Οι Γυναίκες της Μεσογείου

Με αφορμή τη σημερινή ημέρα που είναι αφιερωμένη στη γυναίκα, θελήσαμε να εξετάσουμε τη σχέση της με το περιβάλλον. Άλλωστε γυναίκα και φύση έχουν ένα κοινό στοιχείο. Έχουν νιώσει και οι δυο στο πετσί τους την κυριαρχία άλλων επάνω τους. Η γυναίκα την κυριαρχία από τον άντρα και η φύση την κυριαρχία από τον άνθρωπο.

Η Λουκία, η Ερμιόνη, η Κλειώ, η Δήμητρα και η Στελλίνα τα κορίτσια του Δικτύου ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ SOS ανταποκρίθηκαν με χαρά στην πρόσκληση της A.V για μια συζήτηση με θέμα Γυναίκα και Περιβάλλον.

1. Μύθος ή πραγματικότητα ότι οι γυναίκες είναι πιο ευαισθητοποιημένες με το περιβάλλον;

(Λουκία) Νομίζω ότι οι γυναίκες είναι πιο ευαίσθητες γενικότερα και όταν αναφέρομαι στην ευαισθησία δεν εννοώ ευσυγκινησία ή ρομαντισμό. Εννοώ την ικανότητά τους να βιώνουν πιο ουσιαστικά τα πράγματα, να τα επεξεργάζονται, να διεισδύουν στον πυρήνα τους. Κάπως έτσι νοιώθω ότι αποτελούν πιο «ευήκοα ώτα» στα καλέσματα του περιβάλλοντος, αφουγκράζονται πιο γνήσια τις ανάγκες του. Η ικανότητά τους να φέρουν ζωή, η ίδια τους η φυσιολογία τις συνδέουν πιο αρχετυπικά με το περιβάλλον από ό,τι τους άντρες.

Ακόμα και η ενδεχόμενα «φορεμένη» από κοινωνικές συμβάσεις αγάπη τους για την ευταξία, την «πάστρα», τη νοικοκυροσύνη τις κάνει πιο ευαισθητοποιημένες στα ζητήματα περιβάλλοντος, αντιμετωπίζοντάς το ως ένα σύστημα που λειτουργεί με απόλυτη τάξη, η δε διαχείρισή του απαιτεί χειρισμούς σχολαστικής «νοικοκυράς». Η αντρική απάντηση στην ερώτηση θα ήταν απλά: «Οι γυναίκες είναι όντως πιο ευαισθητοποιημένες με το περιβάλλον. Η πλειονότητα των εθελοντών του Δικτύου ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ SOS είναι γυναίκες».

(Ερμιόνη) Το θέμα είναι αν είναι ευαισθητοποιημένες μόνο στη θεωρία. Το ότι είναι πιο δραστήριες και σε επίπεδο εθελοντικής προσφοράς – όχι μόνο όμως σε περιβαλλοντικές οργανώσεις αλλά και άλλου τύπου υποστήριξης οργανώσεων– ισχύει. Αυτό όμως θα πρέπει να εξεταστεί και σε πρακτικό επίπεδο, καθώς είναι αποδεδειγμένο ότι οι γυναίκες είναι πολύ πιο καταναλωτικές από τους άντρες, και άρα επιβαρύνουν πολύ περισσότερο το περιβάλλον. Οπότε εν μέρει ισχύει αυτό, καθώς το θέμα είναι τι κάνουν στην πράξη.

