Μουσείο Νεοελληνικής Αυτοχειρίας: Ποιοι «κατοικούν» εδώ;

«Μέσα στη σφύζουσα ζωή της Αχαρνών, επιλέγουμε τη βάση μας. Διόλου τυχαία[…]». 400 μέτρα βάδισμα από τη στάση του μετρό Αττική, βρίσκεται το νούμερο 15 της οδού Σωζοπόλεως. Σάββατο απόγευμα, κάνω σλάλομ ανάμεσα στους πάγκους της λαϊκής αγοράς της Αλκαμένους, το βρίσκω σχετικά εύκολα. Ο ουρανός είναι γκρίζος πάνω από το κεφάλι μου, το φως υποχωρεί, το μαύρο επεκτείνεται με κρεσέντο, η ώρα σε λίγο θα σημάνει έφοδο της νύχτας παντού. Στα πακιστανικά κουρεία τα ψαλίδια και οι μηχανές περιποιούνται κώμες, στα ειδικά παντοπωλεία οι φυλές της πόλης ψωνίζουν τροφές με γεύσεις που συνάδουν με το πολυεθνικό της γειτονιάς.

Τα ημιφωτισμένα πέριξ της Σωζόπολης, όπου φιλοξενείται η έκθεση Το Απονενοημένο Σύνταγμα, συγκροτημένη εντός του Μουσείου της Νεοελληνικής Αυτοχειρίας, μοιάζουν με παλέτα που εκπέμπει όλη τη φαντασμαγορία μιας Αθήνας εξωτικής αλλά και παραβατικής: ξαφνικά με προσπερνάει τρέχοντας μια ομάδα αγοριών με τους άντρες της Ομάδας Δίας να τους έχουν πάρει στο κατόπι. Αθήνα δύσκολη, κτίρια που κάποια προσομοιάζουν με ερειπιώνες, πόλη όπου η δυστοπία συγκατοικεί με τον αστικό ρομαντισμό και ο φόβος με τη γοητεία του στοιχήματος (αν κάποτε κερδηθεί) της αρμονικής συνύπαρξης.

Τέτοια σκέφτομαι μέχρι να φτάσω στον χώρο του μουσείου. Τι; Ναι, εκεί! Στην οδό Σωζοπόλεως 15 στεγάζεται το Μουσείο της Νεοελληνικής Αυτοχειρίας και η έκθεση Το Απονενοημένο Σύνταγμα. Μια αφιέρωση μνήμης σε αυτούς που έκαναν πράξη τον ίδιο τους τον θάνατο «[…]μην αντέχοντας την κακοποίηση ή την ντροπή σε τούτο δω τον τόπο. Το Μουσείο φανερώνει την πόλη που έψαξαν να βρουν όσοι αρνήθηκαν να ζήσουν στη δική μας. Το όνομα αυτής, Σωζόπολη».

Η έκθεση, που άνοιξε τον Ιανουάριο και θα μείνει ανοιχτή ως και τον Δεκέμβρη του ’22, αποτελεί άλλη μια δράση του Ρομαντικού Πανεπιστημίου Αθηνών. Οι «καθηγητές» του είναι μια ποιητική σέχτα, μια γλυκιά συμμορία, που δρα με στόχο την επαναμάγευση της ζωής. Καταστασιακοί; Νομίζω πως ναι, η ψυχή της δράσης, ο ποιητής Σαμσών Ρακάς και η ομάδα του είναι επηρεασμένοι από τους ψυχογεωγραφικούς χάρτες των Ντεμποριστών. Διοργανώνουν, καιρό τώρα, γεγονότα και δράσεις εντός μιας Αθήνας, πόλης αόρατης για τους πολλούς, μα φανερά υπάρχουσας και οικείας για όσους ξέρουν και γνωρίζουν πρόσωπα, πράγματα και υπόγειες διαδρομές.

Στο νούμερο 15 της οδού Σωζοπόλεως, επομένως, το Ρομαντικό Πανεπιστήμιο κάνει άλλη μια συλλογική απόπειρα μέσω του Μουσείου Ελλήνων Αυτοχείρων: ζωγραφική, γλυπτική, βίντεο αρτ, διαλέξεις, δοκίμια, ποίηση, θέατρο, χορός, φωτογραφία, ιστορία, μουσική, ντοκουμέντα, σεμινάρια, περφόρμανς, κολάζ, αναλόγια και εγκαταστάσεις, συνθέτουν το υλικό μιας έκθεσης που (δεν τρολάρω) επικοινωνεί ευθέως με το πνεύμα των εθνικών εκδηλώσεων για το 1821. Γιατί και εδώ θα συναντήσετε τον Διονύσιο Σολωμό, όχι όμως του Ύμνου εις την Ελευθερία: Το ποίημά του η Φαρμακωμένη, από όπου αντλεί έμπνευση η έκθεση, δίνει τον τόνο και γι’ αυτό ανατρέχω σε κάποιους στίχους του: «Κοίτα μέσα στα σπλάχνα μου, Πλάστη/ τα φαρμάκωσα αλήθεια η πικρή/ και μου βγήκε όχ του νου μου, Πατέρα/ Που πλασμένα μου τάχες εσύ».

