Tο cool αθηναϊκό downtown, η παρακμή και άνθησή του

Στρέφω το βλέμμα τριγύρω - στο προαύλιο της Παλιάς Βουλής «αναπαύονται» µερικά κανόνια, παλιά όσο το κτίριο υποθέτω. Τριγύρω νεοκλασικά, κάποια ερειπωµένα. Ο δρόµος, ένα απόγευµα λίγο πριν µας αφήσει ο Αύγουστος, χωρίς ιδιαίτερη κίνηση, µα µε θεµελιωµένες τις εγχώριες παθογένειες: γκραφίτι χωρίς νόηµα, µηχανάκια σταθµευµένα κατά µήκος του δρόµου, οδόστρωµα χωρίς συµµετρία, πεζοδρόµια ταλαιπωρηµένα. Εικόνα σηµερινής Αθήνας.Ο ανδριάντας του Κολοκοτρώνη δείχνει προς άλλη κατεύθυνση και όχι προς τον δρόµο που πήρε το όνοµα από τον ήρωα του '21. Στο σηµείο εκείνο, τα αποµεινάρια µιας αλλοτινής Αθήνας συγχέονται µε τη σηµερινή εξέλιξη του κέντρου, δίνουν ένα ορόσηµο του σήµερα και –ενδεχοµένως– της επόµενης ηµέρας.

Ο καθηγητής Στάθης Καλύβας είναι λάτρης της πόλης. Ζει, χρόνια τώρα, στο βαθύ κέντρο της. Βίωσε από κοντά την παρακµή, αλλά και την πυρετώδη άνθηση. Αγαπά όσο λίγοι την περιοχή και έχει κοσµοπολίτικη οπτική. Τον ρωτάµε τι κάνει κουλ την Κολοκοτρώνη, όπως υποστηρίζουν κάποια διεθνή έντυπα. «Πολλά µικρά µαγαζιά. Που δεν είναι αλυσίδες και που είναι ιδιαίτερα και δηµιουργούν µικρές εστίες ζεστασιάς. Εστίαση, ρούχα, αντικείµενα, δηλαδή όχι ένα είδος αλλά µείξη ειδών. Τα µαγαζιά φέρνουν κόσµο, και ο κόσµος είναι όµορφος: νέα παιδιά (αλλά όχι µόνο γιατί θα καταντούσε βαρετό), Έλληνες κυρίως γιατί θέλεις τοπικό στίγµα, αλλά και ξένοι, ένα ωραίο µείγµα. Εύθραυστη ισορροπία εννοείται, για αυτό και συχνά οι δρόµοι αυτοί γίνονται θύµατα της επιτυχίας τους». Στην ερώτηση: «Μήπως αυτή η περιγραφή ανταποκρίνεται σε όλο το κοµµάτι που εκτείνεται από την Παλιά Βουλή µέχρι του Ψυρρή και το Θησείο;» απαντά: «Ως ένα βαθµό, π.χ., δεν καλύπτει τα πιο µαζικά ή τουριστικά τµήµατα».