2. Τα τελευταία χρόνια υπάρχει ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον από μελετητές για την σχέση της γυναίκας με το περιβάλλον. Για το πως επηρεάζει η γυναίκα το φυσικό περιβάλλον αλλά και πως η ίδια επηρεάζεται από αυτό;

(Λουκία) Ως γενικά πιο ευαίσθητη, η γυναίκα είναι πιο ευαίσθητη και στα ερεθίσματα που παίρνει από το περιβάλλον. Ακόμα και στον δυϊσμό της κινέζικης φιλοσοφίας, το γνωστό yin και yang, το yin συνδέεται μεταξύ άλλων με τη γη, το νερό και τη θηλυκή υπόσταση. Από την άλλη πλευρά, η γυναίκα, όπως ανέφερε και η Ερμιόνη, είναι πιο καταναλωτική και οι επιλογές της επηρεάζουν αναπόδραστα τις επεμβάσεις μας στη φύση – από το φαγητό που θα μαγειρέψει μέχρι τα κοσμήματα που θα βάλει.

(Κλειώ) Απλά στο σημείο αυτό να συμπληρώσω ότι όταν αναφερόμαστε στις γυναίκες δε σημαίνει ότι τις αντιλαμβανόμαστε ως μια ομοιογενή ομάδα, καθώς η προσωπικότητα, η εκπαίδευση οι εμπειρίες, τα ερεθίσματα, είναι παράμετροι που διαφοροποιούν σημαντικά τις συμπεριφορές τους. Σε κάθε περίπτωση όμως υπάρχει στις γυναίκες μια πιο ενισχυμένη περιβαλλοντική αλληλεπίδραση με το περιβάλλον και τους φυσικούς πόρους.

3. Η δράση για το περιβάλλον ξεκινάει από το σπίτι που σημαίνει ότι ο ρόλος της γυναίκας αλλά και η ευθύνη της είναι μεγάλη.

(Στελλίνα) Πράγματι η δράση ξεκινάει από το σπίτι. Η μητέρα αποτελεί πρότυπο για τα παιδιά, ενώ παράλληλα τα “εκπαιδεύει” αναφορικά με όλα τα ζητήματα της καθημερινότητας, καθώς είναι αυτή που, συχνότερα, περνάει περισσότερο χρόνο με το παιδί στα πρώτα του χρόνια. Όσο και αν αναπτυχθούν οι δράσεις και τα προγράμματα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, ο ρόλος της οικογένειας παραμένει εξαιρετικά σημαντικός.

(Λουκία) Μμμμμ… αυτό σημαίνει ότι προς το παρόν η «Ελληνίδα μάνα» δεν έχει κάνει και σπουδαία δουλειά, καθώς οι Έλληνες εξακολουθούμε γενικά να έχουμε πολύ ασθενή περιβαλλοντική συνείδηση ως πολίτες. Βέβαια η σύγχρονη τάση έχει αλλάξει, οι νέοι γονείς είναι οι ίδιοι πιο ευαισθητοποιημένοι, οπότε ευελπιστούμε ότι με τη βοήθεια και της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης που εισάγεται σιγά σιγά στα σχολεία, οι επόμενες γενιές θα εμπεδώσουν πληρέστερα την αξία του περιβάλλοντος και την αναγκαιότητα της προστασίας του.

(Κλειώ) Ιστορικά ο ρόλος της γυναίκας είναι να εξασφαλίζει την τροφή στην κοινότητα με ασφάλεια και σεβασμό προς το περιβάλλον έχοντας ως γνώμονα τη βιωσιμότητα του οικοσυστήματος και την επόμενη μέρα. Αντίθετα, ιστορικά ο άντρας έχει περισσότερο ένα ρόλο κυνηγού, ο οποίος προσπαθεί να εξασφαλίσει τροφή με κάθε μέσο χωρίς στοιχεία προληπτικής δράσης.

Ακόμα και σήμερα, σε περιοχές του αναπτυσσόμενου κόσμου, οι γυναίκες διαχειρίζονται τη γη και τη φύση με σεβασμό προς τα ζώα, τα φυτά, τα δάση, το νερό και άλλους φυσικούς πόρους και με μια έμφυτη συνείδηση βιωσιμότητας: να καλύψουν τις ανάγκες του σήμερα, εξασφαλίζοντας παράλληλα και αυτές των επόμενων γενεών. Η γυναίκα αντιλαμβάνεται την έννοια της επιβίωσης της οικογένειας πιο μακροπρόθεσμα και με μια αίσθηση αειφορίας, κάνοντας συνετή χρήση των υφιστάμενων πόρων.

