Πλατεία Ομονοίας, εν αναμονή...

Στην ηλικία εκείνη που το ύψος μου μού επέτρεπε να ατενίζω τον κόσμο «από κάτω», δηλαδή πεντάχρονη, οι βόλτες με τη μητέρα μέχρι την Ομόνοια γινόντουσαν και μία και δύο, ίσως και παραπάνω φορές την εβδομάδα. Βλέπετε, εκείνα τα όχι και πολύ παλιά χρόνια, στην Ομόνοια ήταν που καθημερινά κατέβαινε το πλήθος των Αθηναίων για να κάνει τα ψώνια του, τις δουλειές του, να δώσει τα ραντεβού με τους φίλους. Το «φτάσαμε» το καταλάβαινα από την έντονη, ξελιγωτική ακόμα και για τα δικά μου παιδικά ρουθούνια, μυρωδιά του φρεσκοαλεσμένου καφέ του Λουμίδη, πάντα κάναμε μια στάση εκεί για να προμηθευτούμε τον καφέ της εβδομάδας. Στη συνέχεια, μπαίναμε στα διάφορα καταστήματα προς αγορά μικρών και μεγάλων αναγκών ένδυσης και υπόδησης, καταλήγαμε στα εδώδιμα και αποικιακά, αυτά πια κι αν ήταν αμέτρητα, για τυριά, μαναβικά, κρέατα, μπαχαρικά, λοιπά είδη διατροφής. Αν, σπάνια, ήταν μαζί και ο μπαμπάς –μεγάλος γλυκατζής– έπαιζε με μεγάλες πιθανότητες και μια επίσκεψη στον Κτιστάκη για μια μερίδα λουκουμάδες, τότε ακόμη ήταν λίγο παρακάτω από την Ομόνοια, επί της Αγίου Κωνσταντίνου. Ο μεγάλος χαλασμός γινόταν όταν φτάναμε στην είσοδο του Ηλεκτρικού, οι κυλιόμενες σκάλες ήταν «νουβωτέ» ακόμη και για τους μεγάλους, λίγα μόλις τα χρόνια από την ώρα που είχαν πρωτομπεί, σκεφθείτε τα πιτσιρίκια τι παιχνίδι κάναμε, «άλλο ένα ανέβα-κατέβα, μαμά, και φύγαμε». 

Ήταν μια πλατεία μεγάλη τότε η πλατεία Ομονοίας, με άπειρο κόσμο να πηγαινοέρχεται (και… πόδια, πολλά πόδια που έβλεπα εγώ από το ύψος των 5 μου χρόνων), με θέατρα που το βράδυ πλημμύριζαν από καλοντυμένο κόσμο, με πολλά καφενεία και ζαχαροπλαστεία πάντα γεμάτα από το πρωί, με σιντριβάνια που πετάγανε τους πίδακες ψηλά (και στους μεγάλους αέρηδες πιτσίλαγαν τους πεζούς), με μεγάλα περίπτερα που είχαν ντάνες τις εφημερίδες και τα ξένα περιοδικά αλλά πουλάγανε και ατέλειωτη γκάμα άλλων προϊόντων. Μεγαλώνοντας μας τράβηξε η Ερμού κι η πιάτσα που άρχισε να σχηματίζεται και να ισχυροποιείται προς τα «πάνω», όμως η Ομόνοια μάς μάζευε ακόμα κοντά της, στα μικρά και τα μεγάλα. 

Την εποχή που περί την πλατεία Ομονοίας αναπτυσσόταν ακόμη όλη η εμπορική κίνηση της Αθήνας, που τα ξενοδοχεία φισκάρανε από κατοίκους της επαρχίας –οι ίδιοι γλεντάγανε το βράδυ με τσάμικα στα κέντρα της περιοχής–, που οι εργάτες ακόμη μαζευόντουσαν πρωί πρωί ψάχνοντας μεροκάματο, που το σιντριβάνι έπαψε πια να πετάει νερό και στεκόταν βουβό και μαραμένο, που η πλατεία όλη άρχισε να παρουσιάζει τα πρώτα σημάδια μαρασμού, εμείς ακόμη ερχόμασταν νεαροί, και φέρελπεις, και μοντέρνοι Αθηναίοι, στην αγαπημένη μας πλατεία της πόλης. Ανακατεύοντας τα καινούργια τζιν του Ναούμ μέχρι να βρούμε το πιο στενό, με πανηγυρισμούς στις νίκες του Παναθηναϊκού και για να δούμε τους «μουρλούς» να πέφτουν με τα ρούχα στα νερά, στα μεγάλα μεταπολιτευτικά γεγονότα για να πάρουμε γραμμή ακούγοντας παθιασμένες αγορεύσεις στα επιτόπια πηγαδάκια, οπωσδήποτε τα ξημερώματα του Σαββάτου μετά τα κλαμπ και τις ντίσκο για να πάρουμε εφημερίδες (…όλες!).

