Ξέρεις το Βατραχονήσι της Αθήνας;

Άραγε πόσες φορές έχουμε διασχίσει και προσπεράσει βιαστικά κομβικά σημεία της Αθήνας χωρίς να μπορούμε καν να φανταστούμε την εικόνα που αυτά παρουσίαζαν, ορισμένες δεκαετίες πριν; Πόσο κοντά στον νου μας είναι η ιδέα ενός ποταμού που διασχίζει αυτή την πόλη ή η εικόνα μιας αραιοκατοικημένης συνοικίας στη θέση που βρίσκεται σήμερα ένα πολυσύχναστο σημείο της πρωτεύουσας; Κι όμως, κάπως έτσι ήταν διαμορφωμένη μέχρι και την αυγή του 20ού αιώνα, εκείνη η νησίδα γης στον Ιλισσό ποταμό, κοντά στο Παναθηναϊκό Στάδιο, με το τοπωνύμιο Βατραχονήσι. Για αυτό το ξεχωριστό κομμάτι της πόλης, μιλά στην ATHENS VOICE, o γνωστός δημοσιογράφος, συγγραφέας και Αθηναιογράφος κ. Νίκος Βατόπουλος, ξεδιπλώνοντας θραύσματα μιας άλλης Αθήνας, που καθρεπτίζουν τις εποχές του αστικού ρομαντισμού.

Γνωρίζουμε σε ποιο σημείο της Αθήνας βρισκόταν το Βατραχονήσι, σε ποια περιοχή εκτεινόταν;
Το τοπωνύμιο Βατραχονήσι συνδέεται με τον ποταμό Ιλισσό στο ύψος του Παγκρατίου. Λέγεται ότι ήταν μια νησίδα γης στον Ιλισσό κοντά στο Παναθηναϊκό Στάδιο. Δεν νομίζω πως υπάρχει ακριβής ταύτιση, πάντως είναι βέβαιον ότι ήταν στο Παγκράτι κοντά στην Πλατεία Προσκόπων. Εκεί, υπήρχε και μια πολύ όμορφη ταβέρνα με την ονομασία «Βατραχονήσι», που λειτουργούσε ως τα τέλη της δεκαετίας του 1990. Το τοπωνύμιο μας θυμίζει την παλαιά μορφή της ευρύτερης περιοχής και μας συνδέει με τα παριλίσσια τοπία καταγεγραμμένα από την αρχαιότητα, κομμάτι όχι μόνο του αθηναϊκού τοπίου αλλά και με την ιδέα της Αθήνας, τη σχέση Φύσεως και Αστεως, εκεί όπου από παλιά η πόλη συναντούσε την εξοχή. Υπήρχε και διαχρονικά μια αίσθηση ιερότητας όσο και λαϊκότητας στο παριλίσσιο τοπίο.

Ποια ήταν η εικόνα της περιοχής μέχρι το 1930;
Ο Ιλισσός, ακόμη και όταν ήταν σχεδόν ξερός το καλοκαίρι, ήταν ένα όριο μέσα στην πόλη, μια χαρακιά, οπότε το τοπίο αλλά και η αστική ανάπτυξη οριζόταν από το όριο αυτό. Κοντά στο Στάδιο (λόγω των Ολυμπιακών Αγώνων του 1896) το περιβάλλον ήταν πιο περιποιημένο αλλά γενικά η κοίτη του Ιλισσού ήταν αφρόντιστη. Το Παγκράτι (όπως και το Μετς), που ήταν μια παριλίσσια περιοχή, τουλάχιστον τα τμήματά του προς τη σημερινή Βασιλέως Κωνσταντίνου και Μιχαλακοπούλου, διατηρούσε έναν αραιοχτισμένο χαρακτήρα ως τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και την Κατοχή. Είχε αναπτυχθεί η περιοχή μετά το 1925, αλλά όχι όσο άλλες αστικές περιοχές με μεγαλύτερη συνοχή όπως π.χ. η Κυψέλη.

Ήταν ένα σημείο της πόλης με βλάστηση;
Υπήρχε βλάστηση κοντά στην κοίτη του Ιλισσού, αλλά όχι σπουδαία πράγματα στη διάρκεια του 20ού αιώνα. Στην αρχαιότητα, η βλάστηση ήταν πλούσια και η ομορφιά της περιοχής έχει καταγραφεί από τον Πλάτωνα στον διάλογο του Σωκράτη με τον Φαίδρο. Η περιοχή ήταν προνομιούχος και την εποχή του αυτοκράτορα Αδριανού. Αλλά όπως γνωρίζουμε η Αθήνα είχε απολέσει μεγάλο τμήμα του φυσικού της πλούτου στους νεότερους χρόνους και σταδιακά μόνο, μετά το 1900 και ως τη δεκαετία του ’50, αρχίζει μια κάπως συστηματική φύτευση των λόφων της Αθήνας.

Ξέρουμε γιατί ονομάστηκε Βατραχονήσι;
Πιθανώς από τα αμφίβια που ζούσαν στα βαλτόνερα. Βατράχια υπήρχαν πάντα στην Αθήνα, ας θυμηθούμε και τον Αριστοφάνη, αλλά σαφώς υπάρχει και η δύναμη του θρύλου, όπως και η δύναμη της συνήθειας. Πάντως είναι ένα ωραίο τοπωνύμιο, μακάρι να υπήρχαν και άλλα που να πηγάζουν από τη σχέση μας με το ζωικό βασίλειο.

Ήταν κατοικημένη περιοχή;
Ως τα μέσα του 20ού αιώνα ήταν αραιοχτισμένη περιοχή. Τον 19ο αιώνα, ελάχιστα κατοικημένη. Υπάρχουν αεροφωτογραφίες του 1917 που δείχνουν το Στάδιο και το Παγκράτι. Η δόμηση είναι πολύ αραιή και όσα σπίτια υπάρχουν είναι μονώροφα. Από τη δεκαετία του ’20 αρχίζει η ανάπτυξη του Παγκρατίου προς την κατεύθυνση μιας πιο συγκροτημένης συνοικίας.

Έχουμε εικόνα για το πότε άλλαξε χωροταξικά το σημείο, πότε σταμάτησε να υφίσταται το Βατραχονήσι;
Από τον Μεσοπόλεμο, ήδη, ο Ιλισσός και το τοπίο του πιέζονται από τη διάχυση της Αθήνας. Είχε ήδη αρχίσει η συζήτηση για την κάλυψη του Ιλισσού αλλά το έργο δεν προχώρησε λόγω του πολέμου. Η κάλυψη έγινε στα χρόνια του ’50 και χαιρετίστηκε ως ένα έργο προόδου. Η κοίτη του Ιλισσού είχε συχνά στάσιμα νερά, μάζευε κουνούπια, ήταν χώρος ακάθαρτος σε πολλά σημεία και σε αυτό ευθύνονταν τόσο η πολιτεία όσο και οι πολίτες. Σήμερα, θα είχαμε μια άλλη προσέγγιση σε ένα τόσο σύνθετο ζήτημα. Αλλά το Βατραχονήσι μάς θυμίζει τον εξοχικό χαρακτήρα της περιοχής γύρω από το Παναθηναϊκό Στάδιο, όπως και τα πρώιμα χρόνια του Παγκρατίου.