Παλαιοβιβλιοπωλείο των Αστέγων: Οι τρεις ζωές του Λεωνίδα Κουρσούμη

Μοιάζει με περίπλοκο δίλημμα, δύσκολα αποφασίζεις το εάν τελικά η ζωή του Λεωνίδα Κουρσούμη είναι μία όμορφη ιστορία, καθώς περιλαμβάνει φως μετά το σκοτάδι, ή σκληρή στη συνολική της διάσταση, καθώς όταν ένας άνθρωπος μένει άστεγος στα 67 του χρόνια (για τον οποιοδήποτε λόγο) κάτι δεν πάει καθόλου καλά στην κοινωνία μας.

Δεν είναι πολιτικός ή καλλιτέχνης, ωστόσο διαθέτει ένα μοναδικό ρεκόρ: έχει παραχωρήσει συνεντεύξεις σχεδόν σε όλα τα ΜΜΕ της χώρας – σίγουρα σε όλα τα κεντρικά. Τα ρεπορτάζ του έχουν αναπαραχθεί από χιλιάδες ανθρώπους, πολλοί εκ των οποίων έσπευσαν εκεί όπου βρισκόταν τη συγκεκριμένη στιγμή το Παλαιοβιβλιοπωλείο των Αστέγων. Σε μία αχανή αποθήκη στην Πειραιώς 132, σε μία ξεχασμένη προσπάθεια να γίνει ένα μπαζάρ σε ένα νεοκλασικό πίσω από τη Βικτώρια, στη σκληρή μάχη να ανοίξει ένας μόνιμος χώρος – μία αποτυχημένη προσπάθεια στου Γκύζη, μία δύσκολη στην Γραβιάς, που άντεξε για αρκετούς μήνες, και, τώρα, ένα νέο, πολλά υποσχόμενο ξεκίνημα στο Παγκράτι, στην πλατεία Μεσολογγίου.

Η ιστορία του Παλαιοβιβλιοπωλείου των Αστέγων είναι σκληρή – κι ας φαίνεται στους απ' έξω γοητευτική μετά από μία σύντομη ανάγνωση. Έχοντας απέναντί μου τον Λεωνίδα Κουρσούμη, σε μία ακόμα συνέντευξη από τις πολλές που έχουμε κάνει από τον Μάρτιο του 2019, τον ρωτάω αν τα χρόνια αυτά, οπότε βγήκε από την κόλαση της αστεγίας και παλεύει ακαταπόνητα με το εγχείρημα αυτό –δική του ιδέα και συνάμα κίνητρο ζωής–, είναι τα πιο συναρπαστικά της ζωής του. Ο Κουρσούμης είναι 74 ετών και λίγα είναι γνωστά για τα πρώτα του 67 χρόνια – έχω την αίσθηση ότι ουδέποτε κάνει αναφορά σε αυτά στις συνεντεύξεις του. Συνήθως απαντάει επί τροχάδην στις αναπόφευκτες ερωτήσεις για την αστεγία και κατόπιν ρίχνει όλο του το βάρος στο τρέχον – πώς θα πάει καλά το Παλαιοβιβλιοπωλείο.

Άρα, ήταν χρόνια συναρπαστικά αυτά τα τέσσερα; Καθόμαστε απέναντι σε ένα γραφείο στο πατάρι του βιβλιοπωλείου της Αστυδάμαντος. Είναι η πρώτη μέρα που άνοιξε για το κοινό και ήδη μπαινοβγαίνει κόσμος.

Λεωνίδας Κουρσούμης: Η ιστορία του και το Παλαιοβιβλιοπωλείο των Αστέγων

Ο Κουρσούμης μου μιλάει με το κεφάλι ελαφρώς σκυμμένο – λες και κοιτάει το κινητό μου τηλέφωνο που βρίσκεται δίπλα στα χέρια του και καταγράφει τη συζήτηση, θέλοντας να βεβαιωθεί ότι ο ήχος φτάνει σωστά στον προορισμό του. Η αλήθεια είναι ότι αυτός ο ψηλός και ευθυτενής ασπρομάλλης, ένας άνθρωπος ευγενής, έχει μία ταπεινότητα στη στάση του. «Όχι, δεν ήταν συναρπαστικά. Δύσκολα ήταν». Και για πρώτη φορά μου αποκαλύπτει ανοιχτά αυτό το βαθύ τραύμα που αποκτά κάθε άνθρωπος που έζησε χωρίς στέγη. «Ποτέ δεν ξεπερνάς –εγώ δεν το έχω κάνει– το γεγονός ότι βρέθηκες στον δρόμο. Σε παγκάκια κοιμόμουν, είχα έναν φόβο στην αρχή, μετά τον ξεπέρασα».

