Η Αθήνα από την Ανατολή στη Δύση, 1821 - 1896

Ένα καταπληκτικό ντοκιμαντέρ για την «Αθήνα από την Ανατολή στη Δύση, 1821- 1896», σε σκηνοθεσία και επιμέλεια Μαρίας Ηλιού, προβάλλεται από τις 11 Φεβρουαρίου 2020 στο αμφιθέατρο του Μουσείου Μπενάκη, στην οδό Κουμπάρη. Το ντοκιμαντέρ, το οποίο αποτελεί το πρώτο από τα πέντε για την ιστορία της σύγχρονης Αθήνας που θα παρουσιαστούν τα επόμενα χρόνια, γυρίστηκε με τη βοήθεια του μη κερδοσκοπικού οργανισμού ΠΡΩΤΕΑΣ & PROTEUS N.Y. INC., σε συνεργασία με το Μουσείο Μπενάκη και τελεί υπό την αιγίδα του Δήμου Αθηναίων. 

Παράλληλα με τις προβολές του ντοκιμαντέρ, στο ίδιο κτίριο, στην αίθουσα Ευριδίκης Κωστοπούλου, θα παρουσιάζεται η ομώνυμη έκθεση με σπάνιες φωτογραφίες και γκραβούρες της Αθήνας του 19ου αιώνα, το 80% περίπου των οποίων βγαίνουν για πρώτη φορά στη δημοσιότητα. 

Ιδιαίτερα βαρύνουσα αλλά και συμβολική σημασία έχει η λέξη «Πρωτέας» σε αυτό το εξαιρετικό ντοκιμαντέρ, καθώς επίσης και στα τρία προηγούμενα (το «Ταξίδι» - 2007, »Σμύρνη, η καταστροφή μίας κοσμοπολίτικης πόλης» - 2012, «Αγαπημένη θεία Λένα» - 2017). Σύμφωνα με τη μυθολογία, ο Πρωτέας −το όνομα του οποίου σημαίνει «πρώτος», «πρωτόγονος»− είχε την ικανότητα να μεταμορφώνεται σε όποια μορφή ήθελε δημιουργώντας στη συνέχεια, σαν πρώτη ύλη, όλες τις άλλες νέες μορφές που συνθέτουν τον κόσμο. Και στη συγκεκριμένη περίπτωση, όπως είπε χαρακτηριστικά η κα Μαρία Ηλίου στη συνέντευξη τύπου, «όπως οι μεταμορφώσεις του Πρωτέα, έτσι και εμείς αναζητούμε υλικό που έχει χαθεί ή που έχει εξαφανιστεί σε διάφορα αρχεία, ντουλάπια σ' ολόκληρη τη γη, και το μεταμορφώνουμε γιατί το σώζουμε. Το σώζουμε ψηφιακά και μετά το μεταμορφώνουμε σε ταινίες, σε εκθέσεις, σε βιβλία έτσι ώστε να επιστραφεί στο κοινό».

Οι πρώτες κουβέντες για αυτό το ντοκιμαντέρ, όπως μας αποκάλυψε η κα Ηλίου, έγιναν με τον Άγγελο Δεληβοριά το 2007, όταν ακόμη παρουσιαζόταν στο Μουσείο το «Ταξίδι». Τότε εκείνος την είχε ρωτήσει ποιο ήταν το επόμενο σχέδιο που είχε στο μυαλό της. Όταν η κα Ηλιού απάντησε ότι σκεφτόταν μία σειρά για την Αθήνα και μία για τη Σμύρνη, εκείνος πρότεινε να γίνει πρώτα για τη Σμύρνη γιατί, όπως είπε, «αυτό με την Αθήνα θα πάρει πολλά χρόνια γιατί, όπως ξέρεις, η ιστορία της Αθήνας είναι η ιστορία της Ελλάδος». Από τότε πέρασαν 15 χρόνια και η ιδέα έλαβε σάρκα και οστά μέσα από μεγάλη προσπάθεια και άριστη συνεργασία μεταξύ όλων των εμπλεκομένων. Ο ρόλος του Άγγελου Δεληβοριά ήταν παραπάνω από σημαντικός. «Ο Άγγελος βρήκε τις χρονικές τομές, βρήκε τους τίτλους... και γι' αυτό τα ντοκιμαντέρ και οι εκθέσεις για την ιστορία της σύγχρονης Αθήνας αφιερώνονται στη μνήμη του» δήλωσε συγκινημένη η Μαρία Ηλιού.

