Άρτεμις Σκουμπουρδή: Οι Αθηναίοι στην εξέγερση του ’21

Αθήνα, ο κήπος του Παραδείσου

Το πρώτο τέταρτο του 19ου αιώνα η Αθήνα εξακολουθεί να είναι ο «Κήπος του Παραδείσου». Μια πόλη κοσμοπολίτικη δώδεκα χιλιάδων ψυχών, με εκατόν είκοσι εννέα εκκλησίες, οκτώ τεμένη, πέντε λουτρά και δεκαέξι βρύσες. Και ανάμεσά τους σπίτια καλοχτισμένα με ανοιχτόκαρδους ανθρώπους, δροσερούς ανθισμένους κήπους και πάνω το Κάστρο της Ακροπόλεως το ξακουστό, με τα καλλιμάρμαρα μνημεία. Ολόγυρα, στην όμορφη πόλη, ο θαλερός ελαιώνας, η ευλογία της Αθήνας. Λίγο παρακάτω ο Φαληρικός όρμος και το παμπάλαιο λιμάνι, ο Πειραιάς, η θάλασσα που φέρνει τη χαρά της επικοινωνίας και την ευμάρεια. Διάσημοι περιηγητές πηγαινοέρχονται και υμνούν πόλη και πολίτες. 

Όμως, η μακραίωνη δουλεία σκιάζει την ωραία εικόνα, καθώς τρεις χιλιάδες Οθωμανοί κατακτητές συμβιώνουν με τον ντόπιο πληθυσμό. Είναι αξιοπερίεργο πώς αυτοί, οι Οθωμανοί, είναι πλήρως «αθηναιοποιημένοι», θεωρούν την εθνικότητά τους αθηναϊκή και μιλούν επίσης την αθηναϊκή διάλεκτο. Ελάχιστοι από αυτούς γνωρίζουν την τουρκική γλώσσα! Επίσης, πάνω στο περικαλλές Κάστρο, η οθωμανική κατάκτηση επιβεβαιώνεται με την παρουσία χιλίων πεντακοσίων περίπου Τούρκων στρατιωτών και των οικογενειών τους. Μέσα σε αυτή την ιδιαίτερη ατμόσφαιρα μια ευφορία –ψυχική και πνευματική– κατακλύζει το ελληνικό στοιχείο της Αθήνας. Οι Αθηναίοι νιώθουν πως έφτασε το πλήρωμα του χρόνου ώστε να προετοιμαστούν για τη μεγάλη εθνεγερσία. Αισιοδοξούν και κινούν τον τροχό της Ιστορίας. 

Η Αθήνα φαίνεται να πρωτοπορεί. Στα 1813 ιδρύεται η «Φιλαθηναϊκή Βιβλιοθήκη» που άμεσα μετονομάζεται σε «Φιλόμουσο Εταιρεία» και ασχολείται με θέματα εθνικής σημασίας. Κυρίως, ενισχύει οικονομικά την εθνοπαιδευτική κίνηση, αφυπνίζει τον αθηναϊκό λαό και ενισχύει την προετοιμασία της Επανάστασης. Παράλληλα, διακεκριμένοι Αθηναίοι και όχι μόνον μυούνται στα μυστικά της Φιλικής Εταιρείας. Με απόλυτη μυστικότητα, κάτω από τα άγρυπνα βλέμματα των κατακτητών, ενεργοποιούνται για την εξέγερση. Παρασκευάζουν πυρετωδώς και αγοράζουν όπλα, οργανώνουν με λεπτομέρεια τoν ξεσηκωμό. Τον Μάρτιο του 1821 όλα είναι έτοιμα και περιμένουν εντολή για την ημέρα που θα εξεγερθούν. Το σούρουπο της 25ης Μαρτίου έρχεται το μήνυμα για την 25η Απριλίου. Ένας μήνας αναμονής με δυσάρεστες και ευχάριστες εκπλήξεις. 