Θυμάμαι τον Μάρτιο του 2019, είχα διαβάσει κάπου στα social media για ένα Bazaar βιβλίων από πρώην αστέγους στην Πειραιώς. Ένα μεσημέρι πήγα, προσέγγισα τον Λεωνίδα, συστήθηκα ως δημοσιογράφος και δέχθηκε πρόθυμα να συζητήσουμε. Από την πρώτη στιγμή, όταν το εγχείρημα ήταν στα σπάργανα, δεν σου μιλούσε για το πριν αλλά για το τώρα και –αυτό μου προκαλούσε εντύπωση– το μετά. Είχε ιδέες και σχέδια για να καρποφορήσει η προσπάθεια, να μεγαλώσει και να βοηθηθεί κόσμος.

Στις 18 Μαρτίου 2019, έκανα μία ανάρτηση στο Facebook: «Όταν ένας άνθρωπος καταλήγει άστεγος στα 67 του χρόνια, κάτι πολύ λάθος έχει συμβεί στην κοινωνία μας... Πήγα στο bazaar που οργάνωσε ο κύριος Λεωνίδας Κουρσούμης σε μια αχανή αποθήκη στην Πειραιώς 132, δίπλα στο Μουσείο Μπενάκη και μίλησα μαζί του. Πρόκειται για έναν ευγενέστατο κύριο, ο οποίος μου διηγήθηκε την ιστορία του και μου περιέγραψε την προσπάθεια να σταθεί με αξιοπρέπεια και πάλι στα πόδια του, βοηθώντας παράλληλα κι άλλους ανθρώπους που μια σκληρή μοίρα επιφύλαξε να βρεθούν στο δρόμο. (...) Χάρηκα τη συζήτηση μαζί του, διότι ένιωθα ότι δίπλα μου είχα έναν άνθρωπο που αρνιόταν να παραδοθεί, που στεκόταν περήφανα όρθιος και –κυρίως– ήταν απολύτως αξιοπρεπής. Και χάρηκα διπλά, διότι όση ώρα παρέμεινα στο χώρο κόσμος ερχόταν κι έφευγε με γεμάτες σακούλες». Η ανάρτηση αυτή έγινε viral, ξέφυγε από τον δικό μου έλεγχο κι αυτό –ομολογώ– ήταν υπέροχο.

Θεωρούσα ότι έχουμε ανάγκη από ωραίες ιστορίες και το Παλαιοβιβλιοπωλείο των Αστέγων είναι μία καλή ιστορία. Η ζωή μπορεί να σου επιφυλάξει τα πάντα – όλα να ανατραπούν από τη μία στιγμή στην άλλη. Παρά τις απίστευτες δυσκολίες, ο Κουρσούμης ύψωσε ανάστημα, ονειρεύτηκε, σκέφτηκε, το πάλεψε και σε αυτή τη διαδρομή με τη βοήθεια κάποιων καλών ανθρώπων, πέτυχε να ανοίξει την αποθήκη στην Πειραιώς και να μάχεται επί χρόνια για να φτιάξει ένα μόνιμο χώρο ως «Παλαιοβιβλιοπωλείο των Αστέγων».

Ο Λεωνίδας Κουρσούμης περιγράφει τη διαδρομή του

Η ιστορία χαρακτηρίζεται από το μήνυμα «μην τα παρατάς ποτέ», αλλά η διαδρομή δεν ήταν εύκολη, είναι ανηφόρα κακοτράχαλη, κι όλος αυτός ο κόπος –η αγωνία κι ο ιδρώτας– επισκιάζονται στην αφήγηση από τη διάθεση να παρουσιάσεις μία πετυχημένη προσπάθεια, μία ωραία ιστορία...

Οι ωραίες ιστορίες, άλλωστε, αρέσουν σε όλους. Έτσι, στις 29 Ιανουαρίου 2020, ο Κουρσούμης, που πριν από μερικούς μήνες κοιμόταν σε παγκάκια, βρέθηκε ανάμεσα σε πολύ πλούσιους ανθρώπους στο Μουσείο Μπενάκη. Του έδωσαν το βραβείο «Μάθημα Ζωής» από τον Σύλλογο «Μαζί για το Παιδί». Στο οπτικοακουστικό υλικό που προηγήθηκε της βράβευσης, ο Κουρσούμης περιέγραφε τη διαδρομή του: Από την κανονική ζωή προς την κόλαση της αστεγίας κι από εκεί –με τη βοήθεια της καλοσύνης των ξένων– στο εγχείρημα του Παλαιοβιβλιοπωλείου. Ανέβηκε στο βάθρο, βουρκωμένος, με φωνή να τρέμει από συγκίνηση. Παρέλαβε το βραβείο, έχοντας έναν θετικό λόγο για τους πάντες. Μιλούσε σε ένα κοινό που στα χρόνια της κόλασης, όταν κοιμόταν στους δρόμους, ενδεχομένως ήταν αόρατος.