Ακριβώς αυτό είναι το Απονενοημένο Σύνταγμα: ένα ανεξάρτητο εγχείρημα ολιστικού χαρακτήρα που μέσα από την πρώτη φάση της μακροχρόνιας έρευνας σε εφημερίδες και τύπο των δύο προηγούμενων αιώνων αποθησαύρισε εκατοντάδες αυτοχειρίες ανά την Ελλάδα. Σε δεύτερη φάση τα ντοκουμέντα διαμοιράστηκαν με open call σε ενδιαφερόμενους οι οποίοι και «συνομιλούν» ποικιλότροπα με τις ιστορίες των αυτοχείρων ή με το τελευταίο σημείωμα που άφησαν πίσω.

Επισκέφτηκα τη χρονική φάση τρία: Η έκθεση τρέχει και αναπτύσσεται σε τρία επίπεδα (ισόγειο, υπόγειο και ημιώροφος), φανερώνοντας μέσω διαθεματικών παρουσιάσεων τα αποτελέσματά της. Σε μελλοντικό χρόνο έρχεται και η τέταρτη φάση που θέλει όλη αυτή την πορεία να ολοκληρώνεται με μια συγκεντρωτική έκδοση τόμου-καταλόγου με τίτλο Το Απονενοημένο Σύνταγμα.

Περιπλανιέμαι ανάμεσα στα εκθέματα. «Πρωτομαγιά 1951 στην Αθήνα. Η Πηνελόπη Ζωίτου, ετών 46, αυτοκτονεί στην οικεία της στην οδό Αγίου Ανδρέα 4. Κατά την απουσία των τέκνων της κλείστηκε στο λουτρό και άνοιξε τη στρόφιγγα φωταερίου, με αποτέλεσμα να υποστεί δηλητηρίαση. Στην επιστολή που βρέθηκε στα θυλάκια των ενδυμάτων της ανέφερε: «Είμαι τσακισμένη από τη ζωή, επειδή δεν μπορώ πια να ζω εις βάρος των παιδιών και γι' αυτό απεφάσισα να θέσω τέρμα στη ζωή μου». Η εικαστικός Δάφνη Ασλανίδη συνομιλεί με την Πηνελόπη τη στιγμή που εκείνη κατακλύζεται στο μπάνιο της από το αέριο. Εύχεται ή φαντάζεται την αυτόχειρα να συναντά τη ζεστασιά που επιθυμεί στο γαλήνιο τοπίο του καινούργιου της κόσμου.

Η καταστατική διακήρυξη του Μουσείου Ελληνικής Αυτοχειρίας

Νομίζω πως, επειδή δεν υπάρχει κατάλογος ή άλλο πληροφοριακό υλικό, αξίζει να σας μεταφέρω την καταστατική διακήρυξη του Μουσείου Ελληνικής Αυτοχειρίας, μιας και το παρόν στις μητροπόλεις, όπως λένε, «έχει γίνει αμείλικτο. Κατάθλιψη. Επιτήρηση. Άγχος επιβίωσης. ‘Αγχος κατανάλωσης. Άγχος επιτυχίας. Κι έπειτα το άγχος της ενημέρωσης. Το άγχος της γνώμης. Το άγχος της ομορφιάς». Ο Αλμπέρτ Καμύ είχε συνοψίσει το δίλημμα, τη βασική ερώτηση που πρέπει να απαντηθεί: να αυτοκτονήσω ή να φτιάξω έναν καφέ; Ο τρόπος του Καμύ είναι παιγνιώδης, όμως το μαύρο χιούμορ του γάλλου διανοούμενου δεν ελαφραίνει καθόλου το βασικό υπαρξιακό ερώτημα που μας αφορά όλους, to be or not to be. Αναπόφευκτα, σύμφωνα με τον Σαμψών Ρακά και τους συνοδοιπόρους του Κίμωνα Θεοδώρου και Υρώ Καζάρα, κάποιοι μη δυνατοί θα γονατίσουν. Η μοναξιά της τηλεόρασης, η προπαγάνδα των ριάλιτι, τα ευπώλητα βιβλία και η διασημολαγνεία, οι ανέμελες πόζες και τα βεβιασμένα χαμόγελα στα σόσιαλ μίντια, σχεδόν κανονικοποιούν την κούφια ευτυχία. Τα πλήθη είναι διψασμένα για ψηφιακό αίμα, η αυτολογοκρισία, το στίγμα και ο δημοσιοσχετικισμός βασιλεύουν. Όπως και η έλλειψη δυνατότητας συγχώρεσης, που σε συνδυασμό με την αχρηστία μεγάλου μέρους της ειδησεογραφίας, δημιουργούν μια επισφάλεια διαρκείας, παράλληλα με μια εκχείλιση αποκτήνωσης, που η συνεχής της αίσθηση ρέει πλέον από παντού.