Λίγο μετά άρχισε η πραγματική παρακμή της πιο «λαμπρής» πλατείας της Αθήνας, το Σύνταγμα πήρε και με τη βούλα τα πρωτεία, ο κόσμος άφησε την «κοιλιά» της Αθήνας και ανέβηκε προς τα πάνω. Η κρίση της τελευταίας δεκαετίας έδωσε τη χαριστική βολή.

Μικρή ιστορική αναδρομή

Σύμφωνα με το πρώτο πολεοδομικό σχέδιο της πόλης των Αθηνών, που έγινε από τους πολεοδόμους Κλεάνθη και Σάουμπερτ το 1846, ο χώρος που έγινε αργότερα η πλατεία Ομονοίας διαμορφώθηκε καταρχάς για να φιλοξενήσει τα ανάκτορα, γι’ αυτό και ονομάστηκε πλατεία Ανακτόρων. Το σχέδιο γρήγορα εγκαταλείφθηκε μια και η περιοχή αφενός συνόρευε με τις εργατικές κατοικίες αφετέρου και κυρίως δεν ήταν ακριβώς αυτό που λέμε «φιλέτο» ώστε να αναγερθούν πάνω της ανάκτορα, είχε πολύ κοντά τα έλη του Κηφισού και ήταν γούβα. Στη συνέχεια προτάθηκε στο σημείο να ανεγερθεί ο Ναός του Σωτήρος, έγινε μάλιστα δημόσιος έρανος για την κατασκευή του ο οποίος όμως δεν απέδωσε τα αναμενόμενα, η ιδέα εγκαταλείφθηκε και τα συγκεντρωθέντα χρήματα δόθηκαν για την ανέγερση της Μητρόπολης. Για κάποιο διάστημα ονομάστηκε πλατεία Όθωνος προς τιμή του Βασιλιά και τότε ήταν το βορειότερο και πιο απομονωμένο μέρος της μικρής Αθήνας, σκεφθείτε πως αποτελούσε το τέρμα του εξοχικού περιπάτου των Αθηναίων! 

Το 1862 το πλήθος συγκεντρώνεται εδώ, στην πλατεία, για να πανηγυρίσει έξαλλα την έξωση του Βασιλιά. Ο πρόεδρος της προσωρινής κυβέρνησης Δημήτριος Βούλγαρης (επονομαζόμενος και Τζουμπές), συγκινημένος βάζει τους αρχηγούς των αντίπαλων παρατάξεων να σφίξουν τα χέρια και να δώσουν όρκο ομονοίας. Και να που την ιστορική αυτή μέρα του Οκτωβρίου η πλατεία «…λαμβάνει το ωραίον της Ομονοίας όνομα». Όλα όσα διαδραματίζονται στη μικρή πόλη που αρχίζει να «εξευρωπαΐζεται» είναι ωραία, νέα και πολλά υποσχόμενα.

Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Γεωργίου του Α΄ η πλατεία ομορφαίνει, δεντροφυτεύεται και αποκτά πολύ πράσινο, χτίζονται τα πρώτα πολυτελή ξενοδοχεία, ανοίγουν ζαχαροπλαστεία που διαθέτουν ορχήστρες, καφέ που προφέρουν πάστες και άλλα δυτικού τύπου γλυκά, καθώς και εφημερίδες προς ανάγνωση. Μια μαρμάρινη εξέδρα τοποθετείται στην πλατεία, πάνω της τις Κυριακές παίζει στρατιωτική μπάντα προς τέρψιν των θαμώνων. Μεγαλεία!