Στις κατά καιρούς συζητήσεις μας, πολλές φορές τον ρωτούσα ποιος τον έχει βοηθήσει. Ο Κουρσούμης μου έχει αποκαλύψει κάποιους, ελάχιστους ανθρώπους (από το χώρο της πολιτικής και των επιχειρήσεων) που συνέδραμαν, αλλά πάντα υπογράμμιζε την αγάπη του απλού κόσμου – όσο κι αν φαίνεται κλισέ. Ο ίδιος το έβλεπε στα μάτια τους, το αναγνώριζε στη στάση τους, χρησιμοποιεί μάλιστα μία λέξη ιδιαίτερη για να περιγράψει την αντίδραση των ανθρώπων που προσέρχονταν στην Πειραιώς: Το έκαναν –λέει– «διαισθητικά».

Μιλώντας για τον άνθρωπο του μόχθου που βρέθηκε ένα μεσημέρι στην αποθήκη, έφερε ή πήρε βιβλία, συγκινείται – δεν το δείχνει, το κεφάλι το κρατάει χαμηλά, ο σκελετός από τα κόκκινα γυαλιά του καλύπτει τα μάτια του. Διακρίνω το ανεπαίσθητο σπάσιμο στη φωνή του, λες και γλυκαίνει ο τόνος: «Οι απλοί άνθρωποι, του μόχθου, αυτοί που βλέπουμε δίπλα μας στον δρόμο και για κάποιο ανεξήγητο λόγο δεν τους μιλάμε, όλοι αυτοί είδαν –διαισθητικά και πρακτικά– τι προσπαθούμε να κάνουμε και μας έφεραν τα βιβλία. Αυτοί κυρίως μας έδωσαν το κουράγιο, όχι μόνο τα βιβλία. Η ουσία είναι η κίνηση».

Δίπλα στον Κουρσούμη στάθηκε ο κόσμος που μπορεί να αναγνωρίσει τον κίνδυνο της πενίας, την αγωνία της επιβίωσης. Στάθηκαν ενσυναισθητικά –για λίγο, όσο μπορούν– οι πολλοί, οι αγωνιστές του επιούσιου, αν θέλετε. Ο Λεωνίδας έχει 2 χαρτόκουτα γεμάτα μικρά χαρτάκια με τα ονόματα ανθρώπων που έφερναν βιβλία. Για τον 74χρονο πρώην άστεγο, είναι το φυλαχτό του.

Ανάμεσα στην ελεημοσύνη και την πραγματική βοήθεια υπάρχει μια σχισμή, ένα χάσμα, μια εμφανής διαφορά: Λέγεται πράξη. Ειδικά δε αν είναι πράξη που φέρνει αποτελέσματα. Ο Λεωνίδας Κουρσούμης είναι άνθρωπος των πράξεων. Έτσι κατόρθωσε να βγει από την αστεγία, ενώ το ηλικιακό κοντέρ έγραφε 70 – «το παίρνεις απόφαση και προχωράς, δεν γίνεται αλλιώς». Αν θες, το πετυχαίνεις. Το Παλαιοβιβλιοπωλείο των Αστέγων υλοποιείται σταδιακά, διότι ο Κουρσούμης έχει πρακτικό μυαλό, το παλεύει, σχεδιάζει και υλοποιεί. Οι ιδέες του είναι συνεχείς, δεν μένει μόνο στο μαγαζί που θα παρέχει το μεροκάματο σε πέντε ανθρώπους, αλλά θέλει να ανοίξει το project.

Θέλει να βοηθήσει διότι είδε τη σκοτεινή πλευρά της ζωής και γνωρίζει πώς μοιάζει... Κατά καιρούς έχει προτείνει πολλά και διάφορα, είτε σε υπουργεία είτε σε δημοτικές αρχές, αλλά οι απαντήσεις άλλοτε είναι αρνητικές κι άλλοτε οι προτάσεις του μένουν γράμμα ανεπίδοτο. 

Νιώθει δε την ανάγκη να αποκαλύψει: «Έβλεπα βιβλία που τα πετάνε. Έχουμε βιβλία 250 χρόνων. Μου δημιουργήθηκε η εξής σκέψη: Να αξιοποιήσουμε σωστά αυτά τα βιβλία και να τα εγκαταστήσουμε σε μία μόνιμη βιβλιοθήκη και αναγνωστήριο για να είναι προσβάσιμα. Δεν θα τα πουλάμε, δεν θα είναι εμπορεύσιμα. Θέλω να πάνε σε μία βιβλιοθήκη όπου θα εκτίθενται βιβλία με χρονική αναφορά 70-80 χρόνων, που πάνε κι άλλο πίσω χρονικά. Μπορεί να έχω βρει και 10.000 βιβλία με χειρόγραφες αφιερώσεις, από το 1870, το 1920, άπειρα βιβλία. Τα έχουμε όλα αυτά στην άκρη.

