Όταν το εργοστάσιο σκορπούσε καρκίνο

Ο Ιωνάς Κκαϊλής μπορεί τώρα να αισθάνεται ικανοποίηση. Ανακούφιση ίσως όχι, με τόσους ασθενείς και νεκρούς γύρω του μάλλον δεν θα νιώσει ποτέ ανακούφιση. Αλλά ικανοποίηση ναι, και δικαίωση – ο ίδιος ηγήθηκε του αγώνα καρκινοπαθών οι οποίοι για χρόνια κατηγορούσαν το εργοστάσιο Astrasol στα Λατσιά, έξω από τη Λευκωσία, ότι με τη δράση του ευθυνόταν για τα αυξημένα κρούσματα καρκίνου στην περιοχή και το Επαρχιακό Δικαστήριο Λευκωσίας με απόφασή του στις 29 Δεκεμβρίου τους δικαίωσε.

Μέσα σε 171 σελίδες, ο δικαστής Αλέξανδρος Παναγιώτου έκρινε πως οι ενάγοντες απέδειξαν επαρκώς ότι για τις διάφορες μορφές καρκίνου από τις οποίες προσβλήθηκαν οι ίδιοι ή οικεία τους πρόσωπα ευθύνεται το διχλωρομεθάνιο R-40, το οποίο χρησιμοποιούταν ευρέως και για χρόνια στο εργοστάσιο παρασκευής σόλων παπουτσιών Astrasol σε ποσότητες πολύ πάνω από το επιτρεπόμενο όριο. Μάλιστα, η καταδίκη δεν στρέφεται μόνο εναντίον του ιδιοκτήτη του εργοστασίου, Φοίβου Λιασή, αλλά και εναντίον κρατικών υπηρεσιών, οι οποίες είχαν την ευθύνη ελέγχου της λειτουργίας και των εκπομπών του εργοστασίου.

Το 2012, όταν συνάντησα τον Ιωνά Κκαϊλή για τις ανάγκες ρεπορτάζ, ήρθε κουβαλώντας μαζί το πολεοδομικό σχέδιο των Λατσιών. Δανείστηκε έναν κίτρινο μαρκαδόρο και επιχρωμάτισε τα τεμάχια που σταδιακά πέρασαν στην επικράτεια του εργοστασίου Astrasol από το 1985, όταν χτίστηκε ως εργοστάσιο παρασκευής υποδημάτων, μέχρι και το 2009, όταν έπαψε να λειτουργεί λόγω χρεών, ως εργοστάσιο κατασκευής σόλων και πάτων υποδημάτων πια, για την οποία όμως ουδέποτε έλαβε πολεοδομική άδεια, ενώ συχνά υπερέβαινε τα όρια εκπομπής του ύποπτου ακόμα τότε για καρκινογένεση διχλωρομεθάνιου, παρόλο που βρισκόταν σε κατοικημένη περιοχή. Με τα χρόνια το εργοστάσιο μεγάλωνε και πλησίαζε όλο και περισσότερο τα γύρω σπίτια, μέχρι που έφτασε να ακουμπά σ’ αυτά.

Έπειτα πήρε ένα στιλό και πρόσθεσε σταυρούς και κουκίδες πάνω στο σχέδιο στα γύρω τεμάχια. Σταυρούς για όσους πέθαναν από καρκίνο και κουκίδες για όσους ασθένησαν με καρκίνο. Μέσα στο εργοστάσιο υπήρχαν τότε τέσσερις σταυροί και τέσσερις κουκίδες. Τριγύρω η περιοχή μετρούσε περισσότερες από 60 κουκίδες, δηλαδή καρκινοπαθείς, σε ακτίνα 350 μέτρων από το εργοστάσιο. Δυο μέρες προτού μιλήσουμε, είχαν μόλις διαγνωστεί άλλα δύο κρούσματα. Θυμάμαι που κάναμε τον γύρο του εργοστασίου με το αυτοκίνητο και το δάχτυλό του δεν σταματούσε να δείχνει, «εδώ κι εδώ κι εδώ καρκίνος». Σήμερα, πέντε χρόνια μετά, τα κρούσματα έχουν φτάσει συνολικά τα 83. Ο κ. Κκαϊλής είναι κι ο ίδιος καρκινοπαθής. Έχασε τη σύζυγό του από καρκίνο και ανησυχεί για τα παιδιά του και τα εγγόνια του που μεγάλωσαν εκεί. Θυμόταν τη σύζυγό του που ερχόταν σπίτι ζαλισμένη από τις χημειοθεραπείες και ξάπλωνε, αλλά δίσταζε να ανοίξει το παράθυρο να πάρει λίγο αέρα. Το σπίτι τους το χωρίζει μόνο ένα συρματόπλεγμα από το εργοστάσιο της Astrasol – εκτός από τους ρύπους, είχαν να αντιμετωπίσουν και τον θόρυβο των μηχανημάτων. Το σπίτι τους το έφτιαξαν τα πρώτα χρόνια μετά τον πόλεμο, το 1974, το εργοστάσιο ήρθε αργότερα. Αρχικά έφτιαχνε σανδάλια. Αργότερα άρχισαν να κατασκευάζουν σόλες με διχλωρομεθάνιο, όμως ουδέποτε άλλαξαν τις άδειες του εργοστασίου από βιοτεχνική χρήση σε βαριά βιομηχανική χρήση με αυξημένο βαθμό οχληρίας εντός μικτής κατοικημένη ζώνης. Οι κάτοικοι έστελναν επιστολές από το 2004 στις αρμόδιες Αρχές, αλλά δεν πήραν ποτέ απάντηση, μέχρι που βγήκαν για 18 μέρες μπροστά στο εργοστάσιο διαμαρτυρόμενοι.