Το νέο αθηναϊκό downtown

Ποιο είναι το (νέο) downtown της Αθήνας, ειδικά αυτό που τώρα γνωρίζει δυναµική άνθηση λόγω του µεγάλου τουριστικού κύµατος, των επισκεπτών που επιλέγουν να απολαύσουν την πόλη κι όχι µόνο να παραµείνουν για λίγες ώρες εν είδει transit, σκάρτα να ρίξουν µία µατιά στην Ακρόπολη; Κάποιος θα µπορούσε να εντάξει σε αυτό το Κολωνάκι, το Παγκράτι (ακόµα και την Καισαριανή...) ή τα Πετράλωνα, περιοχές µε πλήθος από αλλοδαπούς επισκέπτες που έχουν επιλέξει κάποιο από τα καταλύµατα βραχυχρόνιας µίσθωσης. Όχι όµως, το αθηναϊκό downtown, που λάµπει εσχάτως, που αλλάζει διαρκώς και δεν είναι σαφές πού θα κάτσει η µπίλια της αισθητικής και συνολικής του διάθεσης, είναι η περιοχή που εκτείνεται από τη Σταδίου και κάτω, που πιάνει ένα ευρύ τόξο µέχρι του Ψυρρή και φτάνει έως το Θησείο. Είναι µία περιοχή που έγινε εγχώρια µόδα πριν από την οικονοµική κρίση, έσβησε και τώρα µοιάζει να απολαµβάνει µία καινούργια ζωή, γεµάτη νέα µικρά και µεγαλύτερα ξενοδοχεία, µε µοντέρνα και πολυτελή αισθητική, µπαρ, εστιατόρια (από street food έως fusion cuisine) και άλλα µικρά µαγαζιά µε κάτι άλλο ως ιδέα, πέραν του φολκλόρ (τσολιάς, τσαρούχι, µουσακάς, τζατζίκι και άλλα δηµώδη).

Το σηµερινό downtown είναι ένα χαοτικό αµάλγαµα που παίρνει ανάσα από το πεζοδροµηµένο κοµµάτι της γύρω από την Κολοκοτρώνη, εκβάλλει στην Αιόλου –που όλο φουσκώνει από καινούργιες αφίξεις– και συνεχίζει τριγύρω. Στο µεσοδιάστηµα, η Ερµού, από το Σύνταγµα έως το Μοναστηράκι, διαθέτει δικούς της κώδικες, είναι καταρχάς «ελληνική», αλλά στα στενά που την τέµνουν µοιάζει όλο και περισσότερο µε το κέντρο της Ρώµης, αποπνέει ζωντάνια και ποιότητα.

Περνώντας απέναντι την Αθηνάς, σε µία περιοχή όπου µέχρι πρότινος πληµµύριζε από σκληρό σκοτάδι, τώρα το coolness –όπως καταγράφεται σε διεθνή ΜΜΕ– περισσεύει. Όπως και το αισθητικό χάος, µε τα πολύχρωµα γκραφίτι, τους στενούς δρόµους που άλλοτε σε απωθούν λόγω της αποφοράς των ούρων και λίγο µετά σε µαγνητίζουν από την οµορφιά των µπαρ και του κόσµου που συχνάζει.

Σύµφωνα µε τον δηµοσιογράφο Νίκο Βατόπουλο, έναν άνθρωπο που γνωρίζει την Αθήνα (την ψυχή, αλλά και το κοινωνικο-ιστορικό αποτύπωµά της) όσο λίγοι, «από την Κολοκοτρώνη και την Περικλέους ως την Αγία Ειρήνη και το Μοναστηράκι και από την Παλιά Βουλή ως του Ψυρρή, µια τεράστια δηλαδή αστική περιοχή, παραδοσιακά δεµένη µε την παλιά φυσιογνωµία της Αθήνας, τελεί –από τα µέσα της δεκαετίας του '90– σε διαρκή µεταβολή».

«Αρχικά ήταν του Ψυρρή που έκανε το µεγάλο “µπαµ” στην αθηναϊκή διασκέδαση. Μάζεψε ωραία µπαρ, ρεµπετάδικα, θέατρα και γκαλερί. Αν έχουµε καλή µνήµη, οι προσδοκίες πριν από το έτος 2000, όταν η εσωτερική γεωγραφία είχε αρχίζει να πιέζεται και να αλλάζει σχήµα και ιεραρχήσεις, ήταν σαφώς πιο φιλόδοξες. Αλλά µετά την κάµψη και την κόπωση, η αναζωογόνηση του τουρισµού άλλαξε και πάλι τα σχέδια. Το Γκάζι ήταν άλλη µία περιοχή που άλλαξε πριν από το 2000 και, αν δεν ήταν η κρίση µετά το 2008, ίσως να είχαµε ένα δάσος από λοφτ ολόγυρα στην Τεχνόπολη και νυχτερινά κέντρα κατά µήκος της Ιεράς Οδού», σηµειώνει ο Ν. Βατόπουλος.