Στις 10 Απριλίου 1821 οι οθωμανικές Αρχές συνεδριάζουν στον Μεντρεσέ της Αθήνας και απαιτούν από τον Κατή την εντολή να δώσει «ιλάμι» για να σφαγιασθούν όλοι οι άρρενες ορθόδοξοι της Αθήνας άνω των 17 ετών. Δηλαδή περίπου 3.000 μάχιμοι Αθηναίοι θα πρέπει να θυσιαστούν, ώστε να νιώσουν οι λιγοστοί Τούρκοι της πόλης ασφαλέστεροι σε περίπτωση κάποιας πιθανής εξέγερσης. «…Τότε υψώθη μια υπέροχος φυσιογνωμία Τούρκου: ο Καδής Χαλήλ Εφένδης, ο οποίος έπεισε τα εξαγριωμένα πλήθη αντί της παρανόμου σφαγής, διότι αυτός δεν θα έδινε το απαιτούμενον ιλάμι, να ζητήσουν την προσωπικήν εγγύησιν των τριών Δημογερόντων. Και η εγγύησις εδόθη» (Καμπούρογλου). 

Οι τρεις Δημογέροντες της Αθήνας, ο Άγγελος Γέροντας (πάππος του Δημητρίου Καμπούρογλου) και οι αδελφοί Προκόπιος και Παλαιολόγος Μπενιζέλος (πρωτεργάτες της εξέγερσης και μυημένοι στη Φιλική Εταιρεία) παραδίδονται με αυτοθυσία ως όμηροι. Δυο μέρες αργότερα οι ηρωικοί Δημογέροντες και άλλοι εννέα Αθηναίοι πρόκριτοι οδηγούνται από τους Τούρκους στη φυλακή του Κάστρου. Η ομηρία τους καταλαγιάζει το μένος των Οθωμανών. 

Η εξέγερση

Το ξημέρωμα της 25ης Απριλίου 1821 οι Αθηναίοι, με τη σημαία της Επανάστασης να κυματίζει στην ανοιξιάτικη αύρα, κατευθύνονται προς την πόλη τους. Εισβάλλουν από δύο κεντρικές πύλες, της Μπουμπουνίστρας (Όθωνος και Αμαλίας) και των Αγίων Αποστόλων (Ψυρρή). Και καταδιώκουν τους πανικοβλημένους Τούρκους στο Κάστρο, όπου εκεί θα παραμείνουν καρτερικά επί δεκατρείς μήνες, όσο διαρκεί η ελληνική πολιορκία. 

Με αυταπάρνηση και ενθουσιασμό χίλιοι διακόσιοι Αθηναίοι υπό την αρχηγία του Μελέτη Βασιλείου ξεκινούν την πρώτη πολιορκία της Ακροπόλεως. «Ανέβηκαν στα βιαστικά και φλάμπουρα εκρατούσαν κι ωσάν λιοντάρια τρέχανε και τ’ άρματα βροντούσαν» (Λαϊκή Μούσα). Οι πολιορκημένοι Τούρκοι καλούν σε βοήθεια τον Ομέρ Βρυώνη, ο οποίος εκστρατεύει με 3.000 άνδρες κατά των Αθηναίων. «1821 Ιουλίου 20. Εσκλαβώθη η Αθήνα από τον Πασά Ομέρ Βρυώνη και Ομέρ Μπέη. Έκαψαν όλες τις εκκλησίες και έκλεψαν όλα τα σπίτια τα αθηναϊκά και οι Χριστιανοί είχαν φύγει εις την Αίγιναν, Κούλουρην και Πόρον» (ανωνύμου σημείωμα). 

Και ενώ τα γυναικόπαιδα παίρνουν τον δρόμο της προσφυγιάς, ο Βρυώνης αποχωρεί και οι Αθηναίοι αγωνιστές συνεχίζουν να πολιορκούν τους Τούρκους του Κάστρου με αρχηγό τους τον Παναγή Κτενά. «Ο πόλεμος εγένετο καθώς εις τον καιρόν του Ομήρου. Μάλιστα εν ταις πολιορκίαις επροχωρούσε αργά. Οι άνθρωποι εσκοτώνοντο με την ησυχία των…» (Διονύσιος Σουρμελής).       