Και συνεχίζοντας η κα Ηλιού μας διηγήθηκε το πώς προέκυψε η ιδέα αυτού του ντοκιμαντέρ, που βασίστηκε στο μεγάλο ενδιαφέρον που έδειχνε από πολύ μικρή για την Αθήνα. «Στην παιδική μου ηλικία θυμάμαι πόσο πολύ μου άρεσε ν' ακούω τις συζητήσεις του παππού μου και της αδελφής του, της Χριστίνας, για την Αθήνα των γονιών τους και των παππούδων τους. Θυμάμαι πόσο πολύ μου άρεσαν τα άλμπουμ με τις παλιές, ασπρόμαυρες φωτογραφίες και να γλιστράω στις διαφορετικές στιγμές. Φανταζόμουν πως περπατούσα εκεί που περπατούσαν οι ίδιοι οι περαστικοί στις φωτογραφίες και πως μπορούσα να κάνω μία βόλτα μαζί τους, στην Αθήνα των προπάππων μου. Αργότερα, θυμάμαι σε διαφορετικές στιγμές της ζωής μου να αναζητώ φωτογραφίες της Αθήνας. Αυτό που με ενδιέφερε ήταν να δω όχι μόνο τα μνημεία αλλά και την καθημερινή ζωή. Όχι μία εικόνα του τότε και μία εικόνα του τώρα που δείχνει πώς έχει αλλάξει η πόλη, αλλά να δω τις εικόνες σε συνέχεια. Φανταζόμουν μία αφηγηματική διήγηση της ιστορίας της πόλης με εικόνες. Από την περίοδο των σπουδών μου και για όλα τα επόμενα χρόνια άρχισε να με ενδιαφέρει πολύ η ιστορία της νεότερης Ελλάδας και σκεπτόμουν πάντα πως ένας από τους πρωταγωνιστές της ιστορίας του τόπου είναι η Αθήνα. Αυτή η έκθεση έχει να κάνει με αυτή τη διπλή επιθυμία, ανάγκη, εμμονή. Να ανακαλύψω τις εικόνες της πόλης και των κατοίκων της Αθήνας και συγχρόνως να διηγηθώ με τους συνεργάτες μου την ιστορία της, έχοντας στον νου ότι μέσα από την ιστορία της Αθήνας περνάει και ένα πολύ μεγάλο κομμάτι της ιστορίας του τόπου. Και θα έλεγα μάλιστα ότι η ανάγκη μου είναι να διηγηθούμε μ' έναν νέο τρόπο αυτή την ιστορία, χωρίς αυτός να είναι βαρετός ή να φαίνεται σαν μάθημα, και να περάσουμε από τη μεγάλη ιστορία στις μικρές καθημερινές ιστορίες και συγχρόνως, πράγμα πολύ σημαντικό, να δούμε όσο πιο αντικειμενικά την ιστορία του τόπου, σύμφωνα με το υλικό που έχουμε». 

