Πώς είναι η καθημερινότητα στις Σχολές Σκύλων Οδηγών Τυφλών στην Αθήνα

Φοράω ένα μαντήλι στα μάτια που δεν μου επιτρέπει να έχω ορατότητα, όμως, με την βοήθεια του Γιάννη Κονδράρου, ιδρυτή της σχολής σκύλων οδηγών τυφλών Liberty Guide Dogs κρατάω το λουρί και το ειδικό σαμάρι εργασίας της Gas, σκύλου που εκπαιδεύεται ως σκύλος οδηγός τυφλών. Παρότι είμαι διστακτική για αρχή, αφήνομαι σταδιακά στην καθοδήγηση της στη βόλτα μας κοντά στο Φάρο του Ψυχικού. Μου βρίσκει τη στάση για να πάρω το λεωφορείο, μου δείχνει πού να κατευθυνθώ, σταματάει στο κράσπεδο και με περνάει από τους φωτεινούς σηματοδότες. Την επόμενη μέρα παρακολουθώ για λίγο ένα κομμάτι της εκπαίδευσης της Faith, στην παιδική χαρά της Σχολής Τυφλών-Κέντρο εκπαίδευσης και Αποκατάστασης Τυφλών στην Καλλιθέα, επί της οδού Σπάρτης και Θησέως, που μας φιλοξενεί. Κυρίως, όμως, παρακολουθώ πώς υπακούει στις εντολές της Κωνσταντίνας Μαλλιαρού, ανάδοχης εθελόντριας, που κοινωνικοποιεί το κουτάβι του Κέντρου Σκύλοι Οδηγοί Ελλάδας. «Μείνε» της λέει και εκείνη ακίνητη την κοιτάει, πλέον, από απόσταση.

Σειρά τώρα έχει η βόλτα μας στην Καλλιθέα με την Τζουλιάννα Μπούση, χειρίστρια του σκύλου οδηγού Uni αλλά και την Άννα Μπαλάν, χειρίστρια του σκύλου οδηγού Nitro. Σε οποιαδήποτε στιγμή της πορείας, οι σκύλοι κρίνουν με την γλώσσα του σώματός τους ότι δεν μπορούν να υπακούσουν σε μια εντολή γιατί δεν υπάρχει ασφάλεια, εκδηλώνουν την άρνησή τους (έξυπνη ανυπακοή) και περιμένουν νέα εντολή για να συνεχίσουν. Οι χειρίστριες παραμένουν μπροστά μου και συζητάμε, όπως συζητάω και στη συνέχεια, με την Ιωάννα-Μαρία Γκέρτσου, τη μοναδική στην Ελλάδα τυφλπρόεδρο σχολής σκύλων οδηγών της “Σχολής Lara” και χειρίστρια σκύλου, για τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν στην καθημερινότητά τους. 

Τι ισχύει για τους σκύλους οδηγούς στην Ελλάδα

Οι ράτσες σκύλων οδηγών που προτιμώνται στην Ελλάδα είναι κυρίως labrador retriever, ενώ υπάρχει στη Θεσσαλονίκη και ένα golden labrador retriever. Ωστόσο, στο εξωτερικό επιλέγονται και γερμανικοί ποιμενικοί, cross σκυλιά και μεγαλόσωμα puddle. Το κόστος της εκπαίδευσης ενός σκύλου με όλα τα έξοδά του από 3 μηνών έως στην παράδοσή του στον χειριστή αγγίζει περίπου τα 25.000 ευρώ, ενώ μέχρι την συνταξιοδότησή του το συνολικό κόστος ανέρχεται στα 50.000 - 56.000 ευρώ.

Τα σκυλιά ξεκινούν την κοινωνικοποίησή τους από την ηλικία των 3 μηνών. Αφού αξιολογηθούν, μετά την στείρωση, στην ηλικία των 12-14 μηνών αρχίζουν τη ζωή τους με έναν ανάδοχο εθελοντή που αναλαμβάνει τη φιλοξενία, τη φροντίδα και την κοινωνικοποίησή τους για 12-14 μήνες υπό την εποπτεία ενός εκπαιδευτή σκύλων οδηγών όπως είναι η εκπαιδεύτρια του κέντρου Σκύλοι Οδηγοί Ελλάδας, Μαρία Μαθά, που μου εξηγεί τη διαδικασία. Μετά τον πρώτο χρόνο περνά στα χέρια του εκπαιδευτή και εκπαιδεύεται ως σκύλος οδηγός για 10-14 μήνες σε διάφορες περιβαλλοντικές συνθήκες -μέσα στην πόλη, στα ΜΜΜ κ.ά Σύμφωνα με τη νομοθεσία, οι εκπαιδευμένοι και οι εκπαιδευόμενοι σκύλοι οδηγοί μπαίνουν παντού. Δεν απαιτείται κλουβί και φίμωτρο για τη μεταφορά τους στα ΜΜΜ ενώ στο αεροπλάνο ταξιδεύουν δωρεάν μαζί με τον-την χειριστή-στρια τους. Επίσης, στα ταξί επιτρέπονται χωρίς επιπλέον χρέωση. 

