Η τέχνη των χειροποίητων επιγραφών στην Αθήνα

Υπάρχει μία τάση παγκοσμίως για πράγματα «χειροποίητα» και αναλογικά. Μία ανάγκη να βάζεις λίγο περισσότερο το χεράκι σου στη δημιουργική και παραγωγική διαδικασία και να ξεφεύγεις για λίγο από την λογική all-things-digital. Και αν κάποιοι, για άλλη μία φορά, προσπαθούν να τα συσχετίσουν όλα αυτά με τους χίπστερ, μάλλον είναι βαθιά νυχτωμένοι.

Για πολλές δεκαετίες, οι ζωγραφισμένες στο χέρι ταμπέλες και επιγραφές ήταν ο κανόνας για κάθε μικρή ή μεγάλη επιχείρηση και μαγαζάκι, από άκρη σε άκρη της Ελλάδας. Όμορφα γράμματα και σχέδια, όλα περασμένα από το χέρι του δημιουργού. Δεν είχαμε μπει ακόμα στη μαζική παραγωγή του σήμερα, στις έτοιμες γραμματοσειρές, στο Photoshop, στις γρήγορες εκτυπώσεις σε κάθε επιφάνεια και όλα τα σχετικά.

Εκεί ήθελε τέχνη και μαστοριά, με κάθε πόλη να έχει τον δικό της τεχνίτη – καλλιτέχνη που θα ζωγράφιζε την ταμπέλα ενός νέου μαγαζιού. Μία όμορφη ταμπέλα, σίγουρα θα τραβούσε τα βλέμματα και ίσως έφερνε περισσότερους πελάτες. Μία απλή βόλτα να πάμε ακόμα και σήμερα στο κέντρο της Αθήνας, από την Πατησίων μέχρι την Κυψέλη (και σε όλα τα προάστια), υπάρχουν απομεινάρια του «ένδοξου» παρελθόντος, ταμπέλες που αν και ξεθωριασμένες, βγάζουν μια γλυκιά νοσταλγία.  

Ευτυχώς που υπάρχουν νέοι άνθρωποι σαν τον Χριστόφορο (aka The Quick Brown Fox) που κρατάνε την τέχνη των χειροποίητων επιγραφών ζωντανή ακόμα και σήμερα. Μέσα από το εργαστήριό του, κάπου στα Δυτικά Προάστια της Αθήνας, μας λέει πως ξεκίνησε και τι τον τράβηξε σε αυτή την σχεδόν χαμένη τέχνη.

Πώς ξεκίνησε όλη η ιστορία με την The Quick Brown Fox και πώς άρχισες να ασχολείσαι με την καλλιγραφία και το lettering; 
Με προσέλκυαν πάντα τα γράμματα από νεαρή ηλικία. Το 1992 εμφανίστηκαν κάποια απλά γράμματα γκραφιτάδων από τη Νέα Υόρκη, RF και BI, δίπλα στις γραμμές του τρένου. Αρχικά, νόμιζα ότι ήταν διαφημιστικά. Μετά άρχισα να παρατηρώ άλλα graffiti όπως του Paladin και των TXC, και ξεκίνησα να ασχολούμαι και εγώ το 1994. Μου άρεσαν κυρίως τα απλά, αναγνώσιμα γράμματα, περισσότερο από τα wild styles. Σταδιακά, σταμάτησα να ασχολούμαι με το graffiti, όταν προτεραιότητά μου έγινε η μουσική και η συλλογή δίσκων. Το 2014 παρακολούθησα ένα βίντεο καλλιγραφίας με «pointed pen» και αποφάσισα πως θα ήθελα να είμαι ικανός να το κάνω και εγώ. Είχα δει το συγκεκριμένο στυλ προηγουμένως, αλλά δε γνώριζα ότι υπάρχει κάποιο εργαλείο, που διαμορφώνει το πάχος των γραμμών, ανάλογα με την πίεση που του ασκείς. Προμηθεύτηκα κάποια υλικά και ξεκίνησα την εξάσκηση χρησιμοποιώντας υποδείγματα από παλιά βιβλία.

