Η βραδινή ζωή της Αθήνας κατά τον 19ο αιώνα
Όπερες, θέατρο πρόζας, μουσική, συναυλίες, ένα μωσαϊκό από τέχνη και έμπνευση.


Πώς ήταν η νυχτερινή ζωή στην παλιά Αθήνα;
Πώς ήταν η βραδινή ζωή της Αθήνας κατά τον 19ο αιώνα; Ποιες επιλογές υπήρχαν για να ψυχαγωγηθεί κάνεις; Γίνονταν συναυλίες; Παρακολουθούσε ο κόσμος ξένους καλλιτέχνες; Η Έφορος Ιστορικού Αρχείου και Διευθύντρια του Κέντρου Ερευνών και Τεκμηρίωσης του Ωδείου Αθηνών κ. Στέλλα Κουρμπανά, μας ξεναγεί στην μουσική ζωή της πρωτεύουσας μιας άλλης εποχής μέσα από ξεχωριστές πληροφορίες και φωτογραφικό υλικό που φέρουν το άρωμα της παλιάς Αθήνας.
Η όπερα και το θέατρο πρόζας αλλά και οι συναυλίες τόσο σε κλειστούς όσο και σε εξωτερικούς χώρους αποτελούσαν επιλογές της νυχτερινής ζωής της Αθήνας κατά το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα. Μάλιστα κατά την περίοδο 1833-1862 ανέβηκαν στην Αθήνα πάνω από 130 όπερες, ενώ ο μέσος όρος έργων που ανέβαινε ανά σεζόν ήταν έξι-επτά με μέγιστο αριθμό τις δεκαπέντε όπερες (το 1852-53).

«Αυτό σημαίνει πως ο Αθηναίος των μέσων του 19ου αιώνα είχε τη δυνατότητα να παρακολουθήσει 15 διαφορετικά έργα στην Όπερα την ίδια σεζόν, αριθμός αδιανόητος για τα σημερινά δεδομένα Παράλληλα την περίοδο του Γεωργίου Α΄ ο αριθμός αλλά και η ποικιλία των έργων αυξήθηκαν κατακόρυφα, ενώ από τη δεκαετία του 1870 η Αθήνα – αλλά και η Ερμούπολη – υποδέχθηκε και γαλλικούς θιάσους και πρωτογνώρισε το είδος της opéra-comique – που εντελώς λανθασμένα αποδίδεται, συχνά, ως κωμικό είδος» σημειώνει η κ. Κουρμπανά.
Ποιες ήταν όμως οι ευρωπαϊκές επιρροές γύρω από την όπερα στην Αθήνα εκείνης της εποχής;
Όπως αναφέρεται και στο βιβλίο Ιστορία της Μουσικής β τόμος Ιστορία της μουσικής στη νεώτερη Ελλάδα (δεύτερος τόμος/ΣΥΛΛΟΓΙΚΟ), «Η γαλλική όπερα και οπερέτα ανανέωσε το έως τότε βασικά ιταλικό ρεπερτόριο, που – όπως και το γαλλικό – υπαγορευόταν από τις επιλογές του εκάστοτε θιάσου. Η γερμανική όπερα (με λίγες εξαιρέσεις έργων που παρουσιάστηκαν από ιταλικούς θιάσους) θα αργούσε πολύ ακόμη, καθώς οι πρώτες παραστάσεις βαγκνερικών έργων στην Ελλάδα έγιναν από ιταλικούς και γαλλικούς θιάσους. Την ίδια εποχή εμφανίζονται και τα πρώτα ελληνικά μελοδραματικά σχήματα, που επέτρεψαν τη σταδιακή άνθηση και της αμιγώς ελληνικής όπερας, δηλαδή, γραμμένης και τραγουδισμένης στα ελληνικά» .

Η κ. Κουρμπανά επισημαίνει: «Ωστόσο αν μας εντυπωσιάζει η αγάπη των συμπατριωτών μας για την όπερα, είναι γιατί σήμερα έχουμε κάποια στερεότυπα στο μυαλό μας για την λεγόμενη "κλασική" μουσική. Στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού τα πράγματα ήταν διαφορετικά.