Αφού ολοκληρώσει την εκπαίδευση του, περνά στο χειριστή με πρόβλημα όρασης που εκπαιδεύεται μαζί με το σκύλο για 3 εβδομάδες, ώστε να προετοιμαστεί για να ζήσει μαζί του τα υπόλοιπα 6-8 χρόνια μέχρι ο σκύλος να «συνταξιοδοτηθεί». Ταυτόχρονα, το κάθε κέντρο υποστηρίζει τους χειριστές στην καθημερινότητά τους. Στατιστικά, διεθνώς ένας στους τρεις σκύλους που εκπαιδεύεται αποσύρεται από το πρόγραμμα για κάποιο λόγο (ασθένειες, ατύχημα, συμπεριφορά κτλ.) ενώ όσοι δεν πληρούν τις προϋποθέσεις, υιοθετούνται. Αφού ο σκύλος συνταξιοδοτηθεί, επιστρέφει σε οικογένειες αναδόχων ή στην ίδια οικογένεια του τυφλού χειριστή σαν κατοικίδιο ζώο. Σε περίπτωση που αυτό δεν είναι εφικτό τότε το κέντρο φροντίζει για τη σωστή τοποθέτηση του σε άλλη οικογένεια με βασικό γνώμονα την ευζωΐα του. 

Mιλήσαμε με 3 σχολές σκύλων οδηγών τυφλών στην Ελλάδα και γνωρίσαμε τους σκύλους οδηγούς τους. 

Κέντρο Σκύλοι Οδηγoί Ελλάδος

Τον Ιούλιο του 2008 λειτούργησε για πρώτη φορά η Αστική Μη Κερδοσκοπική Εταιρεία, Ελληνικό Κέντρο Εκπαίδευσης και Ανάπτυξης Σκύλων Οδηγών και Κινητικότητας Τυφλών και Σκύλων Βοηθών ΑμεΑ «Κέντρο Σκύλοι Οδηγοί Ελλάδος»¹. Την εποχή εκείνη υπήρχαν δύο άτομα με αναπηρία όρασης που είχαν φέρει από το εξωτερικό σκύλους οδηγούς και κυκλοφορούσαν στην Αθήνα. Το 2011 ξεκίνησε η εκπαίδευση των υπόψηφιων εκπαιδευτών με τον Ολλανδό Εκπαιδευτή Σκύλων Οδηγών και Κινητικότητας, Peter Lasaroms και την Εκπαιδεύτρια Κινητικότητας και Προσανατολισμού, Anita Lasaroms. Το 2012 ξεκίνησαν τα προγράμματα αναδοχής κουταβιών από εθελοντές και το 2013 παραδόθηκε ο πρώτος σκύλος οδηγός του κέντρου.

«Η προσαρμογή ενός σκύλου οδηγού στην ελληνική πραγματικότητα και στις δύσκολες συνθήκες της Αθήνας είναι ένα από τα βασικά θέματα που αντιμετωπίζουμε, λόγω της έλλειψης ενημέρωσης του κοινού, της απουσίας ή της κατάργησης των μέτρων προσβασιμότητας καθώς και της ανεξέλεγκτης κατάληψης διαβάσεων και πεζοδρομίων από παντός είδους οχήματα. Tο κέντρο μας αναγκάστηκε να κάνει καταγγελία διότι ο οδηγός ταξί όχι απλά δε δέχτηκε να επιβιβαστeεί η χειρίστρια σκύλου οδηγού, αλλά με πολύ άσχημο τρόπο έσπρωξε το σκύλο οδηγό της έξω από το ταξί. Στην δίκη ο οδηγός δεν έδειξε να κατάλαβε καν τι έκανε και δε ζήτησε ούτε συγγνώμη. Η υπόθεση έχει πάει στο εφετείο» μου λέει η Ζωή Γερουλάνου, Πρόεδρος του Κέντρου Σκύλων οδηγών Ελλάδας. 