Είναι αδύνατον για κάποιους κάποια στιγμή να μη γονατίσουν; Καθόλου. «Στον κόσμο της αδυσώπητης προόδου είμαστε όλοι ευάλωτοι, μέσα στον εφιάλτη της ιστορίας είμαστε μόνοι. Μα ό,τι γονατίζει ορθώνεται ακόμα πιο ψηλά. Κι αυτό υπερασπιζόμαστε, σπάζοντας την ένοχη σιωπή, φέρνοντας στο προσκήνιο τους "Αυτοκράτορες του Εαυτού", τους αυτόχειρες της νεοελληνικής ιστορίας, επιχειρώντας μια σπάνια κατάθεση συλλογικού πένθους. Δεν πρόκειται για κάτι μακάβριο. Η αυτοκτονία γίνεται μια μοριακή αφορμή για να μπορέσουν να τεθούν υπαρξιακά ερωτήματα που αντιπαλεύουν το παρόν μας. Γι' αυτό και τους προσεγγίζουμε με ταπεινότητα, τους νιώθουμε να στέκονται σαν φάροι στην ερημιά, ανώνυμοι και ανώνυμες του χωροχρόνου που φωτίζουν τις κακοτοπιές, τους σκοπέλους, τα αδιέξοδα τούτης της κοινωνίας. Είναι οι Ακρίτες της ύπαρξης. Οι πιο αδιάψευστοι μάρτυρες για το τι πηγαίνει λάθος στο εδώ και τώρα. Τα πληγωμένα σώματά τους μοιάζουν με ξαπλωμένα μανιφέστα που επιτίθενται στις κοινωνίες του στίγματος, της πλειοψηφίας, της τρέχουσας ηθικής, καταδεικνύοντας το κακοφόρμισμα της νεωτερικότητας. Έχουμε ανάγκη τη γνώση τους. Πρέπει να συναισθανθούμε την εκδίωξη που τους συνέβη χωρίς υπεκφυγές. Δεν πρόκειται για κάτι μακρινό: είμαστε φτιαγμένοι από την ίδια ύλη, αντιμετωπίζοντας όμοια αδιέξοδα, τα οποία τον καιρό της πανδημίας όλο και γιγαντώνονται. Αυτό υπερασπίζεται το Μουσείο Νεοελληνικής Αυτοχειρίας: Η έννοια του πολιτισμού δεν μπορεί να σταθεί χωρίς αυτούς που τον αρνήθηκαν. Έχουμε χρέος να επιθυμήσουμε μια κοινωνία λιγοστής παγίδευσης των ανθρώπων. Με κίνητρα βαθύτερης ομορφιάς. Κανείς και σε κανέναν δεν είναι υποχρεωμένος να απολογηθεί για την ευαισθησία του. Η δουλειά των μαζών είναι να θανατώνουν τη μονάδα. Μπορεί να υπάρξει μια κοινωνία δίχως αποκλεισμούς; Αυτό είναι το κρίσιμο ερώτημα που θέτει ο αυτόχειρας προς εμάς και μας ενθαρρύνει να παραμείνουμε ζωντανοί, να μη χάσουμε την ελπίδα μας, και επιτέλους να αναζητήσουμε με παρρησία την ελληνική ιστορία από την πλευρά της απώλειας».

Ναι, οι αυτόχειρες έχουν τον λόγο σε αυτή την έκθεση. 200 ψυχές που έφυγαν μιλούν μέσω 200 ανθρώπων του παρόντος. 