Ειδικά στα τέλη του 19ου αιώνα, στον τόπο μας, η όπερα ενδιέφερε τους πάντες. Σε δημοσίευμα του 1903, διαβάζουμε πως στην αθηναϊκή παράσταση του "Lohengrin" από ιταλικό θίασο (την πρώτη παράσταση έργου του Wagner στην πρωτεύουσα), η πλατεία και ο εξώστης ‒ δηλαδή οι φθηνές θέσεις ‒ ήταν πλήρεις, ενώ τα θεωρεία όχι, γεγονός που έκανε τον συντάκτη να αναρωτηθεί γιατί «μία ὡρισμένη τάξις», αρνείται «νὰ πατήσῃ ἐκ περιεργείας τοὐλάχιστον εἰς τὸ μελόδραμα;». Η «ὡρισμένη τάξις» δεν ήταν η μέση και η κατώτερη τάξη αλλά η λεγόμενη «καλή κοινωνία» της εποχής. [...] Όποιος και αν ήταν ο λόγος για τον οποίο οι ακριβές θέσεις στην Όπερα έμεναν κενές, σημασία έχει πως οι φθηνές ήταν γεμάτες. Βέβαια βρισκόμαστε σε μια εποχή που η λόγια μουσική – η λεγόμενη «κλασική» – δεν είχε φορτωθεί ακόμη ιδεολογικούς μανδύες που να την ταυτίζουν με πολιτικοκοινωνικές επιλογές, από τις οποίες δεν έχει καταφέρει να απαλλαγεί ακόμη.
Μάλιστα ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος, γράφοντας τις πρώτες κριτικές με αφορμή την εναρκτήρια σεζόν όπερας στην Αθήνα το 1840, σημείωνε ότι η ιταλική όπερα θα «μορφώσῃ τὴν μουσικὴν ἀνατροφὴν τοῦ λαοῦ», καθώς το βασικό της χαρακτηριστικό, η φωνητική μουσική, έχει έναν αταξικό και για τούτο καθολικό χαρακτήρα: "[είναι] ἡ κορωνὶς τοῦ λόγου, ἡ ἰσχυρωτέρα καὶ πλουσιωτέρα αὐτοῦ ἔκφρασις ὡς ἀποτεινομένη ὄχι εἰς ἑνὸς ἔθνους γλῶσσαν, ὄχι εἰς μίαν κοινωνικὴν τάξιν, ἀλλὰ πρὸς ὅλα τὰ ἔθνη καὶ πρὸς ὅλας τὰς τάξεις».
Σε αυτά ας συνυπολογίσουμε ότι τότε, σε μια εποχή χωρίς διαδίκτυο, τηλεόραση, κινηματογράφο, ραδιόφωνο αλλά ούτε καν ηχογράφηση, η ζωντανή παράσταση, η συναυλία και ιδιαίτερα η όπερα που ήταν πολύ θεαματικό είδος (σκηνικά, θέατρο και μουσική) κάλυπτε την ανάγκη για θέαμα. Ιδιαίτερα η ύπαρξη της μουσικής στην καθημερινότητα των ανθρώπων δεν ήταν κάτι το αυτονόητο.
«Για να ακούσει κάποιος μουσική τον 19ο αιώνα έπρεπε είτε να ακούσει κάποιον να παίζει ζωντανά είτε να παίξει ο ίδιος. Το γεγονός αυτό έθετε ως επιτακτική την ανάγκη καλλιέργειας της μουσικής παιδείας. Αυτήν την ανάγκη ήρθε να καλύψει η ίδρυση του Ωδείου Αθηνών το 1871. Την εποχή εκείνη είχαν αρχίσει να πληθαίνουν και οι συναυλίες. Κατά την οθωνική περίοδο συνήθως οι συναυλίες ήταν ευκαιριακές ή ήταν υπαίθριες συναυλίες στις πλατείες από ορχήστρες πνευστών. Η έννοια της συναυλίας σε κλειστή αίθουσα με εισιτήριο (συμφωνικής μουσικής ή μουσικής δωματίου) καλλιεργήθηκε συστηματικά κατά το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα» υπογραμμίζει μιλώντας στην ATHENS VOICE η Έφορος Ιστορικού Αρχείου και Διευθύντρια του Κέντρου Ερευνών και Τεκμηρίωσης του Ωδείου Αθηνών.
Η πρώτη συναυλία στο Ωδείο πραγματοποιήθηκε το 1874 και εγκαινίασε την ιστορική αίθουσα του. Η αίθουσα είχε μόλις μετασκευαστεί από Μηχανουργείο σε αίθουσα συναυλιών πάνω σε σχέδια του Ερνέστου Τσίλλερ, ο οποίος δεν δέχθηκε να πάρει χρήματα, θέλοντας να ενισχύσει την προσπάθεια του Ωδείου. Είναι σήμερα η παλαιότερη -και ιστορικότερη- αίθουσα συναυλιών στην Αθήνα.