Kαι προσθέτει: «Όλα αλλάζουν, και οι νέες γενιές που εθίζονται στην εικόνα µε άλλον τρόπο, που επιθυµούν να ζήσουν το εδώ και τώρα, θα βρουν το µεγάλο αστικό λούνα παρκ της Αθήνας προσαρµοσµένο ακριβώς πάνω στις ράγες αυτής της κατευθυνόµενης ζήτησης, µε όλα τα καλά και µε όλα τα κακά που φέρει και που προκαλεί».

Η ανάδυση µιας άλλης Αθήνας

Εκείνο το σούρουπο, λίγο πριν µας αφήσει ο Αύγουστος, οι δρόµοι στου Ψυρρή είναι γεµάτοι, χωρίς ωστόσο να νιώθεις ασφυξία. Τα τραπεζάκια σχεδόν κολλάνε µεταξύ τους, η αισθητική είναι ένα µείγµα από σύγχρονο βαρύ urban µε νότες από το παρελθόν της γειτονιάς – ένα πάντρεµα που δίνει εξαιρετικά ενδιαφέρον αποτέλεσµα. Περιδιαβαίνοντας στα λαβυρινθώδη στενά του Ψυρρή, όπως και στην περιοχή πάνω από το Μοναστηράκι, γύρω από την Κολοκοτρώνη, µέχρι την Οµόνοια από τη µία και στην Πλάκα από την άλλη, διαπιστώνεις ότι αναδύεται µια άλλη Αθήνα – µε boutique hotels σε αναπαλαιωµένα κτίρια, όµορφα νέα µπαράκια και εστιατόρια, µια νέα κατάσταση που λάµπει χωρίς να φωνάζει, µια ήπια δύναµη τρόπον τινά που κάλυψε µε φώτα led το σκοτάδι που σκίαζε την περιοχή µε ναρκωτικά, αστέγους, εγκατάλειψη και παραίτηση. (Λύθηκαν αυτά τα προβλήµατα; Όχι σε απόλυτο βαθµό, ωστόσο η εικόνα που προκύπτει δίνει αισιόδοξη διάθεση).

«Αν περπατήσεις στην Αιόλου, στην Αθηνάς και στην Ερµού, ιδίως προς του Ψυρρή, ένα βράδυ καλοκαιριού, µε τουρίστες, επαίτες, άστεγους, θα νιώσεις πόσο η Αθήνα άλλαξε, αλλάζει. Χαίρεσαι, χωρίς αµφιβολία, τις ενέσεις ωραίας αισθητικής από ξενοδοχεία, εστιατόρια και καταστήµατα, αλλά η εικόνα είναι σφαιρική, όχι µονοδιάστατη και, αν έχεις περάσει από την Πλατεία Κλαυθµώνος, µια ανάσα από τα ωραία µέρη για ποτό εκεί γύρω προς την Πραξιτέλους και την Αιόλου, θα έχεις προσέξει το σηµείο συνάντησης ναρκέµπορων και χρηστών. Όπως θα έχεις δει, το δίχως άλλο, όλα, ή σχεδόν όλα, υπηρετούν το στοµάχι, τους αισθητήρες της γεύσης, περισσότερο από οτιδήποτε άλλο. Και δεν είναι περίεργο ούτε κατ΄ανάγκη αρνητικό. Είναι όµως ενδεικτικό ότι µόνιµη κατοικία δεν υπάρχει, ή αν υπάρχει είναι η εξαίρεση και σίγουρα υπό διωγµό. Είναι επίσης ενδεικτικό ότι το µικροεµπόριο, που σφράγιζε τον χαρακτήρα της περιοχής, συµπιέζεται έως εξαλείψεως, και µαζί αλλάζει το µοντέλο το οικονοµικό, το κοινωνικό, το αισθητικό», υπογραµµίζει ο Νίκος Βατόπουλος.