Όλο το πρόγραμμα εκπαίδευσης στηρίζεται από δωρεές και χορηγίες ιδιωτών. Το κέντρο έχει εκπαιδεύσει μέχρι σήμερα 28 σκύλους οδηγούς εκ των οποίων 15 είναι με χειριστές, επτά στην Αθήνα, πέντε στην Θεσσαλονίκη, έναν στα Γιάννενα, έναν στην Πάτρα και έναν στο Λουξεμβούργο. Σήμερα έχει στην ιδιοκτησία του 23 σκύλους, κουτάβια σε κοινωνικοποίηση, εκπαιδευόμενους σκύλους για σκύλους οδηγούς, σκύλους οδηγούς και σκύλους σε απόσυρση που συντηρεί για λόγους προ-εκπαίδευσης τυφλών, ευαισθητοποίησης και ενημέρωσης. Τα ονόματα των σκύλων οδηγών που βρίσκονται σε υπηρεσία σήμερα είναι Fivos, Victoria, Uni, Luna, ILYA, Diva- Lora, Nitro, Frida, Bruno, Rox, Hermis, Jackie, Najac, Dora και Balloo. 

«Βασικός στόχος είναι να δημιουργήσουμε δύο κέντρα εκπαίδευσης σκύλων οδηγών, σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη, με τις κατάλληλες εγκαταστάσεις για την εκπαίδευση των σκύλων οδηγών (δημιούργησαν και ομάδα χειριστών/ριών στην Θεσ/νίκη). Για αυτό χρειάζονται και συνεργασίες και την στήριξη της πολιτείας, προκειμένου να καλυφθούν οι ανάγκες των ατόμων με οπτική αναπηρία, που βάσει των στατιστικών στοιχείων του ΟΠΕΚΑ είναι πανελλαδικά 16.309 άτομα, 7.953 άνδρες και 8.356 γυναίκες. Ο σπουδαιότερος, όμως, στόχος είναι να δημιουργηθούν οι κατάλληλες προϋποθέσεις στην χώρα ώστε όταν το άτομο θέλει να κυκλοφορεί στην πόλη όπου διαμένει να μπορεί να το κάνει με αξιοπρέπεια, ασφάλεια και αυτονομία και η χρήση του σκύλου να του δίνει ασφαλέστερη πρόσβαση κι αντιμετώπιση όλων των εμποδίων».

Με πρωτοβουλία του βουλευτή Επικρατείας, Γεώργιου Σταμάτη, στο πόρισμα της Ομάδας για την Κινητικότητα, τον Προσανατολισμό και τις Δεξιότητες Καθημερινής Διαβίωσης των ατόμων με αναπηρία όρασης, αναφέρεται και η ενίσχυση του θεσμού της Εκπαίδευσης των Σκύλων Οδηγών. Παράλληλα, αναγνωρίστηκε ότι ο Σκύλος Οδηγός αποτελεί μία σημαντική υποστηρικτική υπηρεσία, που συντελεί στην αναβάθμιση του επιπέδου ανεξαρτησίας των ατόμων αυτών. «Εάν αυτό το όνειρο γίνει πραγματικότητα τότε και το κόστος εκπαίδευσης θα μειωθεί και μεγαλύτερος αριθμός σκύλων οδηγών θα εκπαιδεύονται. Στη χώρα μας δεν υπάρχει καν πιστοποίηση του επαγγέλματος του εκπαιδευτή, μία προσπάθεια την οποία ξεκίνησε το Ελληνικό Κέντρο Εκπαίδευσης Σκύλων με τον Θοδωρή Τριάντη, Ιδιοκτήτη της Σχολής και Πρόεδρο του Πανελληνίου Συλλόγου Εκπαιδευτών Σκύλων. Ελπίζουμε σε μία νομοθετική ρύθμιση ώστε να ανοίξει ο δρόμος για τις απαραίτητες πιστοποιήσεις που αφορούν τους σκύλους οδηγούς, τους σκύλους βοηθείας και τους σκύλους θεραπείας».

