Η Αθέατη Μνήμη: Η ασυνήθιστη ιστορία ενός μυκηναϊκού αγγείου

Το ότι το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας είναι το ωραιότερο μουσείο στον κόσμο είναι μία δήλωση κάπως αυθαίρετη, σύμφωνοι. Μπορεί δηλαδή κάποιοι να τη βρίσκουν υπερβολική και δεν θα τσακωθούμε.Μπορεί επίσης κάποιοι, ίσως πολλοί, να έχουν καιρό να το επισκεφθούν. Βρίσκεται πάντως εκεί, στην Πατησίων, αν και 8 στους 10 ταξιτζήδες δεν είναι σίγουροι.

«Καλημέρα, πάω στο Αρχαιολογικό Μουσείο». Μικρή σιωπή, βλέμμα μέσα από τον καθρέφτη. «Της Ακρόπολης;» «Όχι. Το Αρχαιολογικό». Μικρή σιωπή. «Ποιο μουσείο είναι αυτό είπαμε;» «ΤΟ ΕΘΝΙΚΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ». Μικρή σιωπή. «Πού ακριβώς στην Πατησίων;».

Εκατέρωθεν εκνευρισμένη σιγή. Αμίλητο νευρώδες τσεκάρισμα γκουγκλ, θριαμβευτικό βλέμμα στον καθρέφτη: «Ααα, εκεί που πάνε οι τουρίστες».

Ένας από τους ορισμούς για τα μουσεία (σίγουρα υπάρχουν κι άλλοι) είναι ότι πρόκειται για χώρους όπου αποκτάται, συντηρείται, ερευνάται, επικοινωνείται και εκτίθεται η χειροπιαστή και άυλη κληρονομιά της ανθρωπότητας. Θα πρόσθετα ότι για μένα το Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας (εφεξής: Το Μουσείο) είναι ένα καταφύγιο παρηγοριάς. Καταφύγιο από το παρόν όταν αυτό δεν αντέχεται, καταφύγιο από αυτό το «Συμβαίνει Τώρα» που φοβίζει, ενίοτε, πολύ γιατί δεν μπορεί να κλειδωθεί πίσω από μια προσθήκη, σαν έκθεμα που πια δεν μπορεί να μας βλάψει. (Ό,τι έγινε έγινε, ό,τι κακό ήταν να κάνει το έκανε). Και παρηγοριά γιατί να, είμαστε ακόμα εδώ ζωντανοί, η ανθρωπότητα επέζησε απ’ όλα αυτά και μπορεί να πληρώνει εισιτήριο και να τα βλέπει και μετά να συνεχίζει τη ζωή της.

Αν και δεν παραβλέπω την τουριστική, επιχειρηματική και ενδεχομένως συγκινησιακή σημασία των ηλιοβασιλεμάτων της Σαντορίνης και της νυχτερινής ζωής της Μυκόνου, αν και δεν αγνοώ ότι στον 21ο αιώνα πολλοί απαιτούν από τους μουσειακούς χώρους μια προχωρημένη αισθητική η οποία έτσι γίνεται, από μόνη της, «Το Μήνυμα», συνεχίζω να θεωρώ το Μουσείο το πιο ξεχωριστό, πιο μοναδικό σε σημασία: από τα σκαλιά του που κοιτούν στο (αγέρωχα αδιάφορο προς κάθε έννοια αισθητικής) καφενείο, την κεντρική του είσοδο με την έντονη αύρα δημόσιας υπηρεσίας, τους χωρίς κανένα «κόνσεπτ» διαδρόμους και τοίχους του που μοναδικό σκοπό έχουν να προβάλλουν τα εκθέματα (μην κοιτάτε εμένα, κοιτάξτε τι σας δείχνω) μέχρι, κυρίως, την υπόγεια βοή που, λίγο αν σιγάσουμε, αντηχεί παντού: τη βοή των αιώνων (και τι αιώνων!) και των κρυμμένων θησαυρών τους.
Όλοι ξέρουμε ότι τα μεγάλα ανά τον κόσμο μουσεία έχουν στις αποθήκες τους πολλά περισσότερα από όσα θα μπορέσουν ποτέ να επιδείξουν. Δεν επαρκεί ο χώρος, δεν θα επαρκέσει ποτέ για να απλωθούν οι θησαυροί τους* η ανθρώπινη κληρονομιά μας είναι, πώς να το κάνουμε, εκτεταμένη. Περπατώντας μέσα στο Μουσείο ξέρουμε ότι κάτω από τα πόδια μας σιγαναπνέει ένας άλλος κόσμος τον οποίο δεν θα δούμε ποτέ, στον οποίο πρόσβαση έχουν μόνον οι ειδικοί: η αρχαιολογική επιστήμη, η μη τουριστική ματιά που ξέρει να μελετά θραύσματα και ψιθύρους, αναπάντεχες πινελιές, αποκαλυπτικά βαθουλώματα (από τα οποία, παρεμπιπτόντως, επίσης απαρτίζεται η κληρονομιά μας) αλλά και να μαντεύει όσα δεν είναι εκεί και να τα διαβάζει: το horror vacui δεν το συμμερίζονται όλοι. Η αθέατη αιωνιότητα ξέρει να περιμένει.