Η πλατεία γίνεται το κέντρο της κοσμικής ζωής της πόλης, τα μαγαζιά γύρω αυξάνονται. Ανοίγουν κι άλλα καφέ σαντάν καθώς και πολλά αμανετζίδικα, δημιουργούνται αρκετά μικρά ξενοδοχεία με πιο χαμηλές τιμές ή και «για ενοικίαση λίγων ωρών», το Σύνταγμα αρχίζει να θεωρείται πιο αριστοκρατική περιοχή, όμως η Ομόνοια γίνεται κέντρο κεφιού και διασκέδασης για τους Αθηναίους αλλά και για όσους έρχονται από την επαρχία.

Το 1930 η πλατεία δέχεται μεγάλες αλλαγές και επεμβάσεις καθώς ολοκληρώνονται τα έργα για τον σταθμό του Ηλεκτρικού. Στο κέντρο της κατασκευάζονται κιόσκια για ανθοπώλες αλλά και η είσοδος του Ηλεκτρικού, περιμετρικά μπαίνουν οι 8 Μούσες πάνω από τσιμεντένιους κίονες που λειτουργούν ως αεραγωγοί για τις ανάγκες του Ηλεκτρικού. Η ένατη Μούσα, η Καλλιόπη, δεν βρίσκει… χώρο να σταθεί, μπαίνει κάτω, μέσα στον σταθμό και δίπλα στις τουαλέτες, και τα σκωπτικά σχόλια για τη δύστυχη τη Μούσα που έκτοτε συνέδεσε άρρηκτα το όνομά της με τα αποχωρητήρια δίνουν και παίρνουν. Οι κίονες 6 χρόνια μετά αποκαθηλώνονται, και για την ασχήμια τους αλλά και γιατί ήταν επικίνδυνοι, σε μια διαδήλωση παραλίγο να πέσει ένας από αυτούς και να τραυματίσει τους διαδηλωτές.

«Πλατεία κοκέτα, φαγιά σε πακέτα, τσατσάρες, στυλό και λαχεία… Κάποιου εκεί κου
λουρτζή ο ταβλάς, να η Ομόνοια place, να η Ομόνοια place» τραγουδά η Ρένα Βλαχοπούλου σε επιθεώρηση στο θέατρο Κυβέλη το 1954 και δίνει εικόνες της εποχής.

Το 1954 ξεκινάει η διαρρύθμιση του χώρου κάτω από την Ομόνοια και τότε δημιουργείται μια ακόμη, αυτή τη φορά υπόγεια, πλατεία, με τράπεζες, καταστήματα, Ταχυδρομείο. Τα έργα ολοκληρώνονται το 1960 με τη διαμόρφωση της επιφάνειας σε τεχνητή λίμνη με σιντριβάνια που κάνουν ωραίο και εντελώς ευρωπαΐκό εφέ, άσε που και οι φίλαθλοι του Παναθηναϊκού στις μεγάλες επιτυχίες της ομάδας εδώ μαζεύονται και ρίχνουν πανηγυρικές βουτιές στα νερά της. Η νέα εποχή δίνει πια προτεραιότητα στο αυτοκίνητο και όχι στον πεζό, ο Μποστ στα ευθυμογραφήματά του «βάζει» γοργόνα στη λίμνη που ρωτάει τον Τροχονόμο αν «ζει ο βασιλιάς Αλέξανδρος»…!

Το 1990 η πλατεία ξανασκάβεται για το Μετρό, αυτή τη φορά ξηλώνονται οι λίμνες και τα σιντριβάνια, μπαίνει ο Δρομέας του Κώστα Βαρώτσου. Σηκώνει θύελλα αντιδράσεων (περίεργο…) και απομακρύνεται για να τοποθετηθεί στη σημερινή του θέση, την πλατεΐτσα απέναντι από το Χίλτον – ιδανική τη βρίσκω, αν με ρωτάτε… 