Σε μια περίπτωση, ένας πρώην εργάτης της Astrasol Ltd επί δωδεκαετία κατήγγειλε πως για όσο εργαζόταν στο εργοστάσιο, στην παραγωγή, αισθανόταν καθημερινά, ενώ εργαζόταν, πονοκεφάλους, κοιλιακό άλγος, κάψιμο στα μάτια, δύσπνοια και υπνηλία. Τέσσερα χρόνια αφότου αποχώρησε από το εργοστάσιο, διαγνώστηκε με λεμφώματα Hodgkin's, μια μορφή καρκίνου για την οποία χρειάστηκε να υποβληθεί σε μακρά και επώδυνη θεραπεία. Όπως ανέφερε, το εργοστάσιο χρησιμοποιούσε ευρέως διχλωρομεθάνιο για την κατασκευή των σολών και πάτων παπουτσιών και για τον καθαρισμό των μηχανών, και η δυσοσμία ήταν τόσο έντονη που τους έπνιγε, όμως παρά τις εκκλήσεις του, ο υπεύθυνος δεν άνοιγε καν τα παράθυρα. Ακόμα κι όταν ο ίδιος τα άνοιγε, εκείνος τον καλούσε να τα κλείσει για να μην αλλοιωθεί από τον αέρα ο ψεκασμός στα καλούπια. Δεν τους χορηγούσαν μάσκες και, όταν ρωτούσε, βλέποντας τη σήμανση της νεκροκεφαλής πάνω στα βαρέλια, αν διατρέχουν κίνδυνο, η απάντηση που έπαιρνε ήταν πάντα αρνητική.

Ώσπου το 2011, το Τμήμα Επιθεώρησης Εργασίας καταδίκασε την Astrasol σε πρόστιμο 1.800 ευρώ, επειδή σε δύο συγκεκριμένες μέρες το 2009 η συγκέντρωση διχλωρομεθανίου στους ρύπους που εξέπεμπε το φουγάρο της ήταν πολλές φορές πάνω από το μέγιστο επιτρεπόμενο όριο. Ήταν μια αρχή, αλλά όχι αρκετή. Δεκάδες παθόντες προχώρησαν σε μαζικές αγωγές κατά της εταιρείας, του Τμήματος Επιθεώρησης Εργασίας, της Πολεοδομίας και του Δήμου. Ανάμεσα στους ενάγοντες ήταν και γονείς μικρών παιδιών με καρκίνο.

