αν μάλιστα σκεφτούμε και την επικείμενη εισαγωγή ενός άλλου βακτηρίου, του Xylella fastidiosa στην Ελλάδα, που ευθύνεται για την θανατηφόρα ασθένεια που πλήττει τα ελαιόδεντρα της Ιταλίας.

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η πρώτη φάση της παγκοσμιοποίησης ξεκίνησε από τα εξωτικά δέντρα και φυτά που μεταφέρθηκαν από την Ασία για να διακοσμήσουν τους βασιλικούς κήπους της Ευρώπης;

Ο παγκόσμιος και εξουθενωτικός καπιταλισμός έχουν αρχαίες ρίζες. Συνδέονται με την αποικιοκρατική επέκταση σε μια υποτιθέμενη ή μάλλον προσποιημένη «terra nullis» και την ταξινόμησή της. Οι Βοτανικοί Κήποι των αποικιακών χρόνων λειτουργούσαν ως εργαστήρια για τις αυτοκρατορίες. Το αναφέρω, αλλά νομίζω ότι η κίνηση των φυτών είναι πιθανώς τόσο παλιά όσο και το ίδια  η κίνηση από μόνη της. Υποθέτω ότι η παγκοσμιοποίηση είναι η δυναμική συρρίκνωση της απόστασης σε πολύ μεγάλη κλίμακα, αν και δεν είμαι σίγουρη για την ακριβή αφετηρία. Ωστόσο η αποστολή εξωτικών φυτών για τους ευρωπαϊκούς κήπους είναι σίγουρα ένα σημαντικό παράδειγμα.

Σε ποιο βαθμό η κλιματική κρίση που βιώνουμε έγινε αφορμή για την σύλληψη αυτού του πρότζεκτ;

Η κλιματική κρίση δεν ήταν η αιτία, αλλά επηρέασε πάρα πολύ την έρευνα μου τα τελευταία 1.5-2 χρόνια. Έχω γίνει αρκετά εμμονική με την ανάγνωση άρθρων όπως για παράδειγμα η φθίνουσα παγκόσμια πυκνότητα των δένδρων και οι αντίστοιχες επιπτώσεις τους στην κλιματική αλλαγή.

Αλλά γι αυτό το πρότζεκτ το σημείο εκκίνησης ήταν το γεγονός ότι οι αθηναϊκοί φοίνικες πεθαίνουν. Η ιστορία αυτή λειτούργησε τόσο έντονα για μένα διότι απέδειξε  τον επιπόλαιο τρόπο που η οικονομία και η επιχειρηματικότητα επαναλαμβάνει ξανά και ξανά τον εαυτό της. Από την αποικιοκρατία μέχρι σήμερα, την εποχή δηλαδή της παγκοσμιοποίησης. Το σκαθάρι εντοπίστηκε για πρώτη φορά το 1833 σαν ένα ζιζάνιο που έθετε σε κίνδυνο τις φυτείες ζάχαρης στη Σουμάτρα. Από κει εξαπλώθηκε σε άλλες αποικίες και κάτω από τον παγκόσμιο εξορυκτικό καπιταλισμό το κόκκινο σκαθάρι εξακολούθησε να εξαπλώνεται φθάνοντας στη Μεσόγειο την δεκαετία του 1980.

Κάτι ανάλογο έγινε και στην Ελλάδα με την εισαγωγή διαφορετικών ειδών φοινίκων με μαλακότερες καρδιές από τον μοναδικό φυσικό ελληνικό φοίνικα Phoenix theophrasti (του οποίου η καρδιά είναι σχεδόν πάρα πολύ σκληρή για το σκαθάρι). Για παράδειγμα από την εποχή της Βασίλισσας Αμαλίας μέχρι σήμερα, ο απερίσκεπτος τρόπος που το παγκόσμιο εμπόριο λειτουργεί, κάνει σαφές ότι η βοτανική καταστροφή είναι απόλυτα ευθύνη του ανθρώπου. Στην περίπτωση μας, η εισαγωγή ενός φτηνού, ακατάλληλου δέντρου. Ο Νίκος Θυμάκης, Πρόεδρος του Ινστιτούτου Γεωπονικών Επιστημών και ένας από τους πρώτους αγρονόμους που ανακάλυψαν το σκαθάρι στην Ελλάδα, έχει ετοιμάσει για μας ένα θεματικό ερευνητικό περίπατο, που εντοπίζει τη δυστυχία που έπληξε τον αθηναϊκό φοίνικα.