Επιπλέον στις δυτικές κοινωνίες, ο ρόλος της γυναίκας είναι συχνά αυτός του διαχειριστή των περιορισμένων πόρων (π.χ. του οικογενειακού εισοδήματος). Υπό αυτή την έννοια η γυναίκα έχει την τάση και την ικανότητα να αναπτύσσει στρατηγικές ορθολογικής διαχείρισης. Αντίστοιχα και τα θέματα περιβαλλοντικής διαχείρισης για την εξασφάλιση των φυσικών αγαθών και πόρων απαιτούν παρόμοιες πρακτικές και συνείδηση αειφόρου ανάπτυξης.

(Ερμιόνη) Μια επιπλέον παράμετρος είναι ότι σε αρκετά σύγχρονα ζευγάρια οι ρόλοι δεν είναι πλέον τόσο ξεκάθαροι. Είτε λόγω της αλλαγής της νοοτροπίας, είτε λόγω αντικειμενικών συνθηκών (οι γυναίκες πλέον εργάζονται, στη σημερινή εποχή της κρίσης, πολλοί άντρες παίζουν τον κατεξοχήν ρόλο της νοικοκυράς λόγω ανεργίας) και ο πατέρας παίζει σημαντικό ρόλο στην ανατροφή των παιδιών. Αν οι ίδιοι λοιπόν οι γονείς είναι ευαισθητοποιημένοι, αλλά και η περιβαλλοντική παράμετρος διέπει την καθημερινότητα τους (πχ κάνουν ανακύκλωση, εξοικονόμηση νερού, ενέργειας κλπ), τότε αυτό γίνεται βίωμα για τα παιδιά και δεν είναι πλέον κάτι που πρέπει να γίνει προσπάθεια να μάθουν και να εφαρμόσουν, αλλά κομμάτι της καθημερινής τους ζωής και της κουλτούρας τους .

4. Κάτι που έχει απασχολήσει όχι μόνο τις ακτιβίστριες αλλά ακόμη και τα Ηνωμένα Έθνη είναι η οπτική του φύλου στη διαμόρφωση πολιτικών για το περιβάλλον.

(Λουκία) Δυστυχώς η διαμόρφωση πολιτικών γενικότερα και κατ’ επέκταση και αυτών που αφορούν στο περιβάλλον βρίσκεται ακόμα στα χέρια των ανδρών, με πασιφανώς όχι θεαματικά (ούτε καν ικανοποιητικά) αποτελέσματα. Ιδιαίτερα στα περιβαλλοντικά θέματα η ολιστική ματιά μιας γυναίκας και η τάση της να αναλύει (εξοντωτικά πολλές φορές) τα θέματα, θεωρώ ότι θα μπορούσαν να έχουν ευεργετικά αποτελέσματα για το περιβάλλον, το οποίο σε πολλές περιπτώσεις κακοποιείται από την ανδρική παρορμητικότητα για άμεσα αποτελέσματα, χωρίς να συνυπολογίζονται οι μακροπρόθεσμές επιπτώσεις. Στην Ελλάδα η βραχύβια παρουσία μιας γυναίκας στα ηνία της περιβαλλοντικής ηγεσίας, νομίζω ότι σε γενικές γραμμές είχε θετικό πρόσημο, όχι βέβαια εκ του αποτελέσματος, που δεν πρόλαβε να φανεί.

(Κλειώ) Σε διεθνές επίπεδο η δραστηριοποίηση των γυναικών και η προβολή θέσεων από την οπτική του φύλου ενάντια στην περιβαλλοντική υποβάθμιση έχει συχνά ενισχύσει τη διαμόρφωση πολιτικών με τη συμμετοχή των γυναικών σε θεσμικά όργανα και φορείς για την προώθηση της προστασίας του περιβάλλοντος.