Το 2001 τοποθετείται στην πλατεία το Πεντάκυκλο, το 15 μ. γλυπτό έργο του Γιώργου Ζογγολόπουλου, σημαντικού καλλιτέχνη δημοσίων έργων ο οποίος με αυτό ακριβώς το έργο συμμετείχε για τελευταία φορά στην Μπιενάλε της Βενετίας σε ηλικία 100 χρονών! Το έργο είναι υδροκίνητο, χρειάζεται νερό για να λειτουργήσει... Δεν υπάρχει όμως και έτσι το γλυπτό αφήνεται να μαραζώνει αχρησιμοποίητο. Το 2004, λίγο πριν τους Ολυμπιακούς γίνεται η τελευταία ανάπλαση της Αθήνας που την αφήνει με χαλασμένο το στρογγυλό της σχήμα, με δύσκολη πρόσβαση στους πεζούς και το γκρίζο να κυριαρχεί. Η περιοχή γύρω έχει χάσει την παλιά της ζωντάνια, η πόλη ολόκληρη σκοτεινιάζει, μια μεγάλη περίοδος ζόφου, παρανομίας και εγκατάλειψης ξεκινάει. 

Λίγο πριν τα αποκαλυπτήρια

Από την προεκλογική περίοδο ακόμα, ο Κώστας Μπακογιάννης είχε εκφράσει την επιθυμία του για αναμόρφωση και επανένταξη της ιστορικής πλατείας Ομονοίας στον αστικό ιστό. Με την Ομόνοια παραμελημένη και αφημένη στην τύχη της, η Αθήνα μοιάζει να χωρίζεται στα δύο – και μάλιστα σε μια χρονική συγκυρία που η πόλη γνωρίζει καινούργιες δόξες και ο τουρισμός της συνέχεια ανεβαίνει. Τα νέα ζητούμενα για μια πόλη που θέλει να λειτουργεί εύρυθμα, πολιτισμένα, με φωτισμένα όλα της τα σημεία, πόσο μάλλον όταν μιλάμε για μια τόσο κεντρική, ιστορική και εμβληματική πλατεία, αναδύονται ισχυρά. Σήμερα η ανάπλαση προχωράει με ταχύτατους ρυθμούς, με συμπράξεις του δημόσιου και ιδιωτικού τομέα και με τη βοήθεια ιδρυμάτων και συλλόγων. Οι προβλέψεις έλεγαν πως η νέα πλατεία θα είχε δοθεί πριν τα Χριστούγεννα, όμως κάτι τέτοιο δεν έγινε και ο λόγος είναι ο καιρός που δυσκολεύει και αργοπορεί τις αναγκαίες εργασίες. Τώρα, παρότι οι κακοκαιρίες των ημερών εξακολουθούν να δημιουργούν… αγωνίες, είναι κάτι παραπάνω από σίγουρο πως θα παραδοθεί στους Αθηναίους μέχρι τέλος Φεβρουαρίου. Και είναι γεγονός πως καθημερινά όσοι περνάνε από εκεί βλέπουν συνέχεια και κάτι καινούργιο. 

Ο κεντρικός σχεδιασμός επαναφέρει στη θέση του το αγαπημένο των Αθηναίων σιντριβάνι, που αποτέλεσε σύμβολο της πιο ένδοξης περιόδου της πλατείας

Η διάμετρός του είναι 30 μέτρα, έχει 13 πίδακες νερού, 188 δέσμες νερού και 90 υποβρύχιους προβολείς. Ο κεντρικός πίδακας πετάει το νερό σε ύψος 20 μέτρων, 4 πίδακες, σε ακτίνα 12 μέτρων, πετάνε το νερό σε ύψος 14 μέτρων, 8 ακόμη, σε ακτίνα 17 μέτρων, εκτοξεύουν το νερό σε ύψος 8 μέτρων. Στην περιφέρεια των 30 μέτρων και μέσα από κυκλικό αγωγό θα πετάγονται 188 δέσμες νερού με ύψος κορυφής τα 5 μέτρα. Η πλατεία θα φωτίζεται με φωτιστικά νέας τεχνολογίας τύπου LED, και θα έχει πράσινο όπου αυτό μπορεί να σταθεί δεδομένου ότι από κάτω δεν υπάρχει χώμα αλλά η πλάκα του μετρό, θα υπάρχουν σκιάδια και η δαπεδόστρωση θα γίνει με ψυχρά υλικά, φιλικά στο περιβάλλον. Κι ακόμη, θα υπάρχει σε ιστό ανεμόμετρο που θα ενημερώνει τη μονάδα ελέγχου για την ταχύτητα των ανέμων έτσι ώστε να μην υπάρχει διασπορά υδάτων. 