Με απόφασή του, στις 29 Δεκεμβρίου 2017, το Επαρχιακό Δικαστήριο Λευκωσίας έκρινε ότι οι ιδιοκτήτες απέτυχαν να παράσχουν ασφαλές σύστημα και χώρο εργασίας στον ένα ενάγοντα, ο οποίος εργαζόταν στο εργοστάσιο της Astrasol. «Η καθημερινή και χρόνια επαφή του με το δυνητικά καρκινογόνο υλικό διχλωρομεθάνιο R40 με το οποίο καθάριζε τις μηχανές του εργοστασίου και η άρνηση των δύο εναγομένων να του προσφέρουν ειδικές στολές, μάσκες και γάντια παρά τις διαμαρτυρίες του, είχαν ως αποτέλεσμα να ασθενήσει με καρκίνο τύπου Hodgkin’s», αναφέρεται χαρακτηριστικά. Έκρινε επίσης ότι το Τμήμα Επιθεώρησης Εργασίας και το Τμήμα Πολεοδομίας ευθύνονται έναντι όλων των εναγόντων για παράβαση των θέσμιων καθηκόντων της Κυπριακής Δημοκρατίας όπως αυτά πηγάζουν από τις νομοθεσίες περί ελέγχου της ρύπανσης, αφού είχε παραχωρηθεί στο εργοστάσιο πιστοποιητικό εγγραφής διεργασίας και άδεια εκπομπής αερίων αποβλήτων χωρίς να έχει εξασφαλιστεί προηγουμένως σχετική πολεοδομική άδεια και ενώ ο υπουργός Εργασίας γνώριζε ή όφειλε να γνωρίζει ότι η εξασφάλιση τέτοιας άδειας δεν ήταν νομικά εφικτή στην εν λόγω αστική περιοχή. Μάλιστα, προστίθεται ότι το αρμόδιο Τμήμα Επιθεώρησης Εργασίας από την 1η Ιουλίου 1999, που εκδόθηκε πιστοποιητικό εγγραφής διεργασίας, μέχρι και τη λήξη του στις 30 Ιουνίου 2004, παρέλειψε να προβεί σε οποιανδήποτε μέτρηση εκπομπής των αερίων αποβλήτων του εργοστασίου της Astrasol, παρά τη νομική του υποχρέωση να ελέγχει την ρύπανση της ατμόσφαιρας.

Η ετυμηγορία του δικαστηρίου στηρίχτηκε στην επιδημιολογική μελέτη που συνέταξαν ο επιδημιολόγος δρ Μιχάλης Βωνιάτης και ο επίκουρος καθηγητής στοΔιεθνές Ινστιτούτο Κύπρου για την Περιβαλλοντική και Δημόσια Υγεία (CII) του Τεχνολογικού Πανεπιστημίου Κύπρου, Κωνσταντίνος Μακρής. Για τις ανάγκες της μελέτης χαρτογραφήθηκαν τα κρούσματα καρκίνων στην περιοχή γύρω από το εργοστάσιο, σε ακτίνα 500 μέτρων βάσει συγκεκριμένων μοντέλων διασποράς. Όπως διαπιστώθηκε, το 70% των κρουσμάτων καρκίνου εντοπίστηκαν σε λιγότερο από 100 μέτρα ακτίνα γύρω από το εργοστάσιο. Έξι κρούσματα, δηλαδή το 15%, ήταν εργαζόμενοι στην Astrasol, οι οποίοι ασθένησαν με λευχαιμία (δύο), λέμφωμα, καρκίνο του εγκεφάλου, του παγκρέατος και του πνεύμονα, κακοήθειες που στη διεθνή βιβλιογραφία έχουν συνδεθεί με την επαγγελματική έκθεση στο διχλωρομεθάνιο. Επιπλέον, όσο περισσότερο πλησίαζαν στο εργοστάσιο, τόσο αυξάνονταν τα περιστατικά καρκίνου του μαστού και λευχαιμίας. Από τα 12 συνολικά κρούσματα καρκίνου του εγκεφάλου και του κεντρικού νευρικού συστήματος που καταγράφηκαν σε όλες τις περιοχές των Λατσιών στην υπό εξέταση περίοδο, τα 10 κρούσματα εντοπίστηκαν στην περιοχή του εργοστασίου Astrasol.

Η μελέτη τους εξετάστηκε από δύο εγνωσμένου κύρους ακαδημαϊκούς, οι οποίοι έκριναν τη μέθοδό τους ως απόλυτα ορθή και επιστημονικά τεκμηριωμένη, εγκρίνοντας οι ίδιοι τη δημοσίευσή της στο περιοδικό του ΠΟΥ Ευρώπης. Πλέον οι ενάγοντες θα αναμένουν την ξεχωριστή πια εκδίκαση των αγωγών τους για την επιδίκαση αποζημιώσεων.

Η απόφαση του δικαστηρίου, η οποία θυμίζει την υπόθεση Έριν Μπρόγκοβιτς, είναι κάτι παραπάνω από δικαίωση των παθόντων. Η επαγγελματική ασθένεια πολύ δύσκολα τεκμηριώνεται – πολύ περισσότερο όταν πρόκειται για την πολυπαραγοντική νόσο του καρκίνου. Είναι η πρώτη φορά που η βιομηχανική χρήση διχλωρομεθανίου συνδέεται με την πρόκληση σοβαρών προβλημάτων στην υγεία εργαζομένων και περιοίκων και ως τέτοια αναμένεται να δημιουργήσει δικαστικό προηγούμενο, δρομολογώντας νέες δικαστικές διαμάχες εντός ή και εκτός Κύπρου.