Συγκεκριμένα έχουν δημιουργηθεί διαχρονικά περιβαλλοντικές οργανώσεις με πρωτοβουλία γυναικών τόσο σε διεθνές και εθνικό, όσο και περιφερειακό και τοπικό επίπεδο, οι οποίες έχουν λειτουργήσει στρατηγικά στην ενσωμάτωση της διάστασης του φύλου για βιώσιμη ανάπτυξη. (π.χ. Gender and Water Alliance, The Gender and Climate Change Network, Women Leaders for the Environment, WEDO – Women’s Environment and Development Organization, κ.ά.). Σε εθνικό επίπεδο βέβαια δεν υπάρχει έμπρακτα καν η αναγνώριση της ανάγκης να ενσωματωθεί η διάσταση του φύλου σε αποφάσεις και πολιτικές που αφορούν το περιβάλλον.

(Δήμητρα)Το Πρόγραμμα Περιβάλλοντος των Ηνωμένων Εθνών (UNEP) έχει αναγνωρίσει τη σημασία της σχέσης της γυναίκας με το περιβάλλον και το κεντρικό ρόλο που μπορεί να παίξει στην ορθή διαχείριση των φυσικών πόρων, μέσα από τη διαφύλαξη των παραδοσιακών τεχνικών καλλιέργειας της γης αλλά και τις αυξανόμενες επιπτώσεις που η περιβαλλοντική υποβάθμιση έχει στο γυναικείο πληθυσμό.

Ιδιαίτερα για την προσαρμογή στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στις αναπτυσσόμενες χώρες, ο ρόλος της γυναίκας είναι ιδιαίτερα καθοριστικός, καθώς, οι γυναίκες είναι αυτές που παράγουν το μεγαλύτερο μέρος της αγροτικής παραγωγής και έχει αποδειχτεί πως διαθέτουν εκείνες τις προσαρμοστικές ικανότητες ώστε να αντιλαμβάνονται την τρωτότητα των οικοσυστημάτων και να σχεδιάζουν και να προτείνουν τις ανάλογες παρεμβάσεις και πολιτικές.

Για αυτό το λόγο, και τα ζητήματα φύλου στο περιβάλλον έχουν κεντρικό ρόλο και απαιτείται ενσωμάτωσή τους στο σχεδιασμό προγραμμάτων διαχείρισης των πόρων και αντιμετώπισης περιβαλλοντικών κινδύνων και μάλιστα, ο στόχος τους είναι τόσο η προστασία ή αποκατάσταση του φυσικού περιβάλλοντος, όσο και η προώθηση της ισότιμης συμμετοχής των γυναικών σε όλες τις διαστάσεις της οικονομικής και κοινωνικής ζωής καθώς και της πολιτικής διακυβέρνησης. Και επειδή έχουμε συνηθίσει να μιλάμε με όρους επιτυχίας αντί προόδου, σε πολλές χώρες τα προγράμματα αυτά έχουν πραγματικά ενδυναμώσει το ρόλο των γυναικών και τις έχουν εξοπλίσει με την κατάλληλη τεχνογνωσία για την αντιμετώπιση τόσο των περιβαλλοντικών κινδύνων όσο και για την εξάλειψη των διακρίσεων με βάση το φύλο.

5. Συνδέεται το οικοφενιμιστικό κίνημα και κατ’ επέκταση και η προστασία του περιβάλλοντος με αντικαπιταλιστικές ιδέες αλλά και δράσεις;

(Δήμητρα) Ο οικοφεμινισμός είναι ένα κίνημα που αντιτάσσεται στις πατριαρχικές δομές, οι οποίες και αποτελούν ουσιαστικά εξουσιαστικές δομές ενάντια στη γυναίκα και τη φύση και προτάσσει τους αγώνες για τη γυναικεία χειραφέτηση και την εξάλειψη των διακρίσεων με βάση το φύλο ως αγώνες για ένα άλλο μοντέλο ανάπτυξης, με σεβασμό στην αλληλεπίδραση μεταξύ περιβάλλοντος, ανθρώπου και των άλλων έµβιων όντων.