Η Τζουλιάννα Μπούση και η Άννα Μπαλάν, άτομα με αναπηρία όρασης μιλούν για την καθημερινότητά τους

Στο άτομο με αναπηρία όρασης, ο σκύλος οδηγός παραδίδεται δωρεάν. Ωστόσο, η ιδιοκτησία του παραμένει στο εκάστοτε κέντρο μέχρι την συνταξιοδότησή του. Η Άννα αναφέρει ότι εμπιστεύτηκε πολύ γρήγορα τον σκύλο της: «Περισσότερο εμπιστεύομαι τον σκύλο μου παρά εμένα. Είμαστε ένα, εγώ είμαι το μυαλό του, αυτός τα μάτια μου. Δεν θα ξεχάσω το πρώτο διάστημα που ήρθε σπίτι. Ξέρω ότι έχει αυτοέλεγχο στα πάντα, τον αγαπάω όπως μια μαμά το παιδί της». Σε αντίθεση με την Τζουλιάννα που της πήρε περίπου 2 χρόνια για να τον εμπιστευτεί πλήρως. «Δεν έχω εμπιστευτεί κάποιο πλάσμα περισσότερο από τον σκύλο μου. Όταν αρρώστησε και νομίζαμε πως θα πεθάνει ήταν μια δύσκολη στιγμή για μένα. Τελικά γύρισε στο σπίτι χωρίς να κουνιέται και να γλύφεται, κάτι τελείως πρωτόγνωρο. Μου έδινε το χέρι της για να καταλάβω ότι όντως ήταν εκείνη. Είναι ξεροκέφαλη και ρισκάρει τα πάντα για να πετύχουμε ομαδικά, μοιάζουμε πολύ σαν χαρακτήρες».

Και τα δυο κορίτσια συμφωνούν πως το πρώτο πράγμα που πρέπει να γνωρίζει κάποιος όταν τις συναντάει στο δρόμο είναι να μην αποσπάσουν την προσοχή των σκύλων χαϊδεύοντάς τους, αλλά ούτε να του προσφέρουν λιχουδιά. «Ας σταματήσει ο κόσμος να διαμαρτύρεται για πράγματα που δεν τον ενοχλούν. Μπορεί να περπατάω κάπου να είμαι μακριά τους και να μου κάνουν παρατήρηση για τον σκύλο μου. Με νευρίαζε όταν μου έλεγαν στο δρόμο “εντάξει θα σε πάω εγώ σπίτι”. Δεν είναι αυτό το νόημα, είναι πράγματι πολύ δύσκολο στην Ελλάδα που είμαστε πίσω σε αυτά τα θέματα να σε καταλάβουν. Ή θα με περνάνε για βλέπουσα ή θα μου λένε “αχ τι κρίμα”. Βρισκόμουν μια μέρα στην Θεσσαλονίκη περπατούσα με γρήγορους ρυθμούς, με είχαν πιάσει τα κλάματα -δεν θυμάμαι καν γιατί- και ένα ξένος μου είπε το αυτονόητο “να ξέρεις εδώ είναι μια στάση που περνάει το 35, μήπως σου κάνει”. Αυτό δεν συμβαίνει καθημερινά και με συγκίνησε», συνεχίζει η Τζουλιάννα που έχει ταξιδέψει σε 36 χώρες και στις περισσότερες από αυτές με τον σκύλο οδηγό της.

Σχολή σκύλων οδηγών τυφλών Λάρα (Lara Guide Dog School)

Η σχολή σκύλων οδηγών τυφλών Lara είναι αστική μη κερδοσκοπική εταιρεία που ιδρύθηκε το 2008 από την Ιωάννα-Μαρία Γκέρτσου. Συνιδρυτές είναι η Λία Σταβοράβδη, η πρώτη εκπαιδεύτρια σκύλων οδηγών στην Ελλάδα και ο Χρήστος Γεωργιόπουλος. Το κόστος της εκπαίδευσης μιας ομάδας σκύλου-οδηγού και τυφλού χειριστή, καλύπτεται από τους δωρητές της. Όπως αναφέρει η Ιωάννα-Μαρία Γκέρτσου: «Στόχος ήταν να ωφεληθούν και άλλοι τυφλοί όπως ωφελήθηκα από τον πρώτο μου σκύλο οδηγό, τη Λάρα, που εκπαιδεύτηκε στο εξωτερικό. Στατιστικά για τους σκύλους οδηγούς δεν υπάρχουν σήμερα, μεταξύ μας γνωρίζουμε πως είναι περίπου 28 στην Ελλάδα. Ο αριθμός είναι μικρός σε αντίθεση με άλλες χώρες» εξηγεί.