Μετά από μερικούς μήνες, ανακάλυψα ότι υπάρχει κάτι που λέγεται «Sign Painting»  και έκλεισα ένα διήμερο workshop με τον Mike Meyer στο Άμστερνταμ. Θεωρούσα ότι γνώριζα από γράμματα, μιας και είχα παρελθόν με το graffiti, ωστόσο έπρεπε να μάθω τα πάντα από την αρχή, τους κανόνες των γραμμάτων, τα πάχη των γραμμών, τα κενά μεταξύ τους κλπ. Ενώ δεν υπάρχουν πραγματικοί κανόνες στο graffiti, τελικά κατάλαβα γιατί κάποια στοιχεία στα δικά μου κομμάτια μου φαίνονταν λάθος. Το να μάθω να χειρίζομαι μακρύτριχο πινέλο ήταν μια πραγματική πρόκληση. Επέστρεφα σπίτι από τη δουλειά κάθε απόγευμα και έκανα εξάσκηση μέχρι αργά το βράδυ. Μετά από μήνες, άρχισαν όλα να βγάζουν νόημα. Συνειδητοποίησα πως μπορούσα να κάνω κάποια πράγματα με το πινέλο, τα οποία πριν θεωρούσα αδύνατα. Τελικά άφησα τη δουλειά γραφείου, ώστε να συγκεντρωθώ στην καλλιγραφία. Μακάρι να είχα ξεκινήσει από πιο μικρός!

Οι επιρροές σου φαίνεται πως προέρχονται από επιγραφές και lettering περασμένων δεκαετιών. Σε μια εποχή που σχεδόν όλα είναι digital, τι σε ελκύει σε αυτό το πιο, αν μπορούμε να πούμε, «χειροποίητο» vintage στιλ;
Έχω γενικά ένα κόλλημα με τα παλιά πράγματα, την παλιά μουσική, τα παλιά βιβλία, παλιές ετικέτες και γράμματα σε συσκευασίες. Το αναλογικό έχει μία γοητεία, η οποία λείπει από τις μοντέρνες μεθόδους. Υπάρχει κάτι στην ανθρώπινη επαφή, με τις ατέλειές τους, να καταλαβαίνεις τις κινήσεις που έκανε ο μάστορας βλέποντας τις κοντυλιές του πινέλου. Κάθε καλλιτέχνης έχει ένα μοναδικό στυλ ή τρόπο που σχεδιάζει τα γράμματά του. Μ' αρέσει το πως μπορείς να αναγνωρίσεις ποιος έχει βάψει μία συγκεκριμένη επιγραφή από μικρές λεπτομέρειες στα γράμματα. Επίσης, οι βαμμένες ταμπέλες παλιώνουν όμορφα, ενώ τα αυτοκόλλητα βινυλίου όχι!

Ποια η διαδικασία ολοκλήρωσης μίας επιγραφής και τι tools χρησιμοποιείς συνήθως;
Για προσωρινές επιγραφές σε τζάμι, χρησιμοποιώ πλαστικό ή ακρυλικό χρώμα. Για «μόνιμες» επιγραφές, χρησιμοποιώ βερνικόχρωμα λαδιού της 1 Shot. Πρόκειται για ένα αμερικάνικο προϊόν για sign painting, που έχει πολύ καλύτερη καλυπτικότητα από αυτά που βρίσκουμε εδώ. Τα πινέλα που χρησιμοποιώ είναι επίσης ειδικά για lettering, αμερικάνικα ή αγγλικά. Συνήθως ξεκινάω φτιάχνοντας ένα πρόχειρο layout με μολύβι σε χαρτί. Προετοιμάζω την επιφάνεια, βάζω άνω και κάτω οδηγούς και ξεκινάω να γράφω με το πινέλο. Τα γράμματα που κάνω είναι κυρίως «single stroke», που σημαίνει πως με κάθε κοντυλιά, το εργαλείο καθορίζει το πάχος τους. Η διαδικασία αυτή επαναλαμβάνεται πολλές φορές μέχρι να φτάσω στο επιθυμητό αποτέλεσμα.