Η αναζήτηση και συλλογή του υλικού, ανά τον κόσμο, ήταν ένα ιδιαίτερα δύσκολο και χρονοβόρο εγχείρημα, ειδικά για τα unprocessed material, τα οποία βρίσκονταν για χρόνια κλεισμένα σε κούτες ιδρυμάτων ή πανεπιστημίων και χρειάζονταν ειδική άδεια για μελέτη και χρήση. Ένα από τα πιο σημαντικά αρχεία ήταν του Packard Humanities Institute, το οποίο είχε το αρχείο του περιηγητή και ζωγράφου Edward Dodwell, με σπανιότατες εικόνες της οθωμανικής Αθήνας πριν το 1821, οι οποίες βοήθησαν στο να γίνει η σύγκριση με τα επόμενα χρόνια. Υλικό αντλήθηκε επίσης από τα αρχεία της βιβλιοθήκης του Κογκρέσου, του Harvard, του Princeton, του Ghetty, από αρχεία του Καναδά, της Αυστραλίας και της Ευρώπης. Πολλές φωτογραφίες ανήκουν σε προσωπικές και ιδιωτικές συλλογές (Τσαγκάρη, Πολίτη, οικ. Σκαραμαγκά, Καλλιγά κ.ά.), καθώς και στο Εθνικό και Ιστορικό Μουσείο, στο Μουσείο Μπενάκη και στη Βουλή των Ελλήνων.

Σε όλη αυτή την αναζήτηση υπήρξαν και τυχερά. Μία σχετική συζήτηση που είχε η κα Ηλιού στην Αυστραλία με τον καθηγητή Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο του Σίδνεϋ, κο Καραλή, κατέληξε στην αποκάλυψη ότι στα υπόγεια του πανεπιστημίου είχαν βρεθεί κάποιες γυάλινες πλάκες, φωτογραφίες που είχε τραβήξει κατά τη διάρκεια τριών ταξιδιών του στην Ελλάδα ο professor Woodhouse, ο οποίος δίδασκε το 1890 αρχαία ελληνικά στο Πανεπιστήμιο του Σίδνεϋ. Αυτές οι πλάκες ψηφιοποιήθηκαν και οι εικόνες παρουσιάζονται στο κοινό. 

Όπως επεσήμανε δε ο κος Βατόπουλος, «ένα χαρακτηριστικό της ιστορικής έρευνας είναι ότι παρουσιάζονται για πρώτη φορά, και αυτό πρέπει να τονιστεί, εικόνες και στοιχεία για την Αθήνα του 19ου αιώνα από αρχεία που δεν γνωρίζαμε».

Και ο ιστορικός κος Α. Κιτροέφ έδωσε τη δική του οπτική για το ντοκιμαντέρ αλλά και για το τι αποκόμισε αυτά τα χρόνια συνεργαζόμενος άψογα με τη Μαρία Ηλιού, λέγοντας: «Δεν πρόκειται για την επίσημη ιστορία της Αθήνας. Πρόκειται για την εκδοχή της Αθήνας που δίνει η Μαρία με τους συνεργάτες της. Η Αθήνα δεν έχει μελετηθεί όσο άλλες πόλεις και είναι μία πρόσκληση στους μελετητές είτε να διαφωνήσουν μαζί μας και να βγάλουν τη δική τους εκδοχή, είτε να εμπνευστούν και να συνεχίσουν αυτή τη συζήτηση γύρω από την Αθήνα, ώστε να φωτιστεί αυτή η μεγάλη διάσταση της ελληνικής ιστορίας. Η Μαρία με έμαθε να σκέφτομαι και να αφηγούμαι την ιστορία με εικόνες. Ο ιστορικός πρέπει να πει την ιστορία με εικόνες ώστε να δώσει το στίγμα μίας εποχής και να την επικοινωνήσει. Αυτά τα 15 χρόνια έχω μάθει να κάνω αυτό το πράγμα».