Τα φυτά αποτελούν εμπόρευμα - εδώ και πολύ καιρό - αλλά δυστυχώς δεν φαίνεται να μαθαίνουμε τίποτα από την ιστορία. Μόλις χθες διάβασα ένα άρθρο σχετικά με την απειλή για τα δέντρα μπανάνας εξαιτίας ενός παρασίτου που λέγεται η «ασθένεια του Παναμά». Κάτι τέτοιο δεν είναι πρωτοφανές, αν και σε μικρότερη κλίμακα. Την δεκαετία του 1920 ο κυτταρικός ιός, ένας πρώτος ιός που εντοπίστηκε στα Φίτζι το 1891 - που εξαπλώθηκε παγκοσμίως κυρίως μέσω εισαγομένων μολυσμένων φυτωρίων - κατέστρεψε την αυστραλιανή βιομηχανία μπανάνας. Ήταν οικονομικά μια από τις πιο επιβλαβείς ασθένειες μπανάνας. Επιπλέον και με μια διαφορετική προσέγγιση έχουμε ενδείξεις για τις αρνητικές επιπτώσεις της μονοκαλλιέργειας, αλλά αυτό δεν σταματά ούτε επιβραδύνει τον εξορυκτικό καπιταλισμό, που ευθύνεται για την συνεχόμενη επιδείνωση της κλιματικής κρίσης.

Το πρότζεκτ «Botanic Fictions» έρχεται αμέσως μετά τις καταστροφικές πυρκαγιές των δασών του Αμαζονίου. Πιστεύεις ότι θα βοηθήσει το κοινό να κατανοήσει καλύτερα ποια θα είναι η πραγματικότητα του κόσμου μας στο άμεσο μέλλον;

Ελπίζω και πιστεύω ότι υπάρχει όλο και μεγαλύτερη συνειδητοποίηση σε αυτά τα ζητήματα στην κοινωνία μας, παρά το γεγονός ότι σήμερα υπάρχουν πολυάριθμες δασικές πυρκαγιές σε όλο τον κόσμο, αν και η επικέντρωση των μέσων μαζικής ενημέρωσης είναι επί του παρόντος πολύ συγκεκριμένη. Αλλά αν οι βοτανικές φαντασιώσεις μπορούν να συμβάλουν ακόμη και με τον μικρότερο τρόπο σε αυτήν την συνειδητοποίηση, αυτό θα με έκανε πολύ ευτυχισμένη. Το έργο αγκαλιάζει διάφορες αφηγήσεις και αρκετοί μιλούν για αυτό, έστω και αν είναι μερικές φορές απαιτείται ένα είδος αποκρυπτογράφησης. Για παράδειγμα στο συνημμένο φυλλάδιο,  ανατυπώσαμε μέρος μιας φωτογραφικής σειράς σε φυτά γραφείου από τη Saskia Groneberg.

Αυτή η σειρά είναι σημαντική για μένα επειδή πολλά από τα φυτά που βρίσκουμε στα γερμανικά γραφεία και διαμερίσματα προέρχονται από το Mata Atlântica, δηλαδή το τροπικό δάσος της Βραζιλίας. Το Mata Atlântica φιλοξενεί περισσότερα από 20.000 είδη δένδρων, τα μισά από τα οποία είναι ενδημικά σε αυτό το δάσος, ωστόσο, περισσότερο από το 90% αυτού του παραλιακού δάσους καταστράφηκε από τον αποικισμό της Ευρώπης. Αυτό είναι τόσο καταστροφικό και δυστυχώς δεν το σκεφτόμαστε όταν βλέπουμε τα φυτά στα γραφεία μας! Αλλά μέσα από βοτανικές φαντασιώσεις και άλλες  αφηγήσεις που μιλάνε για τις τράπεζες σπόρων, την αποικιοκρατική προπαγάνδα, τις πολιτικές στρατηγικές με λουλούδια και πολλά άλλα. Ελπίζω λοιπόν ότι υπάρχουν πολλά διαφορετικά αφηγήματα στο πλαίσιο του έργου που μπορούν να προκαλέσουν περαιτέρω ενδιαφέρον για έρευνες τόσο από τη βοτανική υπηρεσία όσο και από το ακροατήριο.