Το δίκοπο µαχαίρι του gentrification

Στο σηµείο που σµίγει η Κολοκοτρώνη µε την Αιόλου, υπάρχει ένα tag που γράφει: «Ο εξευγενισµός είναι πόλεµος ταξικός». Στο ίδιο σηµείο, πριν από 5 χρόνια, µαζί µε µία οµάδα εθελοντών, σηκώναµε από το έδαφος έναν χρήστη ναρκωτικών, ο οποίος είχε αφεθεί στη µοίρα του... Η ζωή αλλάζει, προχωράει. Το να βελτιώνεται η εικόνα µιας περιοχής, να αποκτά νέα ζωή και καινούργια δυναµική, συνεπάγεται επενδύσεις, κι αυτό εµπεριέχει δύο επίπεδα ρίσκου: 1) Να αλλάξει η φυσιογνωµία της, 2) να γίνει τόσο ακριβή, που να µοιάζει µε τόπο δυσπρόσιτο στους ντόπιους, στην πλειονότητα τουλάχιστον. Ήδη, σε ένα µεγάλο µέρος της Αθήνας, τα ενοίκια έχουν ανέλθει σε στρατοσφαιρικά ύψη, τώρα στο Μοναστηράκι, σε καφέ µοντέρνο κι όµορφο, ένας καπουτσίνο κοστίζει 5 ευρώ και µια καρµπονάρα 14 ευρώ... Θα τα βλέπουν γύρω από την Πιάτσα Ναβόνα στη Ρώµη και θα γελάνε.

«Το φαινόµενο που έχει καθιερωθεί να αποδίδεται ως “εξευγενισµός” χαρακτηρίζεται από τεράστια ετερογένεια. Άλλο πράγµα είναι η µεταµόρφωση µιας εργατικής συνοικίας σε µεγαλοαστική, άλλο µιας εµπορικής ή βιοµηχανικής ζώνης σε περιοχή κατοικίας και άλλο µιας αγροτικής περιοχής σε τουριστική, για να περιοριστώ σε χτυπητά παραδείγµατα. Συνεπώς, γενικοί χαρακτηρισµοί είναι εξ ορισµού άστοχοι. Αν υπάρχει ένας κοινός παρονοµαστής, αυτός είναι πως η αλλαγή (χρήσεων και κατοίκησης) είναι µέρος της ζωής», δηλώνει ο Στάθης Καλύβας και προσθέτει: «Το ζητούµενο λοιπόν δεν είναι πώς θα την αποφύγουµε, αλλά πώς θα µπορούσαµε να την ελέγξουµε, µειώνοντας τις αρνητικές της συνέπειες. Αυτό απαιτεί ψύχραιµη και συστηµατική ανάλυση, όχι αφορισµούς και κατάρες».

Ένας ακόµα άνθρωπος που ζει στο κέντρο της πόλης, ο φοιτητής και στιχουργός Γιάννης Βασιλόπουλος, κληθείς να σχολιάσει αυτή την εξέλιξη, µας λέει: «Είχα διαβάσει κάποια στιγµή για ένα κυρίως ελληνικό φαινόµενο, την κάθετη κοινωνική διαστρωµάτωση. Δηλαδή, εγώ που είµαι εργαζόµενος φοιτητής µε µικρό εισόδηµα µπορεί να µένω στην ίδια περιοχή, ή ακόµα και στην ίδια πολυκατοικία µε ανθρώπους πολύ µεγαλύτερου εισοδήµατος. Εγώ στο ισόγειο και εκείνοι στον πέµπτο. Προφανώς, είναι άλλο να βλέπεις την πόλη σου από ψηλά και άλλο να ξυπνάς δίπλα στα σκουπιδιάρικα που περνάνε».