Όλα τα έργα γίνονται με χορηγίες ιδιωτών και πράξεις δωρεάς. Οι 3 φορείς που συμμετέχουν είναι η τεχνική εταιρεία Ηλέκτωρ η οποία ανέλαβε το γκρέμισμα της παλιάς πλατείας, τη στεγάνωση, τη συναρμολόγηση και την πλακόστρωση, ενώ θα επιβλέπει το νέο έργο και για τους πρώτους μήνες της λειτουργίας του. Οι άλλοι δύο φορείς-χορηγοί είναι το κοινωφελές Ίδρυμα Αθανασίου Λασκαρίδη, του γνωστού ξενοδοχειακού ομίλου (που συνέπραξε και στην ανακαίνιση της πλατείας Συντάγματος) δίνοντας το ποσό των 430.000 ευρώ, και η εταιρεία Fontana Fountains. Αυτά, πάνω κάτω, είναι τα καινούργια που πρόκειται να δούμε τις αμέσως επόμενες μέρες, ήδη τα σχόλια δίνουν και παίρνουν (ακόμη θυμόμαστε τον χαλασμό που έγινε με τα χριστουγεννιάτικα φώτα του κέντρου της Αθήνας) και η προσμονή είναι μεγάλη. Ταυτόχρονα είναι πολλοί αυτοί που επισημαίνουν την απουσία διαγωνισμού για το μεγάλο αυτό δημόσιο έργο – ένας κυνικός θα μπορούσε να απαντήσει «ε, και;»… Όμως το πραγματικό γεγονός είναι πως τώρα που η Αθήνα ζει πιο ελπιδοφόρες μέρες και μοιάζει να ζωντανεύει ξανά, η αναμόρφωση της πλατείας Ομονοίας, αυτού του ισχυρού τοπόσημου της πόλης, είναι κάτι παραπάνω από καλοδεχούμενη μια και σηματοδοτεί την αναβίωση του κέντρου και επαγγέλεται τη νέα εποχή.

Ξενοδοχεία, τότε και τώρα

Η πλατεία Ομονοίας, με δεδομένη την κεντρική της θέση μέσα στην πόλη, από τα πρώτα της χρόνια απέκτησε περιμετρικά πολυτελή ξενοδοχεία. Τα πιο γνωστά είναι το Βικτώρια σε σχέδια του Ερνέστου Τσίλερ που λειτούργησε το 1880, το Μέγας Αλέξανδρος (από ντοκουμέντα της εποχής μαθαίνουμε τον τιμοκατάλογο: 4 δραχμές το δωμάτιο, 3,5 δραχμές το φαγητό, 4 με κρασί) και το «δίδυμό» του το θρυλικό Μπάγκειο (εδώ έχουμε 8-10 δραχμές το δωμάτιο με μπάνιο και ηλεκτρικό) πάλι του Τσίλερ, το Εξέλσιορ, το Carlton. Στην πορεία άνοιξαν και πολλά ακόμη, μικρότερης λαμπρότητας, τα οποία εξυπηρετούσαν τον κόσμο που ερχότανε από την επαρχία και αποβιβαζόταν στους σιδηροδρομικούς σταθμούς Πελοποννήσου και Λάρισας. Ενδεικτικά και τα ονόματά τους: «Μακεδονία», «Εύβοια», «Καλάμαι» κ.λπ. Αυτά τα τελευταία, σε περιόδους αναδουλειάς, λανσάρουν τον όρο «ημιδιαμονή» και διευρύνουν την πελατεία τους δίνοντας στέγη στα άτακτα ζευγαράκια της εποχής. Πολλά από αυτά τα ξενοδοχεία στέκουν και σήμερα θλιβερά απομεινάρια της παλιάς ένδοξης εποχής. Όμως στις μέρες μας, με τον τουρισμό να θεριεύει έχει ξαναξεκινήσει των ενδιαφέρον των επενδυτών Ελλήνων και κυρίως ξένων – ισραηλινών, σουηδικών, κινεζικών και άλλων. Μεγάλοι όμιλοι κονταροχτυπιούνται για να αποκτήσουν τα φιλέτα της πλατείας και εντός των επόμενων μηνών προγραμματίζεται το άνοιγμα μεγάλων μονάδων που προσβλέπουν στα κύματα των νέων τουριστών που επιλέγουν την Ομόνοια, μια και είναι πολύ κοντά στα τουριστικά αξιοθέατα της Αθήνας και συγχρόνως προσφέρουν διαμονή φτηνότερη από ό,τι τα μεγάλα ξενοδοχεία του Συντάγματος.