Άλλες φορές, μπορεί να κάνω το σχέδιο σε χαρτί, να διορθώσω εκεί ότι χρειαστεί, μετά να το αποτυπώσω στην επιφάνεια και να το βάψω. Είναι ένας τρόπος να σιγουρευτεί κανείς ότι το αποτέλεσμα θα είναι σωστά κεντραρισμένο, ότι δεν θα ξεμείνει από χώρο κλπ. Επίσης έτσι γλυτώνεις κάποια δουλειά όταν έχεις να φτιάξεις δύο ή παραπάνω «ίδιες» επιγραφές. Σε τζάμι, για μόνιμο αποτέλεσμα, συνήθως η δουλειά γίνεται από την εσωτερική πλευρά του, γράφοντας ανάποδα. Σχεδιάζω από μπροστά, ή κολλάω το έτοιμο σχέδιο στο εξωτερικό του, και βάφω από μέσα, ακολουθώντας τις γραμμές.

Υπήρχαν Έλληνες σχεδιαστές και craftsmen / μάστορες του τότε που μπορούμε να μνημονεύσουμε σήμερα;
Όταν βλέπω μία ωραία ταμπέλα, μπαίνω στο μαγαζί και προσπαθώ να μάθω ποιος την έχει κάνει. Πολλές φορές δεν θυμούνται ονόματα, αφού έχουν γίνει πριν αρκετά χρόνια. Υπάρχει ένας ζωγράφος, του οποίου το όνομα άκουγα συνέχεια, ο κύριος Γρηγόρης. Είναι πάνω από 80 χρόνων και δουλεύει ακόμα και σήμερα. Τον έψαχνα στην Αθήνα κάθε Σάββατο για μήνες. Ήλπιζα να με βοηθήσει να μάθω περισσότερα, ή να μου δώσει πληροφορίες για τις τεχνικές και τα υλικά που χρησιμοποιούσαν παλιά στην Ελλάδα. Πολλοί τον γνώριζαν, αλλά δεν μου έδιναν παραπάνω στοιχεία, και με έστελναν από μαγαζί σε μαγαζί να ρωτήσω αλλού. Πήγα σε καφενεία, φαρμακεία, σούπερ μάρκετ, κουρείο και ζαχαροπλαστείο. Ένας κύριος μου είπε «όταν τον βρεις, να του πεις πως είσαι ανιψιός μου και έτσι θα σε βοηθήσει». Ήταν σαν κυνήγι θησαυρού, ωραία περιπέτεια, αν και όταν επιτέλους τον συνάντησα, δεν ενδιαφερόταν και τόσο να με βοηθήσει. Είχα περισσότερη τύχη με τον κύριο Ντίνο, από τον οποίο είχα δει ένα πανό για μία θεατρική παράσταση στη Ραφήνα και αποφάσισα να τον αναζητήσω. Είναι ένας φοβερός άνθρωπος, ο οποίος έκανε επιγραφές και γράμματα σε κινηματογραφικές αφίσες στη δεκαετία του 70. Υπήρξε και βοηθός του μεγάλου «Μεμά» Τουλιάτου. Πήγα στο εργαστήριο του, είδα το αρχείο του, μου εξήγησε πως δούλευαν παλιά και έχει κρατήσει αρκετές από τις αφίσες του... Μία απίστευτη εμπειρία. Υπάρχει επίσης ο «Ζωρζ», ο οποίος έχει δουλειές του σε όλη την Πάτρα. Από ότι μου είπαν δεν ζει πια και συνεχίζουν τη δουλειά του οι κόρες του. Υπάρχουν πολλοί ακόμη, άγνωστοι σε εμένα, οι οποίοι έχουν κάνει εξαιρετικές επιγραφές.