Ο αγώνας δηλαδή για τη γυναικεία απελευθέρωση είναι εξ’ορισμού αγώνας για ένα άλλο μοντέλο ανάπτυξης, κατά το οποίο θα αναγνωρίζεται ο ρόλος και η αξία της γυναίκας μέσα στην κοινωνία. Στο υπάρχον οικονομικό μοντέλο, δεν αναγνωρίζεται η γυναικεία εργασία ως μέσο βιοπορισμού, κοινωνικοποίησης και οικονομικής αυτοδυναμίας των γυναικών, όπως για παράδειγμα η υπηρεσία που προσφέρει στην κοινωνία η γυναίκα που γεννάει δεν αποτιμάται με όρους μονεταριστικούς, ενώ αντίθετα επικρατεί η πατριαρχική αντίληψη πως ο ρόλος της γυναίκας είναι στο σπίτι και του άντρα να συντηρεί την οικογένεια.

Η αποσάθρωση του κοινωνικού ιστού που επιφέρει η ατομικιστική αντίληψη έχει ως πρώτο ηττημένο τη γυναίκα και την συρρίκνωση των δικαιωμάτων της, τα οποία ήταν αποτέλεσμα κοινωνικών αγώνων και φεμινιστικών διεκδικήσεων, ενώ παράλληλα μέγας ηττημένος ανακηρύσσεται και το περιβάλλον, μέσα από την οπισθοχώρηση της ισχνής περιβαλλοντικής νομοθεσίας προς όφελος μιας εφήμερης και στρεβλής ανάπτυξης.

Από την Ινδία έως την Αργεντινή μέσα από την αγροτική οργάνωση Via Campesina και από τον Καναδά και την πετρελαϊκή άμμο έως τη Χαλκιδική και τα μεταλλεία χρυσού, οι γυναίκες συμμετέχουν σε κοινωνικά κινήματα που αγωνίζονται για την ανάπτυξη εναλλακτικών μοντέλων ανάπτυξης με στόχο τη βιώσιμη χρήση της γης, την κοινωνική και διαγενεακή δικαιοσύνη, τη διατροφική επάρκεια και την προστασία των ήδη ευάλωτων οικοσυστημάτων μας.

6. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι ένα κίνημα με τεράστια δυναμική αν οι σημερινές μαμάδες συνειδητοποιήσουν ότι όταν τα νεογέννητα σήμερα παιδιά τους θα είναι στην ηλικία των 40-45 χρόνων η επιβίωση στη γη θα είναι αφόρητη λόγω της κλιματικής αλλαγής;

(Κλειώ) Οι σημερινές νέες μαμάδες όντως αντιλαμβάνονται την ανάγκη για αλλαγή του τρόπου ζωής προς πιο βιώσιμες συμπεριφορές. Αφενός είναι γιατί θέλουν να παραδώσουν στα παιδιά τους, αλλά και σε όλα τα παιδιά, έναν, αν όχι καλύτερο, τουλάχιστον όχι χειρότερο κόσμο. Είναι μάλλον ένα ένστικτο να σκέφτονται το μέλλον των παιδιών και να κάνουν το μέγιστο δυνατό για αυτά.

Ένα ακόμα στοιχείο είναι το γεγονός ότι θέλουν να βελτιώνονται ως άνθρωποι και να δείχνουν έμπρακτα στα παιδιά τους τα «καλά παραδείγματα» και όχι με λόγια και διδακτισμούς... αλλά με πράξεις και ενεργοποίηση για κάτι ανώτερο μου μας υπερβαίνει...