Για τον σχεδιασμό της Ομόνοιας
Του Σταύρου Κωνσταντινίδη*

Kάθε φορά είναι μια μεγάλη πρόκληση μηχανικοί - μελετητές να εμπλακούν στον σχεδιασμό ενός εμβληματικού χώρου. Κυριαρχεί πολλές φορές τότε ο εντυπωσιασμός της φαντασμαγορίας, και όχι η κοινωνική παραμετροποίηση. Η Ομόνοια είναι σύμβολο του ελληνικού κράτους, της Αθήνας, αλλά και της απανταχού περιφέρειας κατά την προσγείωση στη μεγάλη πόλη. Κράτησα ανεπηρέαστη μια προσωπική άποψη, όπως έβλεπα την εικόνα να αποκαλύπτεται από τα μέσα ενημέρωσης, δηλαδή σαν παρατηρητής πολίτης. Δεν θέλησα να μάθω τους μελετητές, συναδέλφους. Είναι ωραία η ιδέα της επαναφοράς της μνήμης του κυκλικού κόμβου. Επίσης ενδιαφέρον το μεγάλο σιντριβάνι ως τοπόσημο της καρδιάς της Αθήνας. Ωστόσο η επέμβαση γίνεται σήμερα πάνω σε ένα πολύ ταλαιπωρημένο και υποβαθμισμένο σημείο της πόλης, με θύλακες εγκληματικότητας και διάθεση για απομονωτισμό σε σημεία απομακρυσμένα από τη θέαση. Πριν λίγες ημέρες, λίγα μέτρα παρακάτω έγινε ένα ακόμη στυγερό έγκλημα. Και επειδή ο πολεοδομικός και αρχιτεκτονικός χειρισμός οφείλει να είναι γήινος, πραγματικός και να εσωτερικεύει πρωτίστως την κοινωνική αλήθεια, πιστεύω πως ο σχεδιασμός θα έπρεπε να ελκύει την πεζή πρόσβαση και κινητικότητα σε κάθε σημείο της πλατείας με φύτευση δένδρων, παγκάκια και πλακόστρωτο δίπλα σε μικρές νησίδες πρασίνου. Η πλατεία θα πετύχαινε την αποστολή της, αν ήταν συνεχώς γεμάτη κόσμο. Δεν είμαι σίγουρος ότι θα είναι. Δηλαδή θα έπρεπε να μοιάζει περισσότερο με την πλατεία Συντάγματος. Ο μεγάλος κύκλος με το τεράστιο Σιντριβάνι και το ομόκεντρο, εξωτερικά γρασίδι θα καταστεί χώρος μη οικείος στη στιγμιαία καθημερινότητα του περαστικού. Στην Ομόνοια προέχει η αστικοποίηση για την αίσθηση του διαβατικού πεζού, και λιγότερο του διερχόμενου οδηγού. Το στοιχείο που επιχειρεί να εντυπωσιάσει θα καταστεί διασπαστικό στοιχείο του δημοσίου χώρου. Έτσι η πλατεία δεν θα λειτουργήσει ως όφειλε σαν ενοποιητικό στοιχείο αναφοράς. Με άλλα λόγια, το έργο έχει ενδιαφέρον για μια μητρόπολη που διάγει περίοδο πολυτελούς φάσης ζωής, είναι εντυπωσιακό στην εναέρια άποψη, στη διάδραση του οπτικού, αλλά δεν είναι ίσως τόσο χρηστικό στην επίγεια αλήθεια και στο ύψος των ματιών των χιλιάδων καθημερινά περαστικών, μιας κακοποιημένης ιστορικής πλατείας της Αθήνας, που αναζητά εναγωνίως τη θέση της στη νέα εποχή. Και μετά, αν το Σιντριβάνι δεν έχει την αέναη και αδιάλειπτη λειτουργία (όπως συμβαίνει συνήθως), θα σηματοδοτείται η ήττα μιας ολόκληρης πόλης, μιας ολόκληρης χώρας. Αλλά επειδή δεν θέλω τη μιζέρια, μακάρι να διαψευστώ.

