Τα καπέλα ΠΙΛ ΠΟΥΛ, ο Καραγκιόζης και η Αθήνα

Σε ένα από τα πιο όμορφα μέρη της Αθήνας, στο Θησείο, κοντά στον αρχαιολογικό χώρο του Κεραμεικού και στην Τεχνόπολη, υπάρχει ένα μεγάλο βιομηχανικό κτίριο με κεραμοσκεπή, το παλιό και διάσημο «Ελληνικόν Πιλοποιείον του Ηλία Πουλόπουλου». Ήταν το πρώτο και μεγαλύτερο εργοστάσιο κατασκευής πίλων (καπέλων), ευρέως γνωστό ως «ΠΙΛ ΠΟΥΛ», το οποίο λειτουργούσε μέχρι τα μέσα περίπου του 20ού αιώνα.

Η ιστορία του εργοστασίου είναι πολύ ενδιαφέρουσα και πάει αρκετά χρόνια πίσω όταν το 1883 ήλθε από την Καλαμάτα στην Αθήνα ο έμπορος υφασμάτων Ηλίας Πουλόπουλος (1850-1930) και το 1886 ίδρυσε το «Ελληνικόν Πιλοποιείον». Το εργοστάσιο επανδρώθηκε με εξειδικευμένους τεχνίτες από το εξωτερικό, οι οποίοι εκπαίδευσαν τα 250 περίπου άτομα του προσωπικού, και η φήμη των ψάθινων αρχικά καπέλων έγινε γρήγορα γνωστή και εκτός ελληνικών συνόρων, με εξαγωγές στην Αίγυπτο, Κύπρο και πολλές βαλκανικές χώρες.

Ο δαιμόνιος επιχειρηματίας αποφάσισε αργότερα να κατασκευάζει στην Ελλάδα και χειμωνιάτικα καπέλα και όχι μόνο να εισάγει τα πιλήματα τα οποία μεταποιούσε. Όπως χαρακτηριστικά έλεγε, «ντρεπόταν, σαν εργοστασιάρχης, να ράβει και να δένει μόνο την κορδέλα στα εισαγόμενα πιλίματα».

Παρ' όλα τα προβλήματα που αντιμετώπισε, μέσα σε ένα ανταγωνιστικό αλλά και δυσμενές πολιτικο-οικονομικό περιβάλλον και χωρίς κρατική υποστήριξη, τα κατάφερε και από το 1900 περίπου άρχισαν να φτιάχνονται εξ ολοκλήρου στο εργοστάσιο χειμωνιάτικα καπέλα από δέρματα λαγών, κουνελιών και από μαλλί προβάτων μερινός. Η επιχείρηση διακρίθηκε διεθνώς και βραβεύτηκε για την ποιότητα και τα όμορφα σχέδια των προϊόντων της.

Αν και οι Βαλκανικοί πόλεμοι οδήγησαν πολλές βιομηχανίες στο κλείσιμο, το εργοστάσιο Πουλόπουλου συνέχισε τη λειτουργία του αλλά η επιτυχημένη ανοδική του πορεία είχε κάπως ανακοπεί.

Σε μία διαφήμιση εποχής, στην «Πειθαρχία», αναγράφεται:

«ΠΙΛ-ΠΟΥΛ
Αι προετοιμασίαι των εορτών
Εις την πηγήν των πίλων
Όταν το βράδυ, τα ηλεκτρικά φωτά λάμπουν εις τα ευρείας αιθούσας των εργοστασίων της Πηγής των Πίλων, επικρατεί εντατική εργασία. 400 Ελληνες, εν μέσω των ισχυρών μηχανικών συγκροτημάτων καταγίνονται μετά παραδειγματικής επιδόσεως, παράγοντες από την άμορφον ακατέργαστον πρώτην ύλην τα Πιλήματα και εξ αυτών το τέλειον Καπέλλο. Οι σχεδιασταί μας και το προσωπικόν μας, από μηχανών απησχολήθησαν ιδιαιτέρως, όπως εμφανίσουν με κομψάς και μοδέρνας γραμμάς τα νέα. Ηδη ταύτα κατέλαβον ζηλευτήν πλέον θέσιν μεταξύ των διεθνώς ανεγνωρισμένων καπέλλων. Η αναγνώρισις αύτη, εγγυάται δια τας εφετεινάς αγοράς σας των εορτών. Τα πρατηριά μας Αθήναι: Αιόλου 84Δ και 168. Πειραιεύς: Ακτή Μιαούλη αρ. 2. Πωλούν εις βιομηχανικήν τιμήν.

