Ραντεβού στα Μανιάτικα: Μια βόλτα στη συνοικία της Αγίας Σοφίας του Πειραιά

Η καλύτερή μου είναι να ακούω ιστορίες - κι αν έρχονται από μια άλλη, όχι μακρινή εποχή, ακόμα καλύτερα. Το ραντεβού μας με τον Στέφανο Μίλεση ήταν έξω από τον νέο σταθμό του μετρό «Μανιάτικα», ο οποίος δόθηκε στην κυκλοφορία στις 10 Οκτωβρίου. Στενοί δρόμοι, μεγάλες ανηφόρες και κατηφόρες, χαμηλά σπίτια, πάρκα πουθενά και η αύρα μιας κλασικής εργατικής συνοικίας. Έτσι είναι τα Μανιάτικα, την ιστορία των οποίων μου διηγήθηκε ο Στέφανος Μίλεσης, ερευνητής της ιστορίας του Πειραιά, δημιουργός του pireorama.blogspot.gr και πρόεδρος της Φιλολογικής Στέγης Πειραιώς.

Οι πρώτοι Μανιάτες

Η πόλη του Πειραιά ιδρύθηκε το 1835 και το αρχικό σχέδιο ήταν να εποικηθεί από Υδραίους και Χιώτες, επειδή ήταν από αυτούς που συνεισέφεραν τα μέγιστα στην Επανάσταση του 1821. Οι Υδραίοι ήρθαν κατά εκατοντάδες κι «έπιασαν» όλη την περιοχή προς τη Φρεατύδα και τον Άγιο Βασίλη. Αντίθετα οι Χιώτες δεν ανταποκρίθηκαν ιδιαίτερα. Είχαν τον λόγο τους: μετά την καταστροφή του νησιού τους από τους Τούρκους, πήγαν κατά χιλιάδες κι εγκαταστάθηκαν στη Σύρο, ιδρύοντας, κατά κάποιον τρόπο, την Ερμούπολη. Ο βασιλιάς, τότε, αποφάσισε να κάνει μια τροποποίηση του σχεδίου, προβλέποντας συνοικίες για παροίκους, οι οποίοι άρχισαν να καταφθάνουν στον Πειραιά από τα νησιά και την Πελοπόννησο. Ανάμεσά τους ήταν και οι Μανιάτες, οι οποίοι αρχίζουν να φτάνουν μαζικά από τη δεκαετία του 1880. Καθώς οι Κρήτες είχαν ήδη προλάβει να «πιάσουν» το λόφο του Προφήτη Ηλία, στην Καστέλλα, οι Μανιάτες, που ήθελαν να βρίσκονται κοντά στο λιμάνι, εγκαταστάθηκαν στον αντικριστό λόφο, τον λόφο του Βώκου. Εκεί που βρίσκονται σήμερα τα Μανιάτικα.

Οι πρώτες δουλειές και ο «έλεγχος» του λιμανιού

Σκληροτράχηλοι τύποι οι Μανιάτες, ήρθαν στον Πειραιά για την αναζήτηση εργασίας και μιας καλύτερης ζωής, αλλά κι επειδή μεταξύ τους υπήρχαν εσωτερικές έριδες. Πολλές φορές και βεντέτες. Στην αρχή δούλευαν σε λατομεία και σε καμίνια όπου έφτιαχναν ασβέστη, γρήγορα, όμως, έγιναν αχθοφόροι. Εκείνη την περίοδο στον Πειραιά τα πλοία δεν μπορούσαν να δέσουν στο λιμάνι. Αγκυροβολούσαν στα ανοιχτά και βάρκες μετέφεραν επιβάτες και προϊόντα στη στεριά. Έτσι, δύο ήταν οι βασικές ειδικότητες: αυτοί που δούλευαν στις βάρκες και οι αχθοφόροι, που έπαιρναν τα προϊόντα με το που έφταναν στη στεριά για να τα μεταφέρουν στον προορισμό τους. Πλοία και επιβάτες έπρεπε να πληρώνουν «δικαιώματα», τα αχθοφορικά και τα βαρκαδιάτικα. Τότε ήταν που οι Μανιάτες πήραν τα ηνία από τους Μαλτέζους και μαζί και τις δουλειές τους: Έγιναν εκείνοι αχθοφόροι.

Ο «εμφύλιος» ανάμεσα σε Μανιάτες και Κρήτες

Κάποιος επιβάτης που κατέβαινε στο λιμάνι, ακόμη κι αν κουβαλούσε μόνος τα πράγματά του, έπρεπε να πληρώσει τους αχθοφόρους. Τον Φεβρουάριο του 1906 κατέφτασε στον Πειραιά το ιταλικό ατμόπλοιο «Φλόριο», όπου ανάμεσα στους επιβάτες βρίσκονταν και 15 Κρητικοί αγωνιστές που είχαν πολεμήσει στο πλευρό του Καπετάν Βάρδα, στην Κρητική Επανάσταση. Ένας από αυτούς αρνήθηκε να πληρώσει τον Μανιάτη αχθοφόρο (λέγεται ότι μετέφερε ένα κοφίνι πορτοκάλια), ο Μανιάτης τράβηξε το μαχαίρι του και τον χτύπησε. Τις επόμενες τρεις ημέρες το λιμάνι βάφτηκε στο αίμα. Κρήτες, από τον προφήτη Ηλία, και Μανιάτες από τον λόφο του Βώκου, συμπλέκονταν στο λιμάνι και αλλού κι έσπαζαν ο ένας τα μαγαζιά του άλλου, με τις εφημερίδες της εποχής να κάνουν λόγο για «εμφύλιο». Μέχρι και παρέμβαση του τότε πρωθυπουργού, Γεώργιου Θεοτόκη, υπήρξε, και τα επεισόδια έληξαν με την παρέμβαση του ιππικού.