Ποιες κλασικές ελληνικές επιγραφές θεωρείς αξεπέραστες ακόμα και σήμερα;
Η αγαπημένη μου πρέπει να είναι η γυάλινη επιγραφή του καταστήματος πώλησης και επισκευής ρολογιών «Ν. Σιδερής» στην Οδό Βουλής. Έχει πανέμορφα καλλιγραφικά γράμματα με περίγραμμα από λευκό χρυσό ή ασήμι, και μέσα στα γράμματα κάτι που μοιάζει με χρυσό γκλίτερ. Κάθε φορά που περνάω σταματάω και τη μελετάω. Θα με θεωρούν τρελό στο μαγαζί. Μου έχουν πει ότι είναι από το 1928 τις τρεις φορές που έχω ρωτήσει. Είδα μία φοβερή ξεθωριασμένη επιγραφή πάνω σε ένα φορτηγάκι πριν από 2 χρόνια, που έγραφε «DIVAPLAST», με γράμματα που φαίνονταν τρισδιάστατα. Το κυνηγούσα στην εθνική για να το φωτογραφίσω, έχασα την έξοδό μου... Έλεγα από μέσα μου «κάπου θα στρίψει, κάπου θα σταματήσει». Είχα σχεδόν φτάσει στον Πειραιά, όταν αποφάσισα να τους επισκεφτώ στη διεύθυνση που έγραφε πάνω, για να το ξαναδώ από κοντά. Πήγα 3 φορές και δεν το πέτυχα εκεί. Μπήκα και ρώτησα τον ιδιοκτήτη που μπορώ να το βρω, και απάντησε «Τι; Ακόμα να το σβήσει; Το πούλησα πριν από 10 χρόνια!». Από ότι μου είπε, το είχε βάψει ένας Αιγύπτιος, ο οποίος δεν βρίσκεται πια στη ζωή.

Υπάρχουν πλέον ζήτηση από νέα καταστήματα και πελάτες που ζητάνε μία πιο custom δουλειά;
Υπάρχει γενικά μια μεγάλη στροφή προς τα custom γράμματα και τις χειροποίητες επιγραφές στο εξωτερικό τα τελευταία χρόνια. Η ανάγκη για χειροποίητο αποτέλεσμα έχει ξεκινήσει να δημιουργείται και στην Ελλάδα. Τα τελευταία χρόνια έχω σχεδιάσει μόνιμες και εποχιακές επιγραφές, π.χ. ταμπέλες και βιτρίνες για καταστήματα όπως καφετέριες, μπαρ κ.α., κυρίως στο κέντρο της Αθήνας. Κάποιοι έχουν ζητήσει να τους σχεδιάσω τη λέξη «Είσοδος» στην πόρτα τους, όπως γινόταν στα μαγαζιά παλιά. Έχω κάνει επίσης κάποιες δουλειές με φύλλο χρυσού σε τζάμι (reverse glass gilding), το οποίο κάνει το τζάμι να μοιάζει με καθρέφτη. Τέτοιο αποτέλεσμα δεν μπορείς να έχεις με ένα αυτοκόλλητο! Το sign painting και η καλλιγραφία, μπορούν να έχουν πολλές εφαρμογές. Ενδεικτικά, μου έχουν ζητήσει καλλιγραφικές custom λύσεις για προσκλήσεις, events, αφίσες, συναυλίες, λογότυπα.

Τι άλλο να περιμένουμε από εσένα σύντομα;
Προσπαθώ κάθε χρόνο να φέρνω κάποιον ειδικό από το εξωτερικό να κάνει ένα workshop, να μοιραστεί τις γνώσεις του... σαν μια εισαγωγή στον κόσμο του sign painting. Αν και δεν είναι ένα αντικείμενο που μαθαίνεται σε 2 μέρες, βοηθάει να διδαχτείς τη σωστή τεχνική από την αρχή. Επίσης, με έχουν ρωτήσει αρκετοί αν υπάρχει έτοιμη γραμματοσειρά με τα γράμματά μου. Θα πάρει αρκετό καιρό, αλλά είναι κάτι με το οποίο σκοπεύω να ασχοληθώ μελλοντικά.

https://www.instagram.com/quickbrownfox.ath