Η. Πουλόπουλος & Υιός Α.Ε.
1886
Πειθαρχεία, ΕΤΟΣ Α’ ΑΡΙΘ. 11.
Κυριακή 29 Δεκεμβρίου 1929»

To «επιχειρείν» ήταν ανέκαθεν μία δύσκολη υπόθεση στην Ελλάδα και μία φορά ο Πουλόπουλος σύρθηκε στα δικαστήρια και καταδικάστηκε «επί αισχροκερδεία», επειδή ένα ψάθινο καπέλο πουλήθηκε 9 δραχμές. Φημολογείται ότι ακούστηκε από τον Εισαγγελέα να λέει ότι η... βιομηχανία είχε καταντήσει μεγάλη πληγή για την Ελλάδα.

Το 1927 η επιχείρηση, η οποία απασχολούσε τότε γύρω στα 450 άτομα, έγινε ανώνυμη εταιρεία και μετά τον θάνατο του Ηλία Πουλόπουλου, το 1930, τη διοίκηση ανέλαβε ο γιος του, Απόστολος. Κατά τη διάρκεια της Κατοχής το εργοστάσιο επιτάχθηκε από τους Γερμανούς και σταμάτησε η παραγωγή. Στους τοίχους του κτιρίου είναι ορατά τα σημάδια από τις σφαίρες των Δεκεμβριανών του 1944. Μετά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο όμως το εργοστάσιο μπήκε σταδιακά σε φάση παρακμής, λόγω των επιπτώσεων του πολέμου αλλά και της αλλαγής των ενδυματολογικών συνηθειών των Αθηναίων.

Το πέτρινο κτίριο του εργοστασίου με την αυστηρή δομή, το ακανόνιστο σχήμα και τη χρήση σιδήρου στα παράθυρα αποτελεί ένα χαρακτηριστικό και αξιόλογο δείγμα βιομηχανικής αρχιτεκτονικής της εποχής του και αρχικά καταλάμβανε όλο το οικοδομικό τετράγωνο των οδών Θεσσαλονίκης, Ηρακλειδών, Φλυέων και Αμφικτύονος. Χαρακτηριστική δε είναι η κεραμική επιγραφή στη γωνία των οδών Θεσσαλονίκης και Ηρακλειδών με τους λαγούς και την ακρίδα, σε μπλε φόντο.

Το 1985 το εναπομείναν και εγκαταλειμμένο κτίριο κηρύχθηκε διατηρητέο και το 1988 αγοράστηκε από τον Δήμο Αθηναίων, ανακαινίστηκε και στους χώρους του φιλοξενείται το Πολιτιστικό Κέντρο του Δήμου Αθηναίων «Μελίνα» καθώς και το Μουσείο του Θεάτρου Σκιών του Χαρίδημου. Το εμβληματικό κτίριο είναι σήμερα σημείο πολιτιστικής αναφοράς κα φιλοξενεί περιοδικές εκθέσεις, συναυλίες και εκδηλώσεις.

Στο Ισόγειο του κτιρίου βρίσκεται το Μουσείο - Θέατρο Σκιών, Χαρίδημος. Η προσφορά της οικογένειας Χαρίδημου στο λαϊκό θέατρο είναι ανεκτίμητη και οι παραστάσεις του καραγκιόζη στο θέατρο «Ερμής», που ίδρυσε ο Χρήστος Χαρίδημος το 1923 (ή 1925) στο Πασαλιμάνι, έχουν αφήσει ιστορία.

Ο Σωτήρης Χαρίδημος (1941), αν και όχι επαγγελματίας καραγκιοζοπαίχτης, συνεχιστής όμως της τέχνης του πατέρα του Χρήστου και του αδελφού του Γιώργου Χαρίδημου, έστησε αυτό το Μουσείο δωρίζοντας στον δήμο Αθηναίων πολλά έργα, σχέδια, σκηνικά, φιγούρες, εργαλεία και ντοκουμέντα που σχετίζονται με την ιστορία και την τέχνη του Καραγκιόζη. Έτσι, θυμούνται οι μεγάλοι και μαθαίνουν οι μικροί για μία τέχνη με μεγάλη ιστορία, η οποία χάνεται στα βάθη των αιώνων αλλά στην Ελλάδα εμφανίζεται λίγο μετά την απελευθέρωση από τους Τούρκους, με ιδρυτή τον Βραχάλη ή Μπραχάλη.