Πολιτιστική άνθηση μέσα στη χαρμολύπη

10η Ιουνίου 1822, ξημερώνει η ημέρα της αθηναϊκής ανάστασης. Οι αιματηρές θυσίες δεκατριών μηνών δικαιώνονται! Η πόλη κυριολεκτικά σείεται από τους πανηγυρισμούς των Ελλήνων αγωνιστών. Όμως η μέγιστη αυτή χαρά αμαυρώνεται από ένα φοβερό ατύχημα, που προκάλεσε ο ενθουσιασμός της νίκης. «Ο Παναγής Κτενάς ο σώφρων όσω και γενναιότατος Αθηναίος, όστις κατόρθωσε να επιβληθή εις τας τόσας αντιζηλίας, εφονεύθη ενώ ακριβώς επανηγύριζε την νίκην, την κατά μέγα μέρος οφειλομένην εις αυτόν» (Εγκυκλ. Πυρσός, τόμος 2ος, σελ. 131). 

Η άωρη απώλεια του Παναγή Κτενά υπήρξε ολέθρια για τα αθηναϊκά πράγματα. Οι διάδοχοί του αποδεικνύονται μικρότεροι των περιστάσεων και οι Αθηναίοι απευθύνονται στον Οδυσσέα Ανδρούτσο. Δυστυχώς, αυτός, ο «Ρουμελιώτης Σταυραητός» παραχωρεί την αρχηγία στον αδίστακτο Γιάννη Γκούρα, που θα κάνει ακόμα δυσκολότερη τη ζωή των Αθηναίων. Παρά τα σοβαρά προβλήματά τους οι άνθρωποι της Αθήνας, στα τέσσερα χρόνια της προσωρινής απελευθέρωσής τους (1822-1826), βελτιώνουν την ποιότητα ζωής στην πόλη τους. Είναι η ίδια εποχή που ο Μωριάς στενάζει από τον Εμφύλιο σπαραγμό των αγωνιστών, καθώς κατασπαταλώνται τα «Αγγλικά Δάνεια» και η στρατιά του Ιμπραήμ σκορπά τον θάνατο κατακαίοντας τα πάντα! 

Ωστόσο, Αθηναίοι και «Φιλόμουσος Εταιρεία» ιδρύουν πέντε σχολεία (ένα από αυτά είναι θηλέων, για τα κοράσια!), νοσοκομείο, ορφανοτροφεία για πληγέντες και πληττόμενους. Επίσης, μεριμνούν πέραν των ανθρώπων, για τις αρχαιότητες και τα καλλιμάρμαρα μνημεία. Παράλληλα, προσπαθούν να οργανώσουν με τον Γάλλο φιλέλληνα Φαβιέρο τακτικό στρατό. Δικαίως ο Σουρμελής γράφει: «Μαζί με τον Άρην, οι Αθηναίοι επεμελούντο –όχι με λιγότερον ζήλον– και τας Μούσας και την παιδείαν. Η νεολαία επροχώρει εις τα μαθήματα και ο αριθμός των μαθητών ηυξάνετο ημέρα με την ημέρα». Εκδίδεται και η πρώτη εφημερίδα τους, η «Εφημερίς Αθηνών». Σε ένα από τα τελευταία φύλλα της εν όψει της τουρκικής εισβολής του Κιουταχή προτρέπει τους Αθηναίους: «Τρέξατε όπου σας κράζει ο Άρης!». 

Τρέξατε όπου σας κράζει ο Άρης

Και οι Αθηναίοι τρέχουν να προλάβουν τον όλεθρο… Στις 3 Αυγούστου 1826 ο Κιουταχής κυριεύει την Αθήνα, τα γυναικόπαιδα παίρνουν πάλι τον γνωστό δρόμο της προσφυγιάς και οι Έλληνες αγωνιστές οχυρώνονται στην Ακρόπολη. «Ο Ήλιος εβασίλεψε, Έλληνά μου εβασίλεψε και το φεγγάρι εχάθη» παίζει και τραγουδά με τον ταμπουρά του ο Μακρυγιάννης που παραμένει στο Κάστρο ως τις 17 Νοέμβρη 1826. Τότε, επιχειρεί ηρωική έξοδο για να ζητήσει βοήθεια. 