Και να που δεν είναι και τόσο αθέατη. Η υπέροχη δράση «Αθέατο Μουσείο» του Αρχαιολογικού Μουσείου έχει ανεβάσει στην επιφάνεια και πρωτοπαρουσιάσει, από τον Ιανουάριο του 2015, 21 από τους κρυμμένους θησαυρούς του ξεκινώντας από το μυκηναϊκό σφραγιστικό «δαχτυλίδι του Θησέα». Και τώρα μας παρουσιάζει την «Ασυνήθιστη Ιστορία ενός Μυκηναϊκού Αγγείου από τη Σμύρνη».

Μια οργιαστικά ανοιξιάτικη μέρα λοιπόν, χώθηκα και πάλι στο παρηγορητικό καταφύγιο του Μουσείου και άκουσα μαζί με πολλούς άλλους τον μοναδικό Κώστα Πασχαλίδη να διηγείται την ιστορία του «Κρατήρα των Βοοειδών που Ερωτοτροπούν»: πρόκειται για έναν εκπληκτικό εικονιστικό ακέραιο μυκηναϊκό αμφοροειδή κρατήρα που φιλοτεχνήθηκε σε κάποιο μυκηναϊκό ανακτορικό εργαστήριο της Αργολίδας, στα τέλη του 14ου αι. π.Χ. Σε κάθε πλευρά αποτυπώνεται ένα ζεύγος ταύρου και αγελάδας σε φυσικό τοπίο και σε αμοιβαία και μοιραία έλξη (όπως συμβαίνει ευτυχώς διαχρονικά σε όλα τα ζωντανά πλάσματα επί γης), και ανάμεσά τους το Δέντρο της Ζωής, συμβολισμός που αψηφά χρόνους και χώρους, καθώς εμφανίζεται παντού στο προϊστορικό Αιγαίο και σε όλους τους πολιτισμούς. Αυτόν τον πολύτιμο και καταστόλιστο πήλινο κρατήρα ξεφόρτωσε, 33 αιώνες πριν, στα χρόνια της «μυκηναϊκής Belle Époque», ένα εμπορικό πλοίο σε λιμάνι της Μ. Ασίας· αμέσως, όπως ήταν φυσικό, μοσχοπουλήθηκε σε ντόπιο συλλέκτη και χρησιμοποιήθηκε ως πολύτιμο σκεύος συμποσίων και τελικά ταφικό δώρο στον τελευταίο του κάτοχο. Ώσπου να ξαναβγεί στην επιφάνεια.