Η μεγάλη τραγωδία στο σινέ «Καλιφόρνια»

Μοντέρνα καφέ και μπαράκια στα Μανιάτικα δεν υπάρχουν. Ούτε νεοκλασικά και εκλεπτυσμένα κτίρια. Είναι μια λαϊκή γειτονιά με χαμηλά σπίτια και πολλές απλές μονοκατοικίες, στη μεγάλη τους πλειοψηφία χτισμένα τις δεκαετίες του ’50, του ’60, του ’70. Με τον Στέφανο κάτσαμε και τα λέγαμε σε ένα καφέ στην οδό Παλαμηδίου, η οποία κατά κάποιον τρόπο είναι ο εμπορικός δρόμος της περιοχής. Ακριβώς απέναντι από το εμβληματικό σινεμά «Καλιφόρνια». Όπως λέει ο Στέφανος, το «Καλιφόρνια» αρχικά ήταν κινηματοθέατρο και το έφτιαξε ο Νικόλας Μάμας, γυρνώντας από την Αμερική, από την Καλιφόρνια, όπου είχε πάει να δουλέψει – φαίνεται πως κατάφερε κι έβγαλε χρήματα. Το «Καλιφόρνια» λειτούργησε στις 25 Ιανουαρίου 1931 και για την εποχή του θεωρούνταν ένα υπερσύγχρονο κινηματοθέατρο. Ο Μάμας πέθανε το 1941 και άφησε το «Καλιφόρνια» στον Δήμο Γαλαξιδίου, τόπο καταγωγής του, και ο δήμος με το ενοίκιο που εισέπραττε από τους επιχειρηματίες που το εκμεταλλεύονταν σπούδαζε τα άπορα κορίτσια της πόλης. Την περίοδο της Κατοχής ήταν από τα ελάχιστα σινεμά που συνέχισαν να λειτουργούν, γιατί είχε καταφύγιο. Είναι χαρακτηριστικό ότι στις διαφημίσεις για τα έργα που επρόκειτο να παιχτούν η σημείωση ότι υπήρχε καταφύγιο ήταν γραμμένη με μεγαλύτερα γράμματα από την ταινία. Το 1950 συνέβη μια μεγάλη τραγωδία. Η μηχανή προβολής υπερθερμάνθηκε και πήρε φωτιά. Από τον καπνό επικράτησε πανικός και στην είσοδο του σινέ «Καλιφόρνια», στη γωνία Παλαμηδίου και Βλαχάκη, ποδοπατήθηκαν και σκοτώθηκαν 8 άνθρωποι. Η ταινία που παιζόταν εκείνη την ημέρα ήταν το «Criss Cross» με τον Μπαρτ Λάνκαστερ και καθώς οι εφημερίδες έγραφαν για τη μεγάλη τραγωδία, η εταιρεία που τη διακινούσε στα σινεμά άλλαξε το όνομά της σε «Ο κόκκινος διάβολος του Λος Άντζελες». Όπως και άλλα μεγάλα σινεμά του Πειραιά, όπως το «Κάπιταλ» και το «Παλλάς» στο Πασαλιμάνι έκλεισαν τη δεκαετία του 1990 με την έλευση της βιντεοταινίας, κι έγιναν σούπερ μάρκετ, έτσι έκλεισε και το σινέ «Καλιφόρνια», το οποίο ερημώνει μέρα με την ημέρα.

Η εκκλησία της Αγίας Σοφίας στα Μανιάτικα

Το 1898 άρχισε να οικοδομείται η εκκλησία της Αγίας Σοφίας, η οποία λειτούργησε το 1900. Η εικόνα της τότε ήταν η ίδια με τη σημερινή. Δεν ονομάστηκε Αγία Σοφία λόγω κάποιου αιτήματος των Μανιατών, αλλά προς τιμήν της συζύγου του δημάρχου Πειραιά, Τρύφωνα Μουτσόπουλου, ο οποίος την έχτισε. Η εκκλησία αγιογραφήθηκε και διακοσμήθηκε περίπου το 1960 από τους Σούτσο και Γραικό, ενώ οι εικόνες του τέμπλου έχουν αγιογραφηθεί από τον π. Αχίλλειο Κρίθαρη, ο οποίος για πολλά χρόνια ήταν εφημέριος του ναού. «Αγία Σοφία» είναι και η «κανονική» ονομασία αυτής της συνοικίας του Πειραιά, η ονομασία Μανιάτικα επικράτησε, ας πούμε, στην καθομιλουμένη.