«Το κόστος εκπαίδευσης στην Ελλάδα είναι αρκετά χαμηλότερο. Στην αρχή χρειαζόταν να πάρουμε την τεχνογνωσία του εξωτερικού, να επισκεφτούμε άλλες σχολές, να δούμε πώς λειτουργούν και να εκπαιδεύσουμε το προσωπικό μας». Οι Μπάμπου, Πόλο, Ραβα, Μάγιο, Λέιζι, Τζαζ είναι οι ενεργοί σκύλοι οδηγοί που συνοδεύουν τους τυφλούς χειριστές τους και ο Άλεξ είναι το εκπαιδευόμενο κουτάβι τους. «Τα κουτάβια τα επιλέγουμε από εκτροφεία που έχουν γραμμές για σκύλους οδηγούς και έρχονται σε εμάς σε ηλικία 2,5 μηνών. Δυσκολίες ή εμπόδια στην απρόσκοπτη εκπαίδευσή τους είναι το κόστος ανατροφής και εκπαίδευσης, η έλλειψη προσβασιμότητας στους ελληνικούς δρόμους, η έλλειψη εγκαταστάσεων για την εκπαίδευσή τους. Ναι μεν η εκπαίδευση γίνεται σε πραγματικές συνθήκες, όμως θα βοηθούσαν και εσωτερικοί χώροι προσομοίωσης με γραφεία και άλλους χώρους που έχουμε δει σε άλλες μεγάλες σχολές του εξωτερικού».  

Η σχολή δεν έχει βρει πάντα πρόσφορο έδαφος για το πρόγραμμα κινητικότητας-προσανατολισμού με λευκό μπαστούνι που προσπαθεί να συνεχίσει στην επαρχία. «Στην Ελλάδα υπάρχουν μόλις 9 εκπαιδευτές που είναι ενεργοί στο να εκπαιδεύουν τυφλούς να χειρίζονται το λευκό μπαστούνι και να προσανατολίζονται σε γνωστές και άγνωστες διαδρομές. Η εκπαίδευση αυτή είναι πολύ σημαντική. Μας έχει τύχει, επίσης, να συναντήσουμε έλλειψη διάθεσης υποστήριξης, και συνεργασίας από σύλλογο τυφλών με τη λογική ότι θα το κάνουν μόνοι τους όταν και αν βρουν χρήματα. Η αναπηρία δε χωρά αντιπαραθέσεις και ανταγωνισμούς και είναι ατυχές όταν συμβαίνει αυτό, γιατί γίνεται σε βάρος των τυφλών».   

Η πιο συγκινητική στιγμή για εκείνη, ήταν όταν ο Μπάμπου, ο σκύλος οδηγός της μπήκε μαζί της στην ορκωμοσία της βουλής. «Ήταν μια συμβολική κίνηση που υπογράμμισε την αναγνώριση της πολιτείας στο θεσμό και την καθολική πρόσβαση των σκύλων οδηγών, αλλά και την πρόθεση της νέας βουλής να εργαστεί για την περαιτέρω ανάπτυξή τους. Ο Μπάμπου πρέπει να κατάλαβε τη σημαντικότητα της στιγμής γιατί με καθοδηγούσε παντού με ασφάλεια. Ήταν πολύ ήρεμος, απόλυτα προσηλωμένος σε εμένα. Είμαι υπερήφανη που είναι ο σκύλος μου. Παλεύουμε να δυναμώσουμε, να συνεχίσουμε και τα δύο προγράμματά μας και να διατηρήσουμε το προσωπικό που έχουμε. Θα είμαστε ικανοποιημένοι αν αποφοιτούν από εμάς σταθερά δύο σκύλοι οδηγοί ετησίως και εκπαιδεύονται δέκα άνθρωποι στην κινητικότητα και τον προσανατολισμό. Θέλουμε να αναπτυχθούμε ώστε να προσφέρουμε περισσότερα».