Στις αρχές του 20ού αιώνα η παράνομη ανασκαφική δραστηριότητα μπαινόβγαινε ανάμεσα στις ρευστές απαγορεύσεις της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και του ελληνικού κράτους. Οι συλλέκτες, οι αρχαιοκάπηλοι, οι πατριδολάτρες, όσοι επιδίωκαν να θησαυρίσουν και όσοι ήθελαν να προστατεύσουν, όσοι πίστευαν στα εθνικά πλούτη ή σε μια γενικότερη κληρονομιά της ανθρωπότητας, μπερδεύονταν γλυκά. Έτσι, ο «Κρατήρας των Βοοειδών που Ερωτοτροπούν» αποκτήθηκε από Έλληνα συλλέκτη, διέσχισε την αδασμολόγητη ζώνη του λιμένα της Σμύρνης, επιβιβάστηκε σε ένα άλλο πλοίο, και στις 16 Μαρτίου 1912 (τότε που ο Απόλλων Σμύρνης απέκτησε την ποδοσφαιρική του ομάδα και η Ευρώπη δεν υποψιαζόταν το «Συμβαίνει Τώρα» που την περίμενε), κατέφτασε στον Πειραιά, δηλώθηκε στη Γενική Διεύθυνση Αρχαιοτήτων της εποχής και με απόφαση του Αρχαιολογικού Συμβουλίου και λόγω της σπουδαιότητάς του αγοράστηκε από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο έναντι 250 δραχμών, για να εμπλουτίσει τις Συλλογές του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου.

Για να μείνει εκεί για 110 χρόνια (τι είναι μπροστά στην αιωνιότητα;) μέχρι την Τρίτη 22 Μαρτίου όπου εξετέθη στην «Aίθουσα του Bωμού» (αιθ. 34) και όπου θα παραμείνει μέχρι τη Δευτέρα 30 Μαΐου 2022.

Γυρνούν τα αντικείμενα στον τόπο δημιουργίας τους; Επιστρέφουν, σαν ένα είδος ψυχής που αποζητά το χώμα που την έθρεψε; Υπάρχει κάποιος υπόγειος μαγνήτης που τα τραβά προς τα εκεί όπου εντοπίζεται ο λόγος ύπαρξής τους; Και τελικά, ποια είναι η σημασία τους; Τι είναι αυτό που μας κάνει να αισθανόμαστε ότι μας παρηγορούν και μας θρέφουν; Ίσως (λέω εγώ) η διαχρονική και αθάνατη δύναμη της μνήμης. Τίποτα δεν χάνεται πραγματικά, αν θέλουμε να το ξαναβρούμε. Η οποία μνήμη μπορεί να περιμένει για αιώνες στις υπόγειες αποθήκες των κτιρίων και των επισήμων δοξασιών μας, μπορεί να εντέλλεται να παραμείνει εκεί προς εθνικό όφελος (και κανένας ίσως δεν ξέρει να το κάνει αυτό καλύτερα από εμάς) αλλά δεν αφανίζεται. Πεισματικά, παραμένει. Και με το που ανεβαίνει στο φως είναι το ίδιο εκπληκτική και εύγλωττη όσο πριν από 33 αιώνες που κάποιος αγόρασε έναν υπέροχο κρατήρα για να εντυπωσιάσει τους καλεσμένους του, κάποιος άλλος θέλησε να θαφτεί μ’ αυτόν, κάποιος άλλος τονξέθαψε και τον πούλησε, άλλος τον μετέφερε, άλλος τονξανα-αγόρασε, άλλος τον έκρυψε και άλλος τον έσωσε.

Εθνικά κράτη, αρχαιοκάπηλοι και αρχαιολάτρες, επιχειρηματίες και πατριώτες, ο έρωτας χωρίς ανάγκη μετάφρασης, το δέλεαρ του χρήματος και οι ακαταμάχητοι ψίθυροι των αιώνων, συναρπαστικές ιστορίες που μας περιμένουν για να τις ακούσουμε. Στο ωραιότερο Μουσείο του κόσμου.  

Info: Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, 28ης Οκτωβρίου (Πατησίων) 44, «Το Αθέατο Μουσείο». Επόμενες ομιλίες: 5 Απριλίου και 17 Μαΐου 2022 στις 17:00 και 8 και 22 Μαΐου στις 13:00.
Τηλ. επικοινωνίας: 213 2144856, 2132144858, 2132144838.