*Ο Σ.Κ. είναι συγκοινωνιολόγος.

Ποιος διαμορφώνει τον πολιτισμό;
Του Αθανάσιου Κ. Σπανομαρίδη*

“... εδώ είναι Αττική φαιό νταμάρι
κι εγώ ένα πεδίο βολής φτηνό
που ασκούνται βρίζοντας ξένοι φαντάροι...”
Άλκης Αλκαίος, Ερωτικό, απόσπασμα

Mε αφορμή τη συζήτηση που δεν βρίσκεται σε εξέλιξη για τα έργα που γίνονται και αφορούν στο μέλλον της πολύπαθης πλατείας της Ομόνοιας στην Αθήνα, το καθοριστικό ερώτημα ποιος διαμορφώνει τον Πολιτισμό που παράγεται είναι και πάλι επίκαιρο. Όπως επίκαιρο και ιδιαίτερα σημαντικό είναι και το ζήτημα της επανάχρησης των Μνημείων και των δημόσιων χώρων μιας πόλης που πρέπει να διαπραγματεύεται τη διαχείριση της πολιτιστικής της κληρονομιάς και την ανάδειξή της.

Η Πόλη της Αθήνας, ως κυρίαρχη αναφορά και ενσαρκωμένη μνήμη, μπορεί ακόμα, παρ’ όλους τους συνεχείς τραυματισμούς της, να στοιχειοθετεί ένα επίπεδο ανάγνωσης που αποκαλύπτει το διαχρονικό της πρόσωπο εμφανίζοντας ταυτόχρονα έστω και με δυσκολία την ιστορική της συνέχεια. 

Ο δημόσιος χώρος της πλατείας της Ομόνοιας από τα μέσα του 19ου αιώνα και ιδιαίτερα από το 1960 και ύστερα έχει ταυτιστεί με την ιστορία και τον πολιτισμό ως σύμβολο μιας «μοντέρνας» πρωτεύουσας, μιας αναδυόμενης «Μητρόπολης του Νότου».  

Από τη στιγμή όμως που η «παραγωγή του πολιτισμού» βρίσκεται στα χέρια «διαφόρων φορέων», όσο καλές προθέσεις και να έχουν, το αποτέλεσμα δεν θα είναι τίποτα περισσότερο από ένα «προϊόν» που ανταποκρίνεται σε πολιτικές που έχουν στόχο να προσφέρουν εικόνες που τέρπουν το κοινό αίσθημα. Άραγε μπορεί ποτέ μια τέτοια αντιμετώπιση να είναι προϋπόθεση για δημιουργία ή μήπως έρχεται εκ των υστέρων ως ένας μηχανισμός αποτύπωσης μιας «σκηνογραφικής» επιθυμίας, μιας «όμορφης» εικόνας και τίποτα περισσότερο; Πράσινο, πεζόδρομοι και σιντριβάνια είναι μια συνταγή, που για πολλά χρόνια έχει αντικαταστήσει κάθε προβληματισμό για το μέλλον των Πόλεών μας. Πολύ φοβάμαι πως και αυτή η επίσκεψη των «φαντάρων» στην πλατεία κινείται προς αυτή την κατεύθυνση. Εύχομαι να κάνω λάθος...

Βέβαια για αυτή την κατάσταση υπάρχουν ευθύνες που βαραίνουν όλους μας. Ούτε η πολιτεία, ούτε οι πανεπιστημιακές σχολές, ούτε βέβαια και ο Σύλλογος Αρχιτεκτόνων κατάφεραν να υπερασπιστούν τον πνευματικό ρόλο, που δικαιωματικά τους ανήκει, όσον αφορά στην προσπάθεια επαναπροσδιορισμού ενός σύγχρονου οράματος για τις Πόλεις μας: Στην περίπτωσή της ΟΜΟΝΟΙΑΣ, μια επιστημονική και ταυτόχρονα ποιητική ενόραση της Μητροπολιτικής Τοπογραφίας της Αθήνας.

* Ο Α.Κ. είναι καθηγητής, Αρχιτεκτονικού Σχεδιασμού στο Πανεπιστήμιο Πατρών. 