«Ακόµα κι έτσι, µε τις µεγάλες αλλαγές που έχει φέρει το gentrification πρόσφατα, δεν ξέρω για πόσο ακόµα θα είναι βιώσιµη αυτή η προσχηµατική έστω συµβίωση των κοινωνικών τάξεων. Για παράδειγµα, πριν από 5 χρόνια το διαµέρισµα µου κόστιζε 180 ευρώ το µήνα και σήµερα φτάνει τα 350», συµπληρώνει.

Θα γίνει το κέντρο της Αθήνας µια Ντίσνεϊλαντ για υψηλά βαλάντια; Ποιος ξέρει; Μπορεί ωστόσο, την ίδια ώρα, να γεννηθούν νέες ευκαιρίες, ο Στάθης Καλύβας, σε περυσινή συνέντευξή µας, είχε προβλέψει ότι σε µερικά χρόνια η µεσαία τάξη της πόλης θα επιδιώκει να µένει στην περιοχή της Οµόνοιας. Τα πάντα βρίσκονται εν κινήσει.

Ελεύθερος στην Αθήνα

Στο Μοναστηράκι, η πλατεία είναι γεµάτη, κόσµος πάει κι έρχεται, η θέα της Ακρόπολης δεσπόζει στο βάθος, σκιάζει κάθε πιθανή ανορθογραφία, αλλά µπορείς να µείνεις µόνον εκεί; Οι γλώσσες του κόσµου φτιάχνουν ένα κοσµοπολίτικο µείγµα στην ατµόσφαιρα, τουρίστες αναπαύονται πλάι στα κάγκελα, πίσω τους υψώνονται κίονες – στρέφουν το βλέµµα ψηλά, στον Παρθενώνα. Για τους αλλοδαπούς επισκέπτες η εµπειρία είναι αισθητικά µοναδική.

Τα µαγαζιά γεµάτα, η κίνηση διαρκής, η ζωή σφύζει, η Αθήνα το θέρος του 2022 µοιάζει, τηρουµένων των αναλογιών, µε το καλοκαίρι του 2004. Τότε, οµολογουµένως, η περιοχή (βασικά όλη η Αθήνα) ήταν πεντακάθαρη, απέπνεε φρεσκάδα. Τώρα είναι αλλιώς, το αθηναϊκό κέντρο από τους Ολυµπιακούς και µετά έζησε πολλές ζωές, ζοφερές κατά βάση (δεκεµβριανά επεισόδια, αντιµνηµονιακές διαδηλώσεις, νεκρική σιγή από διπλή καραντίνα) µα τώρα µοιάζει να αρπάζει την ευκαιρία.

«Αλλάζει η Αθήνα, ωριµάζει και η µατιά µας. Αλήθειες υπάρχουν πολλές, αναρίθµητες οι όψεις, όπως και οι διαψεύσεις. Οι εντυπώσεις των επισκεπτών είναι κατά κανόνα θετικές, αλλά όχι ότι δεν υπάρχει και κριτική. Και αν  εγώ ήµουν στον τοµέα του τουρισµού, αν µείνουµε σε αυτόν, την κριτική θα πρόσεχα», σχολιάζει ο Νίκος Βατόπουλος και καταλήγει: «Πάντως, όπως και να έχει, η Αθήνα ενδιαφέρει, είναι γοητευτική µέσα στις αντιφάσεις της και το κυριότερο είναι πόλη δυναµική και πάλλουσα, πόλη που προκαλεί την περιέργεια. Είναι φορές που νιώθεις ελεύθερος στην Αθήνα. Μακάρι, όσοι την γνωρίζουν να έχουν τον χρόνο, την επιθυµία και την ικανότητα να δουν πέρα από τη βιτρίνα. Γιατί η Αθήνα, είναι ανεξάντλητη».