Ο Καραϊσκάκης στρατοπεδεύει στον Πειραιά και προσπαθεί να ανεφοδιάσει τους πολιορκημένους στο Κάστρο της Αθήνας. Οι αγώνες του για την υπεράσπιση της Αττικής θυμίζουν το παλαιό σφρίγος των πρώτων χρόνων της εξέγερσης. Καταχείμωνα επιχειρεί την επική εκστρατεία στη Ρούμελη και απελευθερώνει το μεγαλύτερο μέρος της! Παρά ταύτα, η ελληνική διοίκηση στη Γ’ Εθνοσυνέλευση (άνοιξη 1827) ορίζει αρχιστράτηγο και ναύαρχο για τη διάσωση της Αθήνας δύο Άγγλους (Τσωρτς και Κόχραν), άσχετους με την ελληνική πραγματικότητα. 

Η απώλεια του Καραϊσκάκη (23 Απριλίου 1827) και την επομένη ημέρα οι λανθασμένες επιλογές των Άγγλων βετεράνων οδηγούν τους Έλληνες αγωνιστές στην ολέθρια μάχη του Αναλάτου (24 Απριλίου 1827). Μολονότι «οι Αθηναίοι ατρόμητοι στα τούρκικα πιστόλια, μηδέ χάρο σκιάζονται, μηδέ λυπούνται νειότη», ηττώνται και αποχωρούν από την Αττική. Οι πολιορκημένοι του Κάστρου, χωρίς ελπίδα για ενισχύσεις, αναγκάζονται να παραδώσουν την Ακρόπολη. 25 Μαΐου 1827, η Αθήνα και το Κάστρο της το ξακουστό παραδίδονται στους Τούρκους… 

Tην 31η Μαρτίου 1833 φεύγουν οι τελευταίοι Τούρκοι από την Ακρόπολη. Η ευδαιμονία της αναγέννησης πλανάται παντού.

Η λύτρωση

Μετά από τόσους αγώνες και θυσίες οι Αθηναίοι, που βρέθηκαν τόσο κοντά στη σωτηρία τους, γεύονται τώρα τη νέα δουλεία. Αλλά, όπως λέει χαρακτηριστικά ο Γέρος του Μωριά, «Ο χαμός, αδέλφια, είναι μεγάλος. Ο Θεός όμως είναι μεγαλύτερος». Μια ανάσα πριν το χείλος της αβύσσου, όπως στο αρχαίο δράμα, έρχεται ο «από μηχανής Θεός» να σώσει Αθηναίους και Έλληνες. Η ευεργετική Ναυμαχία του Ναυαρίνου (20 Οκτωβρίου 1827) και στη συνέχεια το πρωτόκολλο του Λονδίνου (3 Φεβρουαρίου 1830) οδηγούν στην πολυπόθητη λύτρωση. 

«Το μέρος που ’σκισ’ ο σεισμός, ευθύς εγέμισε άνθη…» (Δ. Σολωμός) και η Αθήνα από τον μεγάλο κύκλο των χαμένων ανοίξεων και τις στάχτες των πολέμων βιώνει την πραγματική εαρινή επέλαση, όταν την 31η Μαρτίου 1833 φεύγουν οι τελευταίοι Τούρκοι από την Ακρόπολη. Η ευδαιμονία της αναγέννησης πλανάται παντού. Αθηναίοι και λοιποί Έλληνες δικαιώνονται. 

Περισσότερες πληροφορίες για την εξέγερση των Αθηναίων το ’21 μπορείτε να βρείτε στο 11ο βιβλίο της Αρτέμιδος Σκουμπουρδή, με τίτλο «Ψυρρή - Η γειτονιά των ηρώων», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πατάκη.