Η Ομόνοια δεν μπορεί να περιμένει άλλο
Του Νίκου Βατόπουλου*

Yπάρχουν πολλοί τρόποι να προσεγγίσει κανείς το νέο πρόσωπο της Ομόνοιας. Εν αναμονή των αποκαλυπτηρίων της νέας πλατείας, υπάρχει, χωρίς αμφιβολία, ανυπομονησία και μεγάλη περιέργεια. Η κίνηση ματ του δημάρχου Αθηναίων, Κωστή Μπακογιάννη, να αναλάβει πρωτοβουλία για μια παρέμβαση-σοκ έχει προκαλέσει επαίνους αλλά και σοβαρές επικρίσεις. Οι επικρίσεις προέρχονται, κυρίως, από τον αρχιτεκτονικό κόσμο, καθώς παραβλέφθηκε η διεθνής πρακτική του αρχιτεκτονικού διαγωνισμού, και μέσω ιδιωτικής χορηγίας και με συνοπτικές διαδικασίες, ταχείς ρυθμούς και σχετική μυστικοπάθεια, επιχειρήθηκε η αλλαγή σκηνικού. Από τη βύθιση στην αισιοδοξία.

Κατανοώ πλήρως τις ενστάσεις των αρχιτεκτόνων. Η Ομόνοια σαφώς θα έπρεπε να εφαρμόσει το αποτέλεσμα ενός διαγωνισμού. Να υπάρχει διαφάνεια, ενημέρωση επί της διαδικασίας και τήρηση του θεσμικού πλαισίου για τον δημόσιο χώρο. Πόσο μάλλον όταν μιλάμε για την Ομόνοια.

Ωστόσο, ανυπομονώ να δω το νέο πρόσωπο. Και ας είναι προσωρινό. Επί είκοσι χρόνια η πλατεία Ομονοίας είναι ταυτόσημη με την αποτυχία. Απέτυχε η εφαρμογή εκείνου του πρώτου βραβείου, απέτυχε η διαχείριση της εικόνας της, απέτυχε η προστασία των τουριστικών επενδύσεων. Η επαναφορά του υδάτινου στοιχείου έρχεται να οργανώσει ένα νέο συναισθηματικό πεδίο και να ορίσει μια αφετηρία. Θα δούμε αν μπορεί να λειτουργήσει έτσι, αλλά θεωρώ ότι με την κατάσταση στην Αθήνα να είναι αυτή που είναι και με τις επενδύσεις από τον κλάδο του τουρισμού να πυκνώνουν, έπρεπε να βρεθεί μια άμεση λύση στο μεσοδιάστημα.

Η Ομόνοια μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο αρχιτεκτονικού διαγωνισμού στο εγγύς μέλλον και ενδεχομένως θα μπορούσε το συντριβάνι (εφόσον η παρουσία και η λειτουργία του κριθεί επιτυχημένη) να αποτελέσει μέρος του ζητούμενου. Αλλά σε καμία περίπτωση δεν μπορούσε να συνεχιστεί η αποτρόπαια κατάσταση στην επιφάνεια της πλατείας. Βεβαίως, στην Ομόνοια το μείζον ζήτημα είναι το κοινωνικό και το μεταναστευτικό. Η όποια ευεργετική πρωτοβουλία υπέρ της μορφής της πρέπει να συνοδεύεται από ένα βλέμμα σύνθετο για την ανάκαμψη όλης της περιοχής ως την πλατεία Βάθης και τη Λιοσίων. 

Περιμένω να δω τη νέα Ομόνοια, έστω και αν είναι μια ακόμη προσωρινή φάση. Επί του διαδικαστικού και θεσμικού μίλησαν οι αρχιτέκτονες, αλλά η νέα κατάσταση δεν αποκλείει τη δυνατότητα να έχουμε προκήρυξη διαγωνισμού στο μέλλον. Η κίνηση του δημάρχου είναι μια κίνηση ματ, στοχευμένη ειδικά στην Ομόνοια, για να προκαλέσει εκτίναξη της περιοχής.

Ο Ν.Β. Είναι συγγραφέας και δημοσιογράφος στην Καθημερινή. (Τον ευχαριστούμε για το φωτογραφικό υλικό που μας παραχώρησε από το προσωπικό του αρχείο)