Οι παραστάσεις του Καραγκιόζη ήταν πριν πολλά χρόνια ένας από τους λίγους αλλά αγαπημένος τρόπος διασκέδασης για τα παιδιά που μαζευόντουσαν στις μάντρες και στις πλατείες της γειτονιάς για να τις δουν. Τώρα, άλλα είδη ψυχαγωγίας έχουν μπει στις ζωές μας αλλά μέσα από αυτό το υπέροχο μουσείο σώζεται η μνήμη και προβάλλεται η παράδοση της λαϊκής αυτής τέχνης. Ο επισκέπτης έχει την ευκαιρία να δει την εξέλιξη της φιγούρας του Καραγκιόζη από το 1850 έως σήμερα, αλλά και των υπολοίπων γνωστών ηρώων, όπως του Χατζηαβάτη, του Μπάρμπα Γιώργου, του Νιόνιου, του Πασά, της Βεζυροπούλας, και των τριών μικρών Κολλητήριων. Το Μουσείο αυτό αποτελεί σημαντική πολιτιστική κληρονομιά του ελληνικού λαού.

Ο πρώτος όροφος είναι αφιερωμένος στη χαρισματική ηθοποιό και πολιτικό με την έντονη προσωπικότητα Μελίνα Μερκούρη και εκεί υπάρχει μία μόνιμη έκθεση με τίτλο «Οδοιπορικό στην Αθήνα», όπου ο θεατής μεταφέρεται νοερά σε μία αθηναϊκή γειτονιά, των αρχών του 20ου αιώνα. Τα οκτώ μαγαζιά −παντοπωλείο, φαρμακείο, κουρείο, τυπογραφείο, καφενείο, καπνοπωλείο, κατάστημα νεωτερισμών− αλλά και τα χαμηλά σπιτάκια σε φυσικό μέγεθος και πιστά αντίγραφα της εποχής, δίνουν μία ιδέα για την αισθητική που κυριαρχούσε για το πώς ήταν η Αθήνα από τα τέλη του 19ου αιώνα έως τα χρόνια του μεσοπολέμου. Τα περισσότερα αντικείμενα μέσα στις βιτρίνες, τα ρούχα, τα καπέλα, τα φάρμακα, τα βάζα, οι μηχανές του τυπογραφείου και του φωτογραφείου, είναι αυθεντικά.

Ανηφορίζοντας τον γραφικό πεζόδρομο της οδού Ηρακλειδών, με τα εμφανή τμήματα των γραμμών του ηλεκτρικού τραμ που περνούσε από εκεί, με τα κομψότατα χαμηλά κτίρια του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα, έχεις έντονη την αίσθηση της Αθήνας μίας άλλης εποχής. Λίγο πριν την Αποστόλου Παύλου, ο πεζόδρομος γεμίζει από καφετέριες και μπαράκια με την υπέροχη θέα της Ακρόπολης να κυριαρχεί στο κάδρο. Κατηφορίζοντας την Απ. Παύλου, με κατεύθυνση το Θησείο, στο νούμερο 51, δεσπόζει ένα ωραίο νεοκλασικό κτίριο το οποίο ήταν η οικία του Η. Πουλούπουλου.

Όσοι είχαν την ευκαιρία να επισκεφθούν το εστιατόριο ο «Κος Πιλ Πουλ» που στεγαζόταν εκεί για μερικά χρόνια, είχαν θαυμάσει το πανέμορφο κτίριο με τα τεράστια ταβάνια, τα ξύλινα πατώματα, τα μεγάλα παράθυρα και την καταπληκτική βεράντα με θέα όλη την Αθήνα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Γιοχάλας Θανάσης - Βαϊου Ζωή, Ο ΚΙΤΣΟΣ Ο ΛΕΒΕΝΤΗΣ και άλλες αγγελίες, Εκδ. «ΕΣΤΙΑ», Αθήνα, 2016.
• Γιοχάλας Θανάσης - Καφετζάκη Τόνια, ΑΘΗΝΑ. Ιχνηλατώντας την πόλη με οδηγό την ιστορία και τη λογοτεχνία, Εκδ. «ΕΣΤΙΑ», Αθήνα , 2012.
• Καιροφύλας Γιάννης, ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΕΜΠΟΡΟΙ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ, Εκδ. Φιλιππότη, Αθήνα, 1999.

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

• Το Πιλοποιείον του Πουλόπουλου [Πιλ Πουλ]
• Πιλοποιείο Πουλόπουλου