Για τη συναυλία αυτή που είχε ως στόχο να δείξει την πρόοδο των μαθητών στο βραχύ διάστημα των μαθημάτων (επισημαίνεται και ρητώς στο πρόγραμμα) ο Έφορος του Ωδείου (ουσιαστικά ο διευθυντής του) Αλέξανδρος Κατακουζηνός έγραψε ένα τραγούδι το οποίο ερμήνευσε για πρώτη φορά η μαθήτρια Βασιλική Σερβίου. Επρόκειτο ουσιαστικά για μια μαθητική συναυλία.
«Η πρώτη μαθητική συναυλία στο Ωδείο έλαβε χώρα τον Ιανουάριο του 1874, λίγους μόνο μήνες μετά την έναρξη των μαθημάτων, και στη συνέχεια οι μαθητικές συναυλίες δίνονταν συστηματικά με στόχο τη δημόσια προβολή των προόδων των μαθητών του αλλά και την ενθάρρυνση των ταλαντούχων μαθητών», επισημαίνει η κ. Κουρμπανά και προσθέτει: «Στην πρώτη αυτή συναυλία παρουσιάστηκαν και άλλα έργα από μαθητές του μουσικού τμήματος, αλλά και απαγγέλθηκαν ποιήματα από μαθητές του δραματικού, καθώς το Ωδείο είχε από την πρώτη στιγμή και δραματικό τμήμα».
Αυτό που είναι πολύ σημαντικό σε σχέση με τις προηγούμενες δεκαετίες είναι, όπως εξηγεί η κ. Κουρμπανά πως πλέον το ανθρώπινο δυναμικό στον χώρο της μουσικής είναι γηγενές. Δηλαδή ενώ παλαιότερα το θέαμα βασιζόταν στους ξένους μουσικούς που επισκέπτονταν τη χώρα μας, πλέον η ελληνική παρουσία στη μουσική ζωή ήταν εξίσου σημαντική. Πολλοί μουσικοί έδιναν συναυλίες σε διάφορες αίθουσες (σε ξενοδοχεία, σε θέατρα και αλλού), ενώ το 1888 δημιουργείται και ο πρώτος ελληνικός μελοδραματικός θίασος.