Liberty Guide Dogs

Το 2019, ο Γιάννης Κονδράρος (Instructor M.W.D, Guide Dog Mobility Instructor και Certified Veterinary Assistant και M.Ed in Special Education) ίδρυσε τη Liberty Guide Dοgs, ένα Μη Κερδοσκοπικό Οργανισμό που εκπαιδεύει σκύλους για να παρέχουν ασφαλείς διαδρομές σε ανθρώπους με οπτική αναπηρία. Ο πρώτος του σκύλος ήταν ο Μπούμπης και μετά την αποφοίτησή του από το Γεωπονικό Πανεπιστήμιο, εκπαιδεύτηκε ως εκπαιδευτής σκύλων στην Ολλανδία. Δούλεψε σε pet shop, νοσοκομείο σκύλων, έκανε πλήθος εκπαιδεύσεων σε Ελλάδα και εξωτερικό, υπηρέτησε την Πολεμική Αεροπορία Στρατιωτικών Σκύλων Εργασίας και Σκύλων Έρευνας & Διάσωσης ως Εκπαιδευτής Στρατιωτικών Σκύλων και Εκπαιδευτής Ενηλίκων και παρέχει τις υπηρεσίες του στην Ελληνική Ομάδα Διάσωσης και στην Κινητή Ομάδα Αντιμετώπισης Καταστροφών σε αποστολές επειγουσών αναγκών. Επίσης, από το 2019, ηγείται εθελοντικά των ομάδων σκύλων της Ομάδας Έρευνας και Διάσωσης «The Smile of the Child» για αγνοούμενα παιδιά. 

Τον πρώτο σκύλο της σχολής, τη Liberty, τους την δώρισε ένα ελληνικό εκτροφείο. Σήμερα διαλέγει κουτάβια από τοπικούς εκτροφείς, εκπαιδεύει δύο άτομα, έναν ως εκπαιδευτή αναδόχων και έναν εκπαιδευτή σκύλων οδηγών ενώ οι εθελοντές στηρίζουν καθημερινά το έργο του. «Δεν θα ξεχάσω τη στιγμή που μια χειρίστρια μου έδωσε το λευκό της μπαστούνι για δώρο διότι πλέον δεν το χρειαζόταν χάρη στο σκύλο οδηγό της αλλά και ένα ζευγάρι που εμπιστεύτηκε τη ζωή του και του παιδιού του περισσότερο στο σκύλο οδηγό παρά στο λευκό μπαστούνι του».

Μελλοντικά η ομάδα τους θέλουν να βιοπορίζεται από τη Liberty και να έχουν μεγαλύτερη σταθερότητα ώστε να εξυπηρετούν όλη την Ελλάδα. «Καθημερινά ερχόμαστε αντιμέτωποι με την πρόκληση που λέγεται “οικονομική υποστήριξη”. Ο στόχος μας είναι να καταφέρουμε να γίνουμε ισότιμο μέλος της Διεθνούς Ομοσπονδίας και να επεκτείνουμε την σχολή μας εξυπηρετώντας και άλλες ειδικότητες για ανθρώπους με αναπηρίες ενώ στοχεύουμε σε συνεργασίες και με άλλες χώρες διεθνώς».

Η Μαριλένα έχει εκπαιδευτεί σε σχολή σκύλων στην Αμερική και στην Ελλάδα. Εδώ και ένα μήνα είναι ανάδοχος της Ρενέ την οποία παίρνει καθημερινά μαζί της ακόμη και στην κλινική για ζώα που εργάζεται. Τα γραφεία τους βρίσκονται στην Πετρούπολη και μπορούν να φιλοξενήσουν ένα άνθρωπο στην Αθήνα και να τον εκπαιδεύσουν για όσο χρειάζεται. Το σίγουρο είναι πώς κανείς δεν ξεχνά αυτή την μυρωδιά που τον κάνει να ξεχωρίζει τον σκύλο του και την ιδιαίτερη σχέση που αναπτύσσουν.

¹Mε εταίρους τους φορείς Κέντρο Εκπαίδευσης και Αποκατάστασης Τυφλών (Κ.Ε.Α.Τ),  Εθνική Συνομοσπονδία Ατόμων με Αναπηρίες (Ε.Σ.Α.μεΑ),  Εθνική Ομοσπονδία Τυφλών (Ε.Ο.Τ),  Φάρος Τυφλών Ελλάδος (Φ.Τ.Ε),  Πανελλήνιος Σύνδεσμος Τυφλών (Π.Σ.Τ), Πανελλήνια Ένωση Αμφιβληστροειδοπαθών (Π.Ε.Α) και το Ελληνικό Κέντρο Εκπαίδευσης Σκύλων (Ε.Κ.Ε.Σ).