Η μανιάτικη βεντέτα

Τα  χρόνια της περιόδου του Μεσοπολέμου, κυρίως, φατρίες ολόκληρες ξεκληρίζονταν στα Μανιάτικα σε βεντέτες, είτε για διαφορές που είχαν δημιουργηθεί πίσω στην πατρική γη, είτε για προσβολές και λόγια που είχαν ειπωθεί εντός της συνοικίας. Οι Μανιάτες, όπως μας λέει ο Στ. Μίλεσης, ονόμαζαν τη βεντέτα «γδικιωμό», δηλαδή δικαίωση. Ο «γδικιωμός» ήταν κληρονομικός. Αν σκότωναν τον πατέρα μιας οικογένειας και δεν υπήρχε άλλος άνδρας να αποκαταστήσει την τιμή, τότε τα αγόρια από μικρά παιδιά ακόμα μάθαιναν για την αποκατάσταση της τιμής της οικογένειας, ενώ παράλληλα εκπαιδεύονταν για όταν έρθει η κατάλληλη στιγμή. Και αυτή δεν ήταν μακρινή, αφού το παιδί θεωρούσαν ότι γινόταν κατάλληλος άνδρας για εκδίκηση ήδη από την ηλικία των 15 ετών. Είναι χαρακτηριστικό ότι έχει συμβεί να σκοτωθούν άτομα μανιάτικης καταγωγής στην Αμερική ή αλλού στο εξωτερικό, χωρίς να γνωρίζουν ότι κάποιο μέλος της δικής τους οικογένειας ή συγγενής τους είχε γίνει δράστης κάποιου εγκλήματος. Υπήρχε, μάλιστα, και συγκεκριμένη οδός, που ήταν το πλέον σύνηθες σημείο για το στήσιμο κάποιας ενέδρας. Ήταν η οδός Αιτωλικού.

Μανιάτης είναι ο παπάς, Μανιάτης ο αστυνόμος, Μανιάτης και ο νόμος

Το 1931 όλο το λιμάνι του Πειραιά ήταν προσβάσιμο, πλέον, στα πλοία. Αυτό είχε ως συνέπεια να εξαφανιστεί το επάγγελμα του βαρκάρη και να μειωθεί σημαντικά ο αριθμός των αχθοφόρων. Έτσι, οι Μανιάτες άρχισαν να εργάζονται στον νεοσύστατο Οργανισμό Λιμένος Πειραιώς (ΟΛΠ). Είχαν τόση δύναμη οι Μανιάτες στον ΟΛΠ που λέγεται ότι όταν γεννιόταν αρσενικό παιδί στη Μάνη, στέλνονταν τηλεγράφημα που έγραφε «εγεννήθην άρρεν, κρατήσατε θέση». Μεταπολεμικά, οι Μανιάτες άρχισαν να «εξαπλώνονται» σε πολλά επαγγέλματα. Πολλοί γίνονταν παπάδες ή αστυνομικοί. Έτσι βγήκε και η ρήση «Μανιάτης είναι ο παπάς, Μανιάτης ο αστυνόμος, Μανιάτης και ο νόμος». Σήμερα οι Μανιάτες αποτελούν περίπου το 35% του πληθυσμού του Πειραιά και μαζί με τους Κρήτες αποτελούν τις ισχυρότερες κοινότητες. Φεύγοντας, πέρασα από το δρόμο της λαϊκής αγοράς. Μεσημέρι, την ώρα που οι έμποροι ρίχνουν τις τιμές για να ξεπουλήσουν κι έρχονται για τα ψώνια τους όσες και όσοι θέλουν να αγοράσουν φθηνά. Καθώς ψιλοχάθηκα ανάμεσα στα στενά, ρώτησα μια μεγάλη γυναίκα πώς πάνε για το μετρό και με πήρε σχεδόν από το χέρι για να μου δείξει. Το μετρό στα Μανιάτικα δεν είναι όπως οι άλλοι σταθμοί. Η μικρή πλατεία απ’ έξω είναι καινούργια και οι δρόμοι τριγύρω μικροί. Έχει τοποθετηθεί και το γλυπτό της Ηρωίδας Μανιάτισσας, του γλύπτη Πέτρου Γεωργαρίου. Αναπαριστά μια γυναίκα με το σπαθί ψηλά στον αέρα και το μωρό στην αγκαλιά και η μικρή πινακίδα γράφει ότι η τοποθέτησή του αποτέλεσε μια πρωτοβουλία της Ένωσης Απανταχού Μανιατών. Στο μετρό, με τις κίτρινες αποχρώσεις στους τοίχους, έκατσα απέναντι από μια κοπέλα, ερχόμενη από Δημοτικό Θέατρο, νεαρή, που διάβαζε ένα βιβλιαράκι της εκκλησίας. Και ξεκινώντας ο συρμός, έμεινα να κάνω αυτό που μου αρέσει πολύ: να με φαντάζομαι σ’ εκείνη την εποχή.