Από το πρώτο κιόλας λεπτό που χαμηλώνουν τα φώτα στο αμφιθέατρο του Μουσείου και αρχίζει η προβολή του ντοκιμαντέρ, ο θεατής αισθάνεται ότι εξαφανίζονται ως διά μαγείας όλα όσα τον απασχολούν και αφήνεται να παρασυρθεί σε ένα υπέροχο ταξίδι πίσω στον χρόνο. Ένα ταξίδι γεμάτο εικόνες μίας εποχής που η Ελλάδα κάνει τα πρώτα της βήματα στη νεότερη ιστορία και η πόλη της Αθήνας παίζει πρωταγωνιστικό ρόλο τόσο στο ξεκίνημα όσο και στη μετέπειτα πορεία.

Οι εξαιρετικοί ομιλητές, o ιστορικός & συγγραφέας Αλέξανδρος Κιτροέφ, ο αρχαιολόγος Jim Wright, ο δημοσιογράφος Νίκος Βατόπουλος, καθώς και οι ιστορικοί Λεωνίδας Εμπειρίκος, Χριστίνα Κουλούρη, Sir Michael Llewellyn Smith, Ελένη Μπαστέα, δίνουν πολύτιμες πληροφορίες για τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο με το μεγάλο ιστορικό ενδιαφέρον, η οποία περιλαμβάνει την Αθήνα πριν το 1830, την ίδρυση του ελληνικού κράτους, την έλευση του Όθωνα και μετέπειτα του Γεωργίου του Α', τη μεταρρυθμιστική κυβέρνηση του Τρικούπη, και τελειώνει με τους ολυμπιακούς αγώνες του 1896. Γίνεται δε ιδιαίτερη μνεία στους Έλληνες της διασποράς και τη μεγάλη συνεισφορά τους στον τόπο και εδώ αξίζει να σημειωθεί ότι η χρηματοδότηση του ντοκιμαντέρ έγινε από Έλληνες της Νέας Υόρκης και της Βοστώνης.

Αν και η ταινία αποτελείται μόνο από στατικά μέσα, η μαεστρία και η παρέμβαση της σκηνοθέτιδας στο αισθητικό κομμάτι του μοντάζ δημιουργεί στον θεατή την εντύπωση ότι η εικόνα κινείται και δίνεται μία συνέχεια στη ζωή της πόλης, μέσω όλων των υπολοίπων μέσων που στρατεύονται γι' αυτό το αποτέλεσμα. 

Σε αυτό παίζει σημαντικό ρόλο η μουσική επένδυση, η οποία αποτελεί ένα από τα πιο πετυχημένα στοιχεία του ντοκιμαντέρ γιατί του προσθέτει ψυχή και συναίσθημα, άλλοτε χαράς και άλλοτε λύπης. Μοτίβα από τραγούδια και μουσική της εποχής, από συνθέτες όπως ο Λαμπελέτ, ο Ρόδιος, ο Κόκκινος, ο Νίκος Πλατύρχος τα ξανασυνθέτει και, με προσμίξεις από τη δική του μουσική, τα μεταμορφώνει με αφηγηματικό τρόπο μέσα στην ταινία.

Στη μουσική της εποχής αποτυπώνεται και η αμφισημία που χαρακτηρίζει εκείνη την περίοδο, γιατί η Αθήνα δεν έχει αποφασίσει αν ανήκει στην Ανατολή ή στη Δύση. Σε κάποιο σημείο του ντοκιμαντέρ, μία φωτογραφία από τη συλλογή της κας Αδάμη που δείχνει έναν χορό στο παλάτι του Γεωργίου του Α΄, ακούγεται μουσική για τον χορό γκαλόπ (πρόδρομος της πόλκα) που έχει συνθέσει ο Ιωσήφ Καίσαρης. Και σε κάποιο άλλο, όπου αναφέρεται ότι η Αθήνα εκείνα τα χρόνια αντιμετώπιζε σοβαρό πρόβλημα νερού, το οποίο αναγκαζόταν να αγοράζει από νερουλάδες που το μετέφεραν από την Πεντέλη ή το Μαρούσι, ακούγεται ο σκοπός από το γνωστό τραγουδάκι του «μπάρμπα Γιάννη κανατά».