Νομίζω θα ήταν καλό να καταγραφούν, να πάνε σε μία μόνιμη βιβλιοθήκη και να τα ζητάει κάποιος εφόσον έχουμε φτιάξει κι ένα κατάλογο. Αυτή η σκέψη γεννήθηκε την επόμενη χρονιά της προσπάθειας. Επικοινώνησα με διάφορους δήμους, κυρίως εκτός λεκανοπεδίου, και τους πρότεινα να δώσουμε όλα τα βιβλία, αν θέλουν κι αυτοί, σε μία δική τους δημοτική βιβλιοθήκη κι εμείς να αναλάβουμε την καταλογράφιση και την ψηφιοποίηση. Αυτό θα ήταν ένα δικό μας αντίδωρο στη γενναιοδωρία των ανθρώπων που μας έφεραν τα βιβλία. Μίλησα με δημάρχους κ.λπ. δεν απάντησε κανείς... Θα ήθελα να είναι εκτός λεκανοπεδίου, διότι εδώ υπάρχουν πολλές δημοτικές βιβλιοθήκες κι επίσης θα μπορούσαμε παράλληλα με τη δράση να “στήσουμε” ένα ετήσιο φεστιβάλ παλαιού βιβλίου, σε μικρή κλίμακα έστω, κάτι που δεν έχει γίνει ποτέ στην Ελλάδα».

Ο Κουρσούμης έχει ιδέες, δεν μένει απλά στο «εδώ», μολονότι το «τώρα» αφορά στην επιβίωση πέντε ανθρώπων, συμπεριλαμβανομένου του ίδιου. Πολλές φορές σημειώνει το πόσο επώδυνη για την προσπάθειά τους ήταν η περίοδος της πανδημίας – έκλεισαν. Ό,τι υπήρχε στην άκρη, το μοιράστηκαν για ν’ αντέξουν. Πολλές φορές έφτασαν σε σημείο απελπισίας, το εγχείρημα είχε σταθεί μπροστά στην άβυσσο, έτοιμο να καταβαραθρωθεί. Ο Κουρσούμης, μέσω των social media, εξέπεμπε SOS, ζητούσε τη βοήθεια του απλού κόσμου. Αυτοί τους κράτησαν ζωντανούς και ακόμα είναι εδώ τέσσερα χρόνια μετά. Δύσκολα χρόνια, πολύ – συναρπαστικά για τους απ' έξω, επώδυνα μα ελπιδοφόρα για τους ανθρώπους που το τρέχουν, με επικεφαλής τον Λεωνίδα.

«Δόξα τω Θεώ επιβιώσαμε», λέει και του αντιγυρίζω το εξής: «Η δική σας επιμονή και η αγάπη των ξένων σας κράτησε κυρίως». Συναινεί σιωπηλά, περισσεύει η σεμνότητα. Κι από όσα είπαμε, ο Κουρσούμης μου ζητάει να τονίσω ένα, το κράτησα για το τέλος: «Θέλουμε πολύ να βρεθεί ένας χώρος, μία αποθήκη, ώστε να μεταφερθούν εκεί τα 120.000 βιβλία που έχουμε συλλέξει και να φτιαχτεί ένας κατάλογος». Στην Πειραιώς δεν είναι εύκολο, καθώς ουδέποτε είχαν ηλεκτρικό ρεύμα...

Τον αποχαιρετώ, ενώ στέκεται όρθιος μπροστά από την είσοδο του καταστήματος. Μου μιλάει με περηφάνια για την καινούργια ταμπέλα – «πήγαινε απέναντι να δεις ωραία που είναι». «Ναι, είναι όμορφη...». Χαμογελάει και γυρίζει πίσω στα βιβλία του.

* Το βιβλιοπωλείο Ανέστιος βρίσκεται στην οδό Αστυδάμαντος 11, στο Παγκράτι και λειτουργεί καθημερινά από τις 11:00 έως τις 20:00, ενώ το Σάββατο από τις 11:00 έως τις 16:00.

* Η αποθήκη στην Πειραιώς 132 λειτουργεί Πέμπτη, Παρασκευή και Σάββατο από τις 10:00 έως τις 15:00 για να φέρνει ο κόσμος βιβλία και να αγοράζει το κάθε βιβλίο με τιμή 2 ευρώ.