(Δήμητρα) Καταρχάς το μεγάλο ζήτημα με την κλιματική αλλαγή είναι η αβεβαιότητα ως προς την πρόβλεψη των επιπτώσεων της ανόδου της παγκόσμιας μέσης θερμοκρασίας στα τοπικά ή ακόμη και περιφερειακά οικοσυστήματα και για αυτό το λόγο, δεν είναι εύκολο να επικοινωνηθούν οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στο σύνολό τους. Τώρα, όσον αφορά τις γυναίκες και την κλιματική αλλαγή, νομίζω πως αυτό συνδέεται άμεσα με τον οικοφεμινισμό και τις γυναικείες διεκδικήσεις, καθώς ο περιορισμός της κλιματικής αλλαγής συνδέεται άμεσα με τη συμμετοχή ως ενεργού πολίτη στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων και την προώθηση ενός άλλου μοντέλου ανάπτυξης.

Το πρόβλημα είναι, πως μπορεί πολλές γυναίκες να αντιλαμβάνονται καλύτερα τη διαγενεακή ισότητα, όπως την αναφέρει η Κλειώ παραπάνω, και με τις πράξεις τους να μεταδίδουν περιβαλλοντικά φιλικές πρακτικές στα παιδιά τους, όμως η αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής είναι ένα ζήτημα πολύ παραπάνω από την ατομική μας συμπεριφορά ή τη συμπεριφορά μέσα στο σπίτι. Χρειάζεται συμμετοχή και πίεση προς την κατεύθυνση της αλλαγής του μοντέλου ανάπτυξης και υπό αυτήν την προϋπόθεση, ο οικοφεμινισμός είναι πιο επίκαιρος από ποτέ. Όπως έχει πει και η Vandana Shiva, μιλώντας για την κλιματική αλλαγή, « Είτε θα έχουμε ένα μέλλον, όπου οι γυναίκες θα μας οδηγήσουν στη συμφιλίωση του ανθρώπου με τη γη ή πολύ απλά δεν υπάρχει μέλλον για το ανθρώπινο είδος».

7. Υπάρχει συσχέτιση ανάμεσα στα οικολογικά προβλήματα που αντιμετωπίζει ο σημερινός κόσμος και στην καταπίεση των δικαιωμάτων των γυναικών;

(Λουκία) Η ερώτηση μου θύμισε ένα ποίημα της Κικής Δημουλά:

«Έσκυψα να πάρω τα λιγότερα.

Κι όπως δεν έβλεπε καλά την άνιση διανομή

σκόνταψε, έχασε την ισορροπία της

η ουδετερότητά μου κι έπεσα

εντός γυναίκας νεοσκαμμένης»

Σαφώς τόσο η γυναίκα, όσο και το περιβάλλον αποτελούν αντικείμενα κακοποίησης, με τη διαφορά ότι στην περίπτωση των γυναικών πρόκειται για καθεστώς αιώνων. Η όποια πρόοδος έχει σημειωθεί στις δυτικές κυρίως κοινωνίες, δεν αναιρεί την απάνθρωπη καταπίεση που υφίστανται ακόμα εκατομμύρια γυναίκες στον πλανήτη, αντίθετα επιβεβαιώνει τη δυστοκία που έχουν οι ανθρώπινες κοινωνίες να ενστερνιστούν νέα δεδομένα, την απροθυμία τους να αλλάξουν νόρμες και πρακτικές που έχουν αποδεχθεί συχνά άκριτα.

Το θέμα είναι ότι το περιβάλλον δεν φαίνεται να έχει τις ίδιες αντοχές με τις γυναίκες και δεν μπορεί να περιμένει αιώνες τη μεταστροφή της συμπεριφοράς μας. Αν δεν υπάρξουν γενναίες αποφάσεις για την προστασία του σύντομα, το μόνο σίγουρο είναι ότι σε λίγα χρόνια, το τελευταίο που θα μας απασχολεί θα είναι η μάχη των δύο φύλλων. [Φωτο: Βαγγέλης Σκουλάξενος]