Οι φωνές των παιδιών ή των μικροπωλητών, των λούστρων, της καμπάνας της εκκλησίας, των σφυριών από τις οικοδομές, συμβάλλουν στην αισθησιακή ανάγνωση της Αθήνας, την οποία συμπληρώνουν τα γλαφυρά σχόλια του Ν. Βατόπουλου για τους ήχους και τις μυρωδιές της πόλης που έχουμε ξεχάσει.

Τόσο στο ντοκιμαντέρ όσο και στην έκθεση φωτογραφίας είναι εμφανής η συνύπαρξη του παραδοσιακού αλλά και του δυτικού τρόπου ζωής, τον οποίο ενστερνίζονται σιγά-σιγά οι Αθηναίοι, κυρίως οι αστοί (κατασκευή πολυτελών κατοικιών, ντύσιμο σύμφωνα με τα ευρωπαϊκά πρότυπα, ξενόφερτα σπορ, ίδρυση αθηναϊκής λέσχης), καθώς επίσης και οι διαφορές ανάμεσα σε πλούσιους και φτωχούς. Υπάρχουν φωτογραφίες, όπως μία τραβηγμένη μπροστά στους στύλους του Ολυμπίου Διός, όπου ένας αστός με κουστούμι και καπέλο και ένας τσολιάς συνομιλούν ή μία άλλη με έναν πλανόδιο που πουλάει πάπιες και πίσω του βρίσκονται δύο αστοί μαθητές ντυμένοι με σακάκια και καπέλα.

Φωτογραφίες από την Ακρόπολη −κεντρικό σημείο αναφοράς της πόλης− από την υποδοχή του Όθωνα, τα πολεοδομικά σχέδια του Κλένσε και των Κλεάνθη και Σάουμπερτ, σχέδια του Γκέρντερ για τα Ανάκτορα των Αθηνών, φωτογραφίες από αρχαία μνημεία (Πύργος των Αέρηδων, Μνημείο του Λυσικράτη, Πύλη του Αδριανού), αρχικά αγνώριστα ενσωματωμένα μέσα σε κτίρια, από την αρπαγή των μαρμάρων του Παρθενώνα, από βυζαντινές εκκλησίες που θυσιάστηκαν για την ανοικοδόμηση της πόλης, από διαδηλώσεις στην πλατεία Συντάγματος, από την έξωση του Όθωνα, την έλευση του Γεωργίου του Α', από χοροεσπερίδες στο παλάτι, από την οικοδόμηση σημαντικών κτιρίων (π.χ. Τριλογία), από νεοκλασικά κτίρια, στιλ που επικρατεί στην εποχή, από τα εκσυγχρονιστικά έργα του Τρικούπη, από καθημερινές σκηνές της ζωής της Αθήνας με πλανόδιους πωλητές, λουστράκια, Αρσακειάδες, ή αστούς να κάνουν βόλτα στους δρόμους της πόλης, από εκδρομές σε Φάληρο ή Κηφισιά, από τον κωλοσούρτη ή το «Θηρείο». Όλες αφηγούνται την ιστορία μίας πόλης, η οποία μεταμορφώνεται από μία μικρή οθωμανική πόλη των 10.000 κατοίκων σε μία νεοκλασική σύγχρονη ευρωπαϊκή πόλη των 120.000 κατοίκων. Και μαζί με αυτήν αλλάζουν οι κοινωνικές δομές, οι συνήθειες και δραστηριότητες των Αθηναίων, οι τρόποι διασκέδασης... τα πάντα.

Μία πόλη που θα αφήσει πίσω της τη χρεοκοπία του 1893 και θα ζήσει φοβερές εμπειρίες και στιγμές μεγάλου ενθουσιασμού με τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 1896.

Δείτε περισσότερες πληροφορίες για την έκθεση εδώ και για τις προβολές του ντοκιμαντέρ εδώ