Σιγά σιγά αναπτύχθηκε και η συμφωνική μουσική. Εκτός από την ορχήστρα του Ωδείου Αθηνών υπήρξαν και άλλα πλήρη συμφωνικά σχήματα (δηλαδή όχι μπάντες), όπως η Φιλαρμονική Ορχήστρα Αθηνών, η Μουσική Εταιρία Αθηνών, ο Όμιλος Φιλομούσων, η ορχήστρα του συλλόγου Ορφεύς, κ.ά.
Μάλιστα αναφερόμενη και στους ξένους καλλιτέχνες η κ. Στέλλα Κουρμπανά υπογραμμίζει: «Ασφαλώς και κατά διαστήματα επισκέπτονταν τη χώρα μας και ξένοι καλλιτέχνες, και του θεάτρου και της όπερας και σολίστ που έδιναν ρεσιτάλ. Η διασημότερη ήταν σίγουρα η Σάρα Μπερνάρ η οποία επισκέφθηκε την Αθήνα το 1893 και παρουσίασε την Tosca του Victorien Sardou, του θεατρικού στο οποίο βασίστηκε αργότερα (το 1900) και η ομώνυμη όπερα του Puccini. Η Μπερνάρ είχε παντευτεί τον Έλληνα ηθοποιό Αριστείδη Δαμαλά ο οποιος πέθανε νέος (1855-1889), και συχνά υπέγραφε: Sarah Bernhardt-Damala".
Οι εικόνες, οι παραστάσεις και οι εκδηλώσεις αναρίθμητες. Μια ολόκληρη εποχή μέσα από την ανάγκη των ανθρώπων για ψυχαγωγία, μουσική και τέχνη που έδινε πνοή στην δημιουργικότητα και την γνώση.
Και μπορεί για να απολαύσει κάνεις μουσική τον 19ο αιώνα να έπρεπε είτε να ακούσει κάποιον να παίζει ζωντανά είτε να παίξει ο ίδιος, το γεγονός όμως αυτό κατάφερε να δυναμώσει σταδιακά και την καλλιέργεια της μουσικής παιδείας και να ανοίξει νέους κόσμους στην νυχτερινή ζωή της πόλης, που έβγαινε σιγά σιγά σε πιο φωτεινά μονοπάτια.
ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ

ΔΙΑΒΑΖΟΝΤΑΙ ΠΑΝΤΑ
ΔΕΙΤΕ ΕΠΙΣΗΣ
Το YCAF παρέχει επιχορηγήσεις από 1.000 έως 4.500 ευρώ για τη στήριξη ομάδων νέων
Διαμερίσματα που συνδυάζουν αισθητική και λειτουργικότητα έχοντας ως επίκεντρο τον άνθρωπο
Ανατρεπτικό, δημιουργικό και με απόλυτη αφοσίωση στην τέχνη, δεν είναι απλώς ένα στούντιο – είναι μια εμπειρία
Άφησα την πόλη να μου θυμίσει ότι δεν χρειάζεται πάντα να είσαι εκεί για να νιώσεις κομμάτι της.
«Αυτή η πόλη είναι πάντα όμορφη. Γιατί είναι άναρχη, γιατί είναι έφηβη, ακόμη και αν είναι αρχαία»
Στιγμιότυπα από το μουσικό πενταήμερο στην καρδιά της Αθήνας
Μουσική, δωρεάν φαγητό και παραδοσιακά δρώμενα
Xαρταετοί, χορός και πολλή μουσική σε ένα εορταστικό διήμερο
17 ημέρες | 72 εκδηλώσεις | 50 σημεία - Δείτε αναλυτικά το πρόγραμμα
Στο ασανσέρ της πολυκατοικίας της, κολλημένο χαρτί αναγράφει: «Αγαπημένοι γείτονες! Σήμερα θα κάνουμε ένα πάρτι στον 4ο!»
Κορυφαία φιλοξενία με φόντο την πιο εντυπωσιακή θέα της πόλης
14 Φεβρουαρίου, η μέρα που οι καρδιές χτυπούν ένα «τσικ» πιο δυνατά
Εμπλουτισμένη με χιλιάδες νέους τίτλους και με αναβαθμισμένες υποδομές
Οι «Ιστορίες της Πλάκας» και οι πολιτιστικές εξορμήσεις της ομάδας Thessaloniki Walking Tours
Ο χώρος διαμορφωμένος έτσι ώστε και να μπορείς να δειπνήσεις και να μην ενοχλείς ή ενοχλείσαι από τους χορευταράδες.
Έτοιμος να υποδεχθεί επισκέπτες πριν το καλοκαίρι του 2025 ο αναμορφωμένος ιστορικός χώρος
Η τέχνη μπορεί να βρίσκεται στα πιο απίθανα σημεία
Καθημερινά, από τις 8 έως τις 10 το πρωί, η Επιστήμη Μπινάζη και ο Διονύσης Νοταράκης θα μεταδίδουν ζωντανά από το Μετρό του Συντάγματος
Περισσότερα χιλιόμετρα, περισσότερη αγάπη
Έχετε δει 20 από 200 άρθρα.