«Φεβρουάριος 1929. Ο Δ. Κώνστας εργαζόταν σε κατάστημα ανδρικών υφασμάτων κοντά στην πλατεία Μητροπόλεως. Προ ημερών είχε έρθει ο μεγαλύτερος αδελφός του εξ Αμερικής, τον οποίο και φιλοξένησε. Ο μεγαλύτερος τον επέπληξε επειδή ένα βράδυ ο μικρός επέστρεψε στο σπίτι στις δυο τα ξημερώματα μετά από διασκέδαση με φίλους. Δυο μέρες αργότερα ο Κώνστας θα φύγει αιφνιδιαστικά από τη δουλειά του, θα ξαπλώσει στο κρεβάτι του και θα αυτοπυροβοληθεί στην καρδιά, κρατώντας στο χέρι μια φωτογραφία της μητέρας του. «Μην στεναχωρηθείτε για μένα, ο θάνατος είναι το γλυκύτερο πράγμα» έγραψε στους γονείς του λίγο πριν το διάβημα, ενώ προς την αστυνομία διεμήνυσε: «Μην κάμετε για μένα ανακρίσεις, γιατί πεθαίνω διότι έτσι μ’ αρέσει». Η Ελπίδα Χατζηνικολάου ονομάζει το έργο της «Το Καθαρτήριο Πυρ». Απεικονίζει τον άνθρωπο ένα κλάσμα μετά τον πυροβολισμό. Βουβή σιωπή. Θραύσματα φωτεινά που απλώνουν γύρω τους σκοτάδι. Ένα κομμάτι μάρμαρου που βγήκε από το χώμα ανακατεμένο με αγκάθια μάς υπενθυμίζει τις σακατεμένες ψυχές. Αν δείτε πως κάποιος κάνει άσχημες σκέψεις ή έχει προβλήματα, μπορείτε να απευθυνθείτε στη γραμμή παρέμβασης για την αυτοκτονία 1018. Μην το αμελήσετε, είναι θέμα ζωής.

Αδύνατον να δείτε αυτήν την έκθεση διατρέχοντας τα έργα της ανέμελα, είναι τόσα πολλά τα «συμβάντα» και οι αποτυπώσεις τους, που πρέπει να περάσετε ώρες διαβάζοντας την είδηση του θανάτου, προκειμένου μετά να «μετέχετε» και στο καλλιτεχνικό μνημόσυνο-αποτύπωση του. Και αναμφίβολα, αυτό που συμβαίνει εδώ δεν προσφέρεται για σέλφι ενώπιον των «έργων», αφού το πένθος και η δέουσα κατάνυξη είναι αδύνατον να μην σε ταρακουνήσουν καθώς περιφέρεσαι από θάνατο σε θάνατο και από απελπισία σε απελπισία.

Εγκαταλείπω τη Σωζόπολη και από το 15 της οδού Σωζοπόλεως τραβώ ίσια πάνω για την Αχαρνών. Σάββατο βράδυ και φώτα που ξεχύνονται από παντού λούζουν πρόσωπα, αυτοκίνητα, δρόμο, παράπλευρα στενά και πεζοδρόμια. Κάνει κρύο. Σηκώνω τον γιακά, ευχαριστώ τον Κίμωνα Θεοδώρου (από την τριάδα των διοργανωτών) που με διαφώτισε σε όλη τη διάρκεια της περιπλάνησής μου με χρήσιμα κατατοπιστικά, αφήνοντας πίσω μου τα πάμπολλα «ξωκλήσσια» που έστησε το Ρομαντικό Πανεπιστήμιο Αθηνών προς τιμή αυτών που εγκατέλειψαν ζωές, πόλεις και ανθρώπους. Ναι, το Μουσείο Ελληνικής Αυτοχειρίας και το Απονενοημένο Σύνταγμα μπορεί να οριστούν και ως μια διαρκής επιμνημόσυνη δέηση. Αναμφίβολα μια έκθεση σαν εκδρομή σε έναν άλλο κόσμο, όπως και, αναμφίβολα πάλι, μια λαμπρή στιγμή του εικαστικού underground, που κοντράρει στα ίσια όλες τις προτάσεις για τέχνη και διαδρομές στην καθιερωμένη σκηνή των γκαλερί και των θεσμικών μουσείων.

INFO:
Μουσείο Νεοελληνικής Αυτοχειρίας: Στον χώρο «Sozopolis», Σωζοπόλεως 15, Πλατεία Αττική, 400 μ. από το Μετρό
Ωράριο λειτουργίας: Σάββατο και Κυριακή 16:00 - 20:00
Είσοδος 2 ευρώ, ελάχιστη προαιρετική εισφορά
Παρέχεται η δυνατότητα ομαδικών επισκέψεων άνω των πέντε ατόμων, με ραντεβού, οποιαδήποτε μέρα της εβδομάδας και με σχετική συνεννόηση μέσω email στο